Հավերժության դատապարտվածը

[Varzor]

Այս ճակատամարտի հետ կապված կարծում եմ միայն, որ նվազեցված են ցույց տված բուն եգիպտական ուժերը - դա իմ կարծիքն է...

Հա, էս մասը իմ ենթադրության երկրորդ մասն էր

Մի քիչ հավատս չի գալիս, որ մի քանի պատիկ ավել մարտակառքերի դեմ եհտևակով դուրս կգային, այն էլ էգիպտական թեթև հետևակով, որը ճիշտ է լավ էր մարտնչում, բայց համեմատած հակառակորդին համ վատ զրահավորված էր, համ էլ ավելի թեթևազեն:

Ինձ թվում է, որ եգիպտական մարտակառքերի թիվն էլ է նվազեցված: Հակառակ դեպքում խեթերի-դաշնակիցների մարտակառքերը ուղղակի կճզմեին մարտական երթից հոգնած ու թեթևազեն եգիպտական հետևակայիններին:
Միայն մարտակառքերի ուղղակի ճակատային խոյահարումով՝ որպես թեթև տանկեր, առնվազն վարի կտային եգիպտական զորքի հալալ կեսը, էլ չեմ ասում, որ մարտակառքերը մենակ վրայերթի համար չէին, այլավելի շատ կռվելու, ձեռի հետ էլ վրայից կրակում էին
Այնպես որ ՝ Ռամզեսն ուղղակի միքիչ փչել է, որպեսզի ավելի ճոխացնի արդեն իսկ սուտ ներկայացված հաղթանակը:

[Lion]

*

Բարեկամիս կյանքի հետագա տարիների մասին ինձ քիչ բան է հայտնի ու ես պատրաստվում եմ սրանով վերջացնել Հայկազունի Հայկի անցած ուղու տարեգրության երկուհարյուրամյա ժամանակաշրջանն ընդգրկող այս գրվածքի շարադրանքը, մանավանդ որ հետագա տեղեկությունները խիստ կցկտուր են և հատվածային: Ասում էին, որ սկզբում Հայկը փորձել է գտնել Սուպիլին, բայց երկար ժամանակ չի կարողացել դա անել, իսկ երբ իր վերջո հաջողացրել է, պարզվել է, որ Սուպիլը արդեն բազմած է եղել Խեթական թագավորության գահին և միանգամայն անհասանելի է դարձած եղել բարեկամիս համար [1]:

Ասում էին նաև, որ Հայկը որոշ ժամանակ թափառել է Մեծ Անապատում, բայց նույնիսկ անապատի ավազներն ու Շամիի գեղեցիկ աչքերն էլ չեն կարողացել բարեկամիս սրտում հանգցնել նրան այրող ծարավը և Հայկը, ապստամբության դրդելով արամեացիների ցեղերի քառասուն առաջնորդներին ու արդյունքում, գահընկեց անելով Շամիին և թուլացնելով Ասորեստանը, նույնիսկ իր բարդ այդ հոգեվիճակում էլ մի վերջին անգամ օգուտն է տվել իր Հայաստանին ու հեռացել է Թադմորից: Մանրամասները ինձ հայտնի չեն, բայց հայտնի է, որ դրանից հետո Ասորեստանը երկար տասնամյակներ զրկվեց Շամիի կողմից ուղղորդվող մարդկային հոսքից և թուլացավ, ինչը հնարավորություն տվեց լեռնական հայերին ավելի ազատ շնչել:

Բայց Հայկը այդ ամենից հետո էլ չվերադարձավ Հայաստան: Պատմում էին, որ նա ինչ-որ ժամանակ եղել է արևելքում և փորձել է Թուրանի դեմ մղվող Կայենյանների [2] երկարատև ու արյունալի այդ պատերազմում մոռանալ ինքն իրեն և իր կրած վշտերը: Այդ տարիներին ես Հայկին չեմ կարողացել հանդիպել, իսկ իմ դիտորդներն էլ հաճախ էին կորցնում նրան տեսադաշտից: Արդյունքում եղած տվյալները չափազանց թռուցիկ են ու հատվածային և գործնականում որևէ հնարավորություն չեն թողնում ամբողջական պատկեր ունենալու համար:

Այստեղ ես մի վերջին անգամ կընդհատեմ խոսքս և թույլ կտամ ինձ մեջբերել իմ բարեկամ Հայկի խոսքերը, որից հետո էլ արդեն կավարտեմ իմ շարադրանքը…


_______________________
[1] Խոսքը վերաբերվում է Խեթական թագավորության վերջին արքա Սուպիլուլիումա II-ին (մ.թ.ա. մոտ 1190), որի օրոք Խեթական թագավորությունը կործանվեց և դուրս եկավ պատմության թատերաբեմից:
[2] Իշխող գահատոհմ Հայոմարտների թագավորությունում: Մ.թ.ա. XIV դարի երկրորդ կեսում Հայոմարտների երբեմնի լայնարձակ տիրույթների վրա իշխանությունն անցավ նրանցից սերող Կայենյանների գահատոհմին: Թուրանի իշխանության դեմ որը, շարունակվող անվերջ ու ծանր պատերազմների արդյունքում, մ.թ.ա. XI դարում Կայենյանների թագավորությունը ի վերջո պարտություն կրեց ու տրոհվեց երկու մասերի, ի դեմս Պարսքի ու Մարաստանի իշխանությունների:

[Lion]

*

Մհեր հելավ, աշխարհ թափառեց, շատ գնաց, քիչ գնաց, տեսավ Թադմորա թագավորի տղաներ, քառսուն աղբերներ, իրենց հեծնելու ձին էլ ուղտ է։ Էդ քառսուն առջև Մհերին էկան։ Բարև էտու, բարև առան։ Բարև առնելուց էտև ասին. “Մենք քառսուն ենք, աղբեր ենք, դուն էլ ըլնիս մեզի աղբեր, ըլնենք քառսունմեկ աղբեր”։ “Ես կըլնեմ ձեզ հետ աղբեր”,- ասաց Մհեր,- “Համա ասեք տեսնեմ՝ ձեր քաղաք ո՞րն է”։ Ասին` Թադմոր։ Մհեր հարցուց. “Դուք էստեղ ի՞նչ կանեք”։ Ասին. “Մենք մի քուր ունենք, մեր քուր մեր հոր թախտ զավթե, մեզի ճամփեր է էստեղ, ինք թագավորություն կանի”։ Մհեր ասաց. “Դուք կգաք, ինձի նշանց տաք, տեսնեմ ի՞նչ տեսակ քուր է, որ թագավորություն կանի”, սրանք, թե. “Որ դու հարցնես, մեր քուր ինչ մորից էլավ, մարդակեր էր: Մեր հերն էլ, մեր մերն է կերե, քաղքի ժողովուրդ բոլոր կերե“։
Մհեր գնաց, էն քառսուն ախպոր քուր՝ մարդակեր կինարմատին գտավ, մեկ ճըլխտրիկ էզար, գլուխ օլորեց, քցեց քաղքից դուրս, էն քառսուն ախպերների կուշտ էկավ, ասաց. “Ձեր մարդակեր քուր սպանեցի, դարձեք ձեր քաղաք”։ Էնոնք Մհերի ոտ ու ձեռ պագեցին, ասին. “Մենք չէինք կարնա էդ պառվուն հաղթի, որ դու էնոր սպանիր, մեզի ազատիր, կուզե՞ս, քաղքի թագավորություն առ, մենք քո ծառան մինչև օր մեռնելուն”։ “Ես ձենե բան չեմ ուզի”- ասաց Մհեր,- “ոչ թագավոր կըլնեմ, ոչ քաղքի տեր կըլնեմ։ Ես Դավթի տղա Մհերն եմ, ես չեմ կարնա էստեղ նստի, ոչ ժառանգ կա ինձի, ոչ մահ ունեմ”։

Մհեր էնտեղեն ճամփա ընկավ, էրգար տարիներ աշխարք ֆռռաց, վերջը հոգնեց, դարձավ աստծուց խնդրեց, որ կամ կռիվ մի տա իրեն, կամ էլ իրեն հոգին առնի։ Աստված երեք հրեշներ ճամփեց հետ Մհերին կռվելու։ Կես օրվնե չուր իրիկուն կռվան, Մհեր թուր Կեծակիով կխփեր, նետեր կթալեր, հրեշներուն չէր բռնի, սրանք էլ իրեն չէին հաղթի: Բայց Մհերի ձիու ոտ չէր դադրի վեր հողին, որ ոտքեր կթալեր՝ կէրթար մեջ հողին, հող առջև թուլացեր էր, չէր դադրի առջև Մհերին։ “Հա՜յ-հո՜յ, զո՜ւր է, գետինն է՜լ է հալևորցեր, իմ ձիու ոտաց տակ չի դիմանում…”,- ասաց Մհեր ու քանի քշավ, ձին էնքան թաղվավ…

[Lion]

*

- Նրանց սպանել Մհերը չկարողացավ, քանի որ նրանք էլ էին Մհերի նման անմահներ, բայց իրենք էլ Մհերին չհաղթեցին,- հայացքս սահեցրի պապիրուսի վերջին տողերի վրայով ու նայեցի Մենեսին,- Կռոնոսն էր, Սիլասն ու Կասպիանը և նույնիսկ նրանք երեքով էլ չկարողացան հաղթել Մհերին,- հայացքիս առաջ հառնեց ինձ համար չափազանց ծանր ընթացք ունեցած այդ ընդհարումը, որում ես այնուհանդերձ պարտություն չկրեցի, ու ես շարունակեցի,- ասում էին իբր, թե դրանից հետո Մհերը նույնիսկ աստծուն է մարտակոչ նետել…,- նայեցի բարեկամիս ու խաղաղ ժպտացի:
- Աստծուն կամ աստվածներին, Հայկ, հայտնիներին ու անհայտներին, բոլո՜ր բոլորին,- գլխով արեց բարեկամս,- “Դու չե՜ս կարող ավելի բարձր լինել քան ե՜ս, դու չե՜ս կարող: Արի կռվե՜նք, արի՜, արի՜, արի կռվե՜նք, արի կռվենք միայն մե՜նք, երկուսո՜վ, մե՜նք, միայն մե՜նք, արի կռվե՜նք, արի՜, արի՜, արի կռվե՜նք, արի ու կամ ա՜ռ իմ հոգին, կամ ինձ փրկությո՜ւն տուր”,- սենց բաներ էիր դու գոռում այն ժամանակ, Հայկ, այն ժամանակ` երեքի հետ արժանահիշատակ այդ ընդհարումից հետո, այն ժամանակ, երբ քո ձին խրվեց սորուն ավազներում և նրանք ի վերջո հեռացան,- ժպտաց բարեկամս ու շարունակեց,- բայց դիտորդներս հայտնում էին, որ դրանից հետո ևս աստվածները հանգիստ չթողեցին Հայկին ու նա ստիպված եղավ ապրել ու էլի տանջվել…
- Իսկ հետո, Մենես, հետո, ի՞նչ եղավ հետո…
- Հետո՜…,- Մենեսը ոտքի կանգնեց, մոտեցավ պատի մոտ շարված պապիրուսներին ու ես լսեցի բարեկամիս մեղմ ու խաղաղ ձայնը,- հետո, Հայկ, շա՜ա՜տ հետո, այստեղից հեռու, հեռու՜ հեռու, մի մեծ ու գեղեցիկ քաղաքի պատերի տակ, որը նույն այդ ժամանակ էլ սարսափելի ավերածության ենթարկվեց, ես` Մենես Գոռախաս, Հայկազունի Հայկի աչքերում ապրելու, կրկին ապրելու, ապրել շարունակելու ու չմեռնելու ցանկություն տեսա,- բարեկամս մոտեցավ ինձ ու նայեց վրաս,- ապրելու ցանկություն տեսա, Հայկ, բայց դա եղավ հետո, շա՜տ հետո, այն ժամանակ միայն, երբ աստվածներն ի վերջո որոշեցին ընդունել Հայկազունի Հայկի մարտահրավերն ու ոտք մեկնել նրա հետ: Նրանք ընդունեցին իրենց ուղղված խելագար այդ մարտահրավերն ու…
-… անխոցելի այն մարտիկին ուղարկեցին,- ոտքի կանգնեցի, կողքանց նայեցի բարեկամիս ու մոտեցա պատուհանին,- Հայկը մահ էր տենչում, Մենես, և մեկ ակնթարթ իսկ չերկնչեց ընդունելու անխոցելի այդ մարտիկի մարտակոչը: Նա ուժեղ էր, Մենես, շա՜տ ուժեղ, բայց նրա գլխավոր առավելությունը հենց իր անխոցելիության մեջ էր: Դա հաղթել էր բոլորին, բոլո՜ր բոլորին, սպանել էր արևելքի առաջին մարտիկ հռչակված Զարմայրին ու այս դյուցազուններից և ոչ մեկին էլ չէր հաջողվել նույնիսկ չնչին մի քերծվածք թողնել դրա վրա: Հիշո՞ւմ ես, Մենես, քսաներեք հոգու, լավագույններից լավագույններին, բոլորին սպանել էր, հիշո՞ւմ ես, բոլորը վախեցած էին, բայց Հայկը մեկ ակնթարթ իսկ չերկնչեց ընդունել անձնասպանության հավասար մարտի այդ հրավերը…,- լռեցի ու հայացքս սահեցրի ներքևում տարածվող Թեբեի վրա:
- Հիշում եմ, Հայկ, հիշում եմ,- Մենեսը կանգնեց կողքիս և շարունակեց,- “Ես ապրել ուզեցի, Մենես”,- այդ ժամանակ ասաց ինձ Հայկն ու բարեկամիս աչքերում ես կրկին տեսա երկար տասնամյակներ առաջ հանգած կյանքի կրակը,- “Ես ապրել ուզեցի”,- այն ժամանակ ասաց ինձ անխոցելի այդ մարտիկի հետ երկարատև մենամարտում ի վերջո ուժասպառ եղած և թուրը ձեռքից ոտքերի դիմաց գցած Հայկազունի Հայկը, “Ես ապրել ուզեցի”,- ասաց ինձ կյանքի ձգտումը թվում էր թե կորցրած այդ մարդը, որի մեջ վերջին պահին այնուհանդերձ հառնել էր ապրելու կիրքը և որը արդյունքում ոչ միայն կարողացել էր խուսափել իրեն գլխատելուն ուղղված ճակատագրական այն հարվածից, այլև…
-… վերջին պահին ճանկել էր ոտքերի տակ ընկած թուրն ու չնչին հաջողության էր հասել,- ծիծաղեցի ես,- չնչին հաջողության, եղբայր, ոչ ավելին: Անխոցելի մարտիկը Հայկին այդ օրը շատ տանջեց և սրա վրա կենդանի տեղ վաղուց արդեն չկար, բայց…
-… Հայկը կարողացավ վերջին պահին իր մեջ ապրելու ուժ գտնել և, մի կողմ ընկնելով ու թրի կտրող հավածով քերծելով անխոցելի այդ մարտիկի կրունկը, հասնել յուրայիններին,- ծիծաղեց Մենեսը ու թփթփացրեց ուսիս,- կրունկը, Հայկ, ընդամենը կրունկը, չնչին հաջողություն էր, բան չունեմ ասելու, բայց կրնկի չնչին այդ վերքը ցույց տվեց անխոցելի այդ մարտիկին խոցելի տեղն ու հետագայում դա նրան մահվան դուռն էր հասցնելու…
- Ձին առավ Մհերին, քշեց էկավ, Հայաստան հասավ: Վանի մոտ մի սար ու մեծ մի քար կա, որին Վանի կամ Ագռավի քար են ասում։ Բացվեց այդ քարը, Մհերը մտավ նրա մեջ ու քարը նորից փակվեց: Այդպես են վերջացնում այս պատմությունը հայերը, Մենես, հայերն այդպես են կարծում, ոչինչ անել չես կարող,- գլուխս օրօրեցի ես ու շարունակեցի,- ապրել է պետք, Մենես, ապրել է պետք, այդքան բան, ընդամենը… այդքան բան,- ժպտացի ու հայացքս կրկին դարձրի ներքևում տարածվող Թեբեին:

Ներքևում փոթորկվում էր հսկայական Թեբեն, հզոր պետության այդ սիրտը, որը նշում էր Եգիպտոսի հենց նոր տարած վճռական հաղթանակը Ծովի ժողովուրդների հսկայական հորդայի նկատմամբ, ներքևում փոթորկվում էր Թեբեն, հզոր պետության այդ սիրտը, բայց իմ սիրտն արդեն վաղուց էր հանգստացել, ապրել էր պետք, պետք էր ապրել, ընդամենը… այդքան բան:

Մենեսն ինչ-որ բան ասաց, բայց ես նրան չլսեցի: Պատկերները սկսեցին աստիճանաբար աղոտանալ և կորցնել իրենց իրական գծերը: Զգացի, որ արդեն չեմ ընկալում իրականության ազդարարները: Ի վերջո ամեն ինչ հայտնվեց մշուշի մեջ ու ես կտրվեցի իրականությունից…

[Lion]

Հա, էս մասը իմ ենթադրության երկրորդ մասն էր

Ինձ թվում է, որ եգիպտական մարտակառքերի թիվն էլ է նվազեցված: Հակառակ դեպքում խեթերի-դաշնակիցների մարտակառքերը ուղղակի կճզմեին մարտական երթից հոգնած ու թեթևազեն եգիպտական հետևակայիններին:
Միայն մարտակառքերի ուղղակի ճակատային խոյահարումով՝ որպես թեթև տանկեր, առնվազն վարի կտային եգիպտական զորքի հալալ կեսը, էլ չեմ ասում, որ մարտակառքերը մենակ վրայերթի համար չէին, այլավելի շատ կռվելու, ձեռի հետ էլ վրայից կրակում էին
Այնպես որ ՝ Ռամզեսն ուղղակի միքիչ փչել է, որպեսզի ավելի ճոխացնի արդեն իսկ սուտ ներկայացված հաղթանակը:

Չէ, էդքան էլ համաձայն չեմ: Մարտակառքերով այդքան էլ հշտ չէ հետևակայինների մասսան ճզմելը, դրանք մեխանիկական տրանսպորտային միջոցներ չեն և մարդկային հոծ զանգվածը կարող է կանգնեցնել դրանց, հենց թեկուզ իր մասսայի հաշվին: Նույնիսկ Նեֆեդկինը, այդ ոլորտում ըստ իս լավագույն մասնագետներից մեկը, այդ կերպ չի բացարձականացնում մարտակառքերի առավելությունները:

Մարտակառքերը, որպես խոյահարման միջոց, կիրառվել են միայն հելլենական դարաշրջանում, այն էլ դրանք եղել են հատուկ, ծանր մարտակառքեր ու դրանց կիրառությունն էլ այնքան հաջող չի եղել...

[Malxas]

Իմ կարծիքով մարտակառքերը իրենցից սարսափելի ուժ են ներկայացրել հիմնական արևելյան հետևակի դեմ պայքարում, որն այնքան էլ աչքի չէր ընկնում իր մարտունակությամբ՝ այստեղ որոշիչ դեր էր տանում հեծելազորը: Իսկ հունական ու հռոմեական հետևակի դեմ մարտակառքերը սկսեցին կարգին խեղճանալ ու հետզհետե դուրս մղվեցին որպես զինատեսակ:

[Lion]

Սկզբունքորեն այո Հունական ֆալանգի պես մի բան էլ արևելքում կար, ուղղակի այն այդքան մասսայական ու կազմակերպված տեսք այդպես էլ չընդունեց: Ընդհանրապես, մարտակառքերի կիրառությունից դուրս գալը դեռևս իր մեջ շատ ու շատ մութ հարցեր է պարունակում...

[Lion]

*

Ձեռքս ահավոր նվվում էր: Միշտ այդպես է լինում, երբ ձեռքիդ վրա հենվում ես, այն թմրում է, իսկ հետո ձեռքդ շարժում ես և նրա մեջ սկսում է արյուն խաղալ: Առաջին բանը, որ մտքովս անցավ, հենց թմրածս ձեռքիս բողոքն էր, ձեռքիս, որ միջով կարծես միանգամից հազարավոր մժեղներ էին անցնում: Ուղղվեցի տեղումս և, շփելով ձեռքս ու մի կերպ համակերպվելով արդեն թուլացող ցավին, շուրջս նայեցի: Մենեսը ոչ միայն արդեն ուղղվել էր, այլև, օրորվելով ոտքի վրա, փորձում էր հավասարակշռությունը պահպանել:
- Ահա և մեր ծերուկները հե՜տ եկան,- սրճամանն ու բաժակները ձեռքին ժպտալով ներս մտավ Վահեն,- հը՞, ո՞նց եք, ի՞նչ կար չկար այնտեղ, հը՞:
Փորձեցի ուշքի գալ ու աչքս կրկին ընկավ Մենեսին: Բարեկամիս ոչ մի կերպ չէր հաջողվում ուղիղ կանգնել ու ես ինձնից անկախ փռթկացրի, երբ տեսա, թե ինչպես նա ի վերջո գլորվեց բազկաթոռի վրա:
- Չէ՜, դուք ոնց-որ լրի՜վ ծերացել եք,- տեսնելով մեր վիճակը` ծիծաղեց Վահեն,- թե ի՞նչ եմ կորցրել ես այս ծերանոցում, ինքս էլ արդեն չեմ հասկանում
- Օ՜ֆ՜ֆ, էս ջահելներն արդեն անտանելի են դառնում,- դարձա Մենեսին ու զգացի, որ թևիս ցավն արդեն անցնում է,- հ՞ը, Մենես, ի՞նչ անենք, ախպերս, դո՜ւ ասա…
- Բռ՜ռ՜,- գլուխը թափ տվեց բարեկամս ու կարծես թե վերջնականապես խելքը գլուխը հավաքեց,- դրանք միշտ էլ այդպես են եղել, Հայկ, ճար չկա, պիտի թողնես մեծանան…
Այս անգամ արդեն երեքով ծիծաղեցինք:
- Չէ, Հայկ, բայց դուք դեմք եք, իսկական դեմք,- մեր դիմացի բազկաթոռին նստելով խոսակցությունը վերսկսեց Վահեն,- չէ, ես գիտեի, որ դուք դեմք եք ու դեմքեր եք եղել դեռ է՜ն ժամանակներում, բայց որ սե՜նց դեմքեր,- Վահեն գլուխն օրորեց ու զարմացած տեսք ընդունեց,- չէ՜ի պատկերացնում…
- Հ՞ը,- զարմացա ես:
- Ըհը՜,- ժպտաց Վահեն,- Շարուքեն, Արամ, Թութմոս ու էլ եսիմ աստված թե գիտի ինչ,- Վահեն կրկին զարմացած գլուխն օրորեց ու շարունակեց,- երկուսդ էլ խոսում էիք ու լավ էր, որ ես ֆայմեցի ձայնագրել ձեր խոսակցությունը, իսկ որոշ բաներ էլ գրի առա: Ի՞նչ նոթբուկ, ի՞նչ բան, չեք պատկերացնի, թե այս երեք օրը ես ինչ հետաքրքիր եմ անցկացրել: Ինչ ասես, որ չիմացա ձեր մասին: Ճիշտ է, Մենեսը երբեմն անհասկանալի լեզվով էր խոսում ու ես բան չէի հասկանում, բայց քո խոսքերը, Հայկ, ես համարյա լրիվ հասկացել եմ:
- Շատ ե՞նք դուրս տվել,- իր անփոխարինելի հումորով և նուրբ ուղղամտությամբ ժպտաց Մենեսը:
- Չէ, Մենես ջան, էնքան էլ չէ,- ժպտաց Վահեն,- իսկ ինչ էլ որ ասել եք, հավատա, հոսալի ձեռքերում են, Հայկը ինձ լավ գիտի,- պատասխանեց Վահեն և կրկին անցավ իր ուրախ տոնին,- հլը էնքա՜ն խոսելու բան կունենանք, էնքա՜ն, որ դուք էլ չեք պատկերացնում: Բայց դա հետո, իսկ հիմա, արագ խմում եք այս սուրճն ու հայդա` շոգեբաղնիքն արդեն տաքացրել եմ: Մի լավ կլողանա՜ք, տաք ու սա՜ռը կանեք, հետ կգաք: Ես այդ ժամանակ արդեն սեղանն էլ գցած, վերջացրած կլինեմ: Կճաշենք ու կզրուցենք, ինչքան սրտներդ ուզի,- հրամայական տեսքով ոտքի կանգնեց Վահեն, բերեց երկու մեծ սրբիչներ, ամեն մեկիս վրա նետեց մեկը և ուղղվեց դեպի դուռը,-… այ քեզ ծերուկնե՜ր,- սենյակի շեմին Վահեն շուռ եկավ, կրկին մեզ նայեց, չդիմացավ, փռթկացրեց ու գլուխն օրորելով դուրս եկավ…

[Lion]

- Ասում ես Տրոյայում էլ ես եղել, հա՞, Հայկ,- ի վերջո չդիմացավ ու հարցրեց Վահեն, երբ շոգեբաղնիք ընդունելուց հետո մենք երեքով մի լավ ճաշել էինք և արդեն աղանդներին էինք անցել,- հենց է՞ն, Հոմերոսի Տրո՞յայում,- կրկնեց հարցը ընկերս:
- Հա,- ժպտացի ես,- թեև այն ժամանակ մենք իհարկե դեռ չգիտեինք, որ հետո կհայտնվի այդ կույր ծերունին ու մեզ նման ձևով մի լավ ռեկլամ կապահովի:
- Անհավատալի՜ է,- գլուխը թափ տվեց Վահեն,- բայց Հեղինեն, Հայկ, դու էդ ասա, Հեղինե՞ն ինչ ձևի էր, հը՞: Իրո՞ք տենց թույն գեղեցկուհի էր, որ իր համար էդ հսկայական ազգերն ու պետությունները իրար էին խառնվել:
- Թույն էր, Վահե ջան, ոնց-որ հենց նոր դու ասացիր, թույն մի գեղեցկուհի էր,- ժպտացի ես,- բայց ասեմ, որ իր հմայքը ոչ միայն դա էր, այլ ավելի շուտ ու ավելի շատ այն, որ նա կարողանում էր հմայել, իր կամքին ենթարկեցնել տղամարդկանց:
- Ախ մի տեսնե՜ի,- ափսոսանքով գլուխն օրորեց Վահեն,- բախտներդ բերել է, էլի, է՜հ՜, իսկ այ մենք ստիպված ենք յոլա գնալ, կարծիք կազմելով գեղեցկուհիների մասին Մոնիկա Բելուչիներով կամ էլ, վերջին վարյանտ, Շակիրաներով: Է՜հ՜հ, ափսո՜ս, բա մի ֆոտո չլինե՞ր այն ժամանակ:

- Դեհ, Վահեն ջան, դու հույսդ մի կտրիր, հնարավոր է մի օր տեսնես քո այդ Հեղինեին, չնայած որ այն ժամանակներում իրոք որ ֆոտո դեռևս չկար, ճիշտ չի՞, Մենես,- դարձա ես մինչ այդ համառ լռություն պահպանող բարեկամիս:
- Ըհը,- հաստատեց բարեկամս,- ու ոչ միայն դրան, այլ հին ժամանակների մյուս գեղեցկուհիներին ևս,- ժպտաց Մենեսը,- գիտե՞ս, Վահե ջան, գեղեցկությունը մնայուն բան է:
- Ո՞նց, էդ ո՞նց,- միանգամից ոգևորվեց Վահեն,- մի լավ սեղան իմ կողմից, թե կարողանաք կազմակերպել դա:
- Կկազմակերպենք, Վահե ջան,- ժպտացի ես,- ճիշտ է, նման հանդիպումները այդ ոճի գեղեցկուհիների հետ մի ժամանակ ճակատագրական էին լինում նույնիսկ արքաների և եգիպտական քրմերի համար,- ծիծաղեցի ու նայեցի Մենեսին,- բայց հիմա կարծում եմ, որ ամեն ինչ փոխվել է: Հեղինեներն էլ արդեն էլ այն գլխակերությունը չունեն, ինչ առաջ ու համ էլ,- ծիծաղեցի ես,- Նինվեի անկումը մեր Շամիին շա՜տ փոխեց ու նա հիմա իմ լավագույն բարեկամների շարքում է…

- Հ՞ը,- բերանը բացած ոտքի կանգնեց Վահեն,- Շամի՞ն… Շամիրա՞մը… Հեղինե՞ն, փու՜ո՜ւ, այ քեզ բա՜ն, այ քեզ բան, Հայկ,- մի կերպ նորից տեղը նստեց Վահեն ու կրկին ինձ դարձավ,- բայց էդ ո՞նց, հը՞…
- Է՜հ, Վահե ջան, ժամանակները փոխվում են, մարդիկ էլ հետը: Մի օր Նինվեի մասին էլ քեզ կպատմեմ, Տրոյայի մասին էլ: Բայց հիմա կարծես թե այնքան էլ դրա ժամանակը չէ, դրա համար էլ կասեմ ընդամենը այն, որ Եղեռնի ժամանակ Շամին ու Աբրամը ինձ, այսինքն ոչ միայն ինձ, այլ նաև մեզ…, դե դու հասկանում ես, էլի,- շարունակեցի ես,- ուրեմն Եղեռնի ժամանակ դրանք ինձ ու մեր ազգին այնքան ձեռք մեկնեցին, որ իրենց նկատմամբ հիմա արդեն իրոք որ անարդար կլինի որևէ քեն պահելը: Երևի թե գիտես, չէ՞, թե արաբները այդ արյունոտ տարիներին մեզ հետ ոնց եղան, այնպե՜ս որ…
- Էդ իրենք էին, հա՞,- հասկացած գլխով արեց Վահեն,- հալալա իրանց, ի՞նչ ասեմ: Բայց չէ՜, Հայկ, հավատս չի գալիս,- շարունակեց զարմանալ Վահեն,- ուղղակի հավատս չի գալիս: Ես այդ ամենը միշտ հեքիաթ եմ համարել, Տրոյա՜, Աքիլլե՜ս…: Հա, Հոմերոս կարդացել եմ, դաժե կինոն եմ նայել, բայց… այ քեզ բա՜ն…

- Դե՜հ, կինո՜ն…,- ձգեց Մենես,- չեմ կարծում, որ Աքիլլեսին այն իրոք դուր կգար…
- Հա, դե հիմի,- ծիծաղեցի ես,- հերիք չի էդ հույնի մասին ֆիլմ են հանել, դեռ պիտի բողոքի՞ էլ:
Մենեսը ժպտաց ու ոչինչ չպատասխանեց, իսկ Վահեն կրկին դարձավ ինձ.
- Լսիր, գոնե էն ասա, էդ Աքիլլեսն իրո՞ք այդքան հզոր էր, ոնց ասում են: Դու, ոնց հասկացա, իր հետ ընդհարվել ես ու կարող ես այդ հարցին պատասխանել…
- Ի դեպ, ժողովուրդ, կներեք, էլի, իհարկե, որ ընդհատում եմ,- հանկարծ խոսեց Մենեսը,- բայց Մահմեդի մասին կարծես թե դեռ չեք մոռացել, չէ՞:
- Չէ՜, Մենես ջան, ես որ հաստատ հիշում եմ,- ժպտացի ու շարունակեցի,- և եթե չեմ սխալվում, հիմա ասելու ես այն, ինչ իմ մտքով էլ է արդեն անցել, չէ՞:
- Այ դու սատանա՜,- ծիծաղեց բարեկամս,- իսկ ես ուզում էի քեզնից առաջ անցնել:
- Անցած ես, Մենես ջան, դու միշտ էլ ինձնից առաջ ես: Կժերն ու կուլաները հիշում ես, չէ՞- ժպտացի ես,- բայց այստեղ մենք կարծես թե իրոք որ մի կարևոր մտքի ենք հանգել ու հեչ էական էլ չի, թե դրան առաջինը մեզնից ով է եկել…

- Իհարկե,- իր հերթին ժպտաց Մենեսը,- ու ես կարծում եմ, որ հիմա Մահմեդը հենց նույն այն վիճակում է, որ վիճակում որ մենք մի ժամանակ տեսանք կինոներից դժգոհ քո այդ հույնին: Այն ժամանակ, Հայկ, դու կորցրել էիր ապրելուդ ցանկությունը ու հազիվ փրկվեցիր, բայց համաձայնիր, որ դա հիմա մեզ մե՜ծ հնարավորություններ է տալիս:
- Իհարկե,- համաձայնեցի ես,- եղածի մի բան չէր, կրունկ էր, էլի, բայց նույն այդ կրունկը տապալեց մեր անհաղթ հսկային,- ծիծաղեցի ես ու հիշեցի Աքիլլեսին:
- Կարծում եմ, որ Մահմեդին էլ է Նա տիրել, Հայկ, Նա, որի նույնիսկ տեսքը մենք դեռ չգիտենք, բայց որը անխոցելի է դարձնում ցանկացած ռազմիկի: Անխոցելի,- ժպտաց Մենեսը,- այսինքն… համարյա անխոցելի…
- Դե հա,- գլխով արեցի ես,- թեև Աքիլլեսն այն ժամանակ իմ նկատմամբ քեն չպահեց, բայց երկար ու մի քիչ էլ ամոթով էր հիշում այդ ամենը,- ժպտացի ես,- նույնիսկ հետո, շա՜տ հետո, երբ մի անգամ Կոստանդնուպոլսում ես ու ինքը զբաղված էինք հույների սիրած այդ պոլիսը թուրքերից պաշտպանելով, հիանալի քաղաքի վերջին այդ մարտում նա չդիմացավ ու ասաց ինձ այդ ամենի մասին,- հուշերը ինձ հետ տարան ու ես հիշեցի բարդ բնավորությամբ տեր իմ ծանոթ հույնին,- ի՞նչ կարող ես անել, Աքիլլեսը այդ ամենն ու իր խոցված կրունկը չի կարողանում մոռանալ նույնիսկ հիմա, այսքան ժամանակ անց էլ, բայց դե լավ է, որ համենայն դեպս գոնե մեր նկատմամբ ինչ-որ քեն չի պահում…

[Lion]

- Աքիլլե՞սը,- չդիմացավ և ընդհատեց ինձ Վահեն, որին խիստ զարմացրել էին հատկապես վերջին խոսքերը,- ուրեմն ի՞նքն էլ է… մեր պե՞ս:
- Հա, Վահե ջան, ինքն էլ է մեր պես, ոնց որ դու ասացիր,- գլխով արեց Մենեսը,- ու ասեմ, որ իր մոտ այս ամենը ամենևին էլ վատ չի ստացվում: Ճիշտ է, օրինակ ես մի քիչ, սենց ասենք, էլի, ավելի հարթ հարաբերություններ եմ ունեցել նրա հետ, քան Հայկը, բայց ինձ թվում է, որ Կոստանդնուպոլսի վերջին այդ մարտը իրենց պետք է որ վերջնականապես հաշտեցրած լինի,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Հա, Մենես, ինքս էլ եմ այդ հույսին,- ժպտացի ես,- այն ժամանակ` քաղաքի այդ վերջին մարտը տալուց առաջ, մենք նույնիսկ գրկախառնվեցինք էլ ու Աքիլլեսը ներողություն խնդրեց ինձնից ամեն ինչ համար, ամեն-ամե՜ն ինչի համար, Մենես, պատկերացնո՞ւմ ես, ներողություն խնդրեց, քանի որ հույները իր ժամանակին մեզ շատ էին վնաս տվել, իսկ Աքիլլեսն էլ, ոչի՜նչ, լրիվ խելքը տվել էր համաշխարհային տիրապետության հաստատմանը և հունա-հռոմեական ամենաակտիվ բազեներից մեկն էր: Այդ հողի վրա իրար հետ մենք մի ժամանակ ահագին թշնամություն արեցինք, Վահե ջան,- դարձա ես ընկերոջս,- բայց վերջին հարյուրամյակներում Աքիլլեսը հաստատ կերպով զգաց, որ իր բազեությամբ ու մեր թշնամությամբ մենք միայն օժանդակում ենք Մահմեդի նմաններին, դրա համար էլ նա վերջ տվեց այդ ամենին ու նույնիսկ սրտանց էլ ներողություն խնդրեց ինձնից ամեն ինչի համար: Հասկանու՞մ եք, տղերք, դրան խիստ հուզել էր այն հանգամանքը, որ, չնայած ամեն ինչին, Կոստանդնուպոլսի համար այդ ճակատագրական պահին ես այնուհանդերձ իրենց քաղաքի պարիսպների վրա էի և, մոռացած բոլոր վիրավորանքները, պայքարում էի հույների ու իրենց քաղաքի համար: Կոստունդնուպոլսի հենց այդ վերջին մարտում էլ, երբ չնայած մեր թափած հերոսական ջանքերին թուրքերը գրավեցին երբեմնի աշխարհակալ այդ կայսրության սիրտը, մենք վերջնականապես հաշտվեցինք ու հիմա ամենևին էլ վատ հարաբերություններ չունենք: Ինքը, իհարկե ուրիշ անունով, ներկայումս հունական հայտնի մեծահարուստներից մեկն է ու մենք հիմա երբեմն նույնիսկ հանդիպում էլ ենք, Վահե ջան, նստում ենք մի մեծ էկրանի առաջ ու քննարկում ենք մեր տերտերիկների բռնցքահարումները Երուսաղեմում…,- ծիծաղեցի ես:

- Լավ, դա հասկացանք,- գլխով արեց Վահեն,- չնայած հասկանալը դժվար է, իսկ պատկերացնելն` առավել ևս, բայց ասենք թե… հասկացանք: Հիմա ինձ մի կարգին բացատրեք, թե ի՞նչ կապ ունի Աքիլլեսի վիճակը Տրոյայի մոտ Մահմեդի ներկայիս վիճակի հետ Երևանում:
- Ուրեմն դեռ չհասկացա՞ր,- ժպտաց Մենեսը,- այն ժամանակ Նա տիրել էր Աքիլլեսին ու հենց դրա արդյունքը եղավ Ծովի ժողովուրդների ահռելի ուժգնության հարվածը այս կողմի բոլոր ազգերին և պետություններին: Խեթերը ոչնչացան, փյունիկիցիները կորցրին իրենց երբեմնի ազդեցությունը, նույնիսկ Եգիպտոսը, իմ սիրելի Եգիպտոսը հազիվ դիմացավ դրանց հարվածներին,- նայեց Վահեին Մենեսը և շարունակեց,- ու այդ ամենը այն պատճառով եղավ նաև, որ Նա, ով տիրել էր Աքիլլեսին, այդ նվաճողների հետ էր:
- Դե՜, այդքան էլ նրանց հետ չէր, համենայն դեպս գոնե մինչև վերջ,- ծիծաղեցի ես,- բայց մի բան Մենեսը իրոք որ ճիշտ է ասում: Գոնե սկզբում Նա, որ տիրել էր Աքիլլեսին, Ծովի ժողովուրդների հետ էր ու դա սրանց մեծ հզորություն հաղորդեց:
- Էլի սկսեցիր քեզ գովալ, չէ՞,- կեղծ նեղացած տոնով ծիծաղեց Մենեսը,- հա, Նա Ծովի ժողովուրդների հետ էր միայն սկզբում, մինչև Տրոյայի գրավվելը, հետո արդեն Նա ու Աքիլլեսը հրաժեշտ տվեցին Ծովի ժողովուրդներին ու երևի թե հենց դրա պատճառով էր նաև, որ Եգիպտսուոմ մեր գործը ահագին հեշտացավ,- ծիծաղեց բարեկամս:
- Դե դու ճշմարտությո՜ւնը պատմիր,- իմ հերթին կեղծ նեղացած տոն ընդունեցի բարեկամիս ես,- ու մի նսեմացրու իմ պես համեստ մի մարդու արածները…

- Ճշմարտությո՞ւնը, այ դու լեռնեցի,- ուրախ ծիծաղեց Մենեսը և շարունակեց արդեն ավելի լուրջ,- թեև Ծովի ժողովուրդների դեմ Եգիպտոսի այդ վերջին ճակատամարտում Հայկը մեզ հետ էր, Վահե ջան, ու ինչպես միշտ քաջաբար կռվեց և նույնիսկ ծանր վիրավորվեց էլ, բայց ճշմարտությունն այն է, որ նա մեզ ավելի մեծ մի օգուտ տվել էր դրանից դեռևս առաջ, մի քանի տարի առաջ, Տրոյայի պատերի տակ…
- Երբ շարքից հանեց Աքիլլեսի՞ն,- հարցրեց Վահեն:
- Դե՜…, հա,- գլուխը քորեց Մենեսը,- ավելի ճիշտ սենց ասենք, էլի, օգնեց մեզ հասկանալ, թե ինչպես շարքից հանենք Աքիլլեսին,- ժպտաց բարեկամս,- իրական ներդրումը այդ բարդ գործում ամեն դեպքում ունեցավ մի հիանալի երիտասարդ` Պարիս անունով: Սա վատ նետաձիգ չէր ու կարողացավ թունավոր նետով կպնել Աքիլլեսի ուղիղ կրնկին: Իսկ էդ հույներն էլ, չէ՞, Վահե ջան, հեչ չսպասեցին ու միանգամից մահացած հռչակեցին Աքիլլեսին: Արդյունքում սա այլևս և ոչ մի հնարավորություն չունեցավ գլխավորել նրանց: Հենց դա էլ դրական հետևանքներ ունեցավ Եգիպտոսի համար:
- Պատկերացնում եմ, Հայկ,- դարձավ ինձ Վահեն,- պատկերացնում եմ, թե դրանից հետո այդ Աքիլլեսը քեզ ինչքան է ատել:
- Պատկերացրու չէ, Վահե ջան,- ծիծաղեցի ես,- այդ դեպքերից հետո դեռ հարյուր տարի էլ չանցած մենք արդեն ոչ վատ ընկերներ էինք և միասնաբար մասնակցեցինք Յասոնի արշավանքներին [1]: Էդ մենք հետո թշնամացանք, հետո, շա՜տ հետո, Լուկուլլոսի [2] ժամանակներից սկսած,- գլխով արեցի ես,- իսկ Յասոնի ժամանակներում մենք իրոք որ վատ ընկերներ չէինք, թեև նա ինձ համառորեն Արմենոս էր կոչում ու պնդում էր, որ ինձ նման քաջ մի մարդը հաստատ պետք է, որ Թեսալիայում ծնված եղած լինի [3]: Բայց դե այդ միակ տարօրինակ հանգամանքը որ հանենք, կարող եմ փաստել, որ Տրոյայի անկումից հետո էլ դեռ գրեթե մեկ ամբողջ հազարամյակ մենք ամենևին էլ վատ հարաբերություններ չունեինք…

- Դե՜, հույների մոտ միշտ այդպես է,- ծիծաղեց Մենեսը,- բայց արի չմոռանանք նաև այն, որ այդ ամենի արդյունքում Աքիլլեսը գտավ իր Հեղինեին և նրանք մի քանի տասնամյակ երջանիկ ու միմյանցով տարված ապրեցի Դանուբի վրա գտնվող այն գեղեցիկ կղզում,- ավելացրեց բարեկամս,- այնպես որ Հայկի նկատմամբ քեն պահելը կարծես թե ամեն դեպքում իրոք որ այնքան էլ ճիշտ չէր լինի:
- Դե լա՜վ, արդեն անցար լեգենդների՜ն,- ծիծաղեցի ես,- Պավսիանոսն [4] էր, է՜լի հիմի, ինչ ասես կասեր: Ես Աքիլլեսին այդ մասին չեմ հարցրել:
- Ու պետք էլ չի, Հայկ ջան,- ծիծաղեց Մենեսը,- ես Լևկոս կղզու [5] մասին լավ գիտեմ ու բացի այդ, մի մոռացիր, որ եթե այդ հարյուրամյակներում դու հիմնականում Հայաստանում էիր, ապա ես այդ ընթացքում լավ ժամանակ էի անցկացնում Հռոմում և այդ ամենից ավելի լավ եմ տեղյակ:
- Հա, Հռոմում, չէ՞, լավ ժամանա՜կ,- ծիծաղեցի ես,- էդ ոչինչ, որ քո էդ հռոմեացիք քեզ նույնիսկ մի անգամ ձեռքի հետ էլ, այնպես, էլի, իմիջայլոց… խաչեցին:

- Հա, Հայկ ջան, ոչինչ,- ծիծաղեց Մենեսը,- էլ ո՞նց կլինի, երեսունյոթ թվականին մի քանի օր անցկացրեցի խաչի վրա, պա՜հ, դժբախտությո՜ւն,- փռթկացրեց բարեկամս,- մինչև հիմա էլ մոտս է այն մեխը, որով ինձ գամեցին խաչին ու ես ինձ ամենևին էլ վատ չեմ զգում: Ինձ այն ժամանակ խաչեցին, բայց փոխարենը ես տեսա ոչ միայն առաջին առաքյալներին, այլև պատիվ ունեցա ծանոթանալու նաև նրա հետ, ով աշխարհ էր եկել մեր մեղքերով տառապելու ու մեր մեղքերը քավելու համար իր կյանքը տալու…
- Դե դա՜…,- փորձեցի խոսել ես:
- Ստոպ, ստոպ,- ձեռքերը բարձրացրեց Վահեն ու ընդհատեց մեզ,- ձեր կյանքը պատմել դուք դեռ կհասցնեք: Սրա՜նց տեսեք, հիմի ձեզ որ թողնեմ, սաղ համաշխարհային պատմությունը կշարադրեք, կրոնագիտությունն ու փիլիսոփայությունն էլ հետը: Ստոպ, վերջ: Ժողովուրդ, Մահմեդին մոռացաք…
- Չմոռացանք, Վահե ջան,- ժպտաց Մենեսը,- ես ու Հայկը վաղուց արդեն պարզել ենք, թե մենք ինչ պետք է անենք:
- Ըհը,- հաստատեցի ես,- մնում է այդ ամենը մի լավ կազմակերպել…

__________________________
[1] Նկատի է ունեցվում արգոնավորդների լեգենդար առաջնորդ Յասոնը, որը արևելք արշավեց Ոսկե գեղմը գտնելու համար:
[2] Խոսքը Լիկիոս Լուկիոս Լուկոլլոսի (մ.թ.ա. 118-56) մասին է, որը հաջող պատերազմներ մղեց Պոնտոսի թագավորության դեմ, բայց կորցրեց իր բոլոր ձեռքբերումները` պատերազմ սկսելով Տիգրան Մեծի կայսրության դեմ:
[3] Ակնարկը լեգենդար Արմենոս Թեսալացու մասին է, որը, ըստ հույների պատկերացումների, հանդիսանում է հայերի նախահայրը:
[4] Պավսանիոս: Հույն գրող և աշխարհագրագետ, որն ապրել է II դարում:
[5] Կղզի Դանուբ գետի վրա, որտեղ ըստ Պավսանիոսի, միմյանց հետ որոշ ժամանակ ապրել են Աքիլելեսն ու Հեղինեն:

[Lion]

*

Այդ պահին դուռը թակեցին: Ես գնացի դուռը բացելու և երկորդ հարկից իջնելիս արդեն իսկ տեսա, որ դարպասի դիմաց կանգնած է մի սպիտակ մեքենա, հատկանշական “ՏՏ” համարներով: Աչքիս պոչով հասցրեցի նկատել նաև, որ փողոցի անկյունում աննկատ կայանվել է բեռնատար մի “ԳազԷլ” և կենդանության ոչ մի նշան ցույց չի տալիս: “Վատ չի՜, տղերք”,- ժպտացի ես,- “ինձ չեք կորցնում, բայց ոչինչ, կարևորն այն է, որ ժամանակին եկաք”: Արագորեն վերադարձա հյուրասենյակ և Վահեին ու Մենեսին ուղեկցեցի մինչև հատուկ նման դեպքերի համար նախատեսված գաղտնուղիս, որը դուրս էր գալիս տանից ահագին հեռու: Դրանից հետո նոր միայն ուղղվեցի դեպի դարպասները:
- Ո՞վ է,- հարցրեցի ես:
- Ես,- հնչեց վստահ մի ձայն, ի դեմս որի տիրոջ ես ճանաչեցի հիվանդանոցում հետքս կորցրած հաղթանդամ անծանոթին:
- Իսկ դու ո՞վ ես,- սկսեցի ժամանակ շահել ես:
- Ով որ պետք է, բաց,- հնչեց վստահ պատասխանը,- անվտանգությունից եմ, բաց, մեր առաջ դռներ չեն փակում…

Բացեցի դապրասի վրայի դուռն ու դեմ առ դեմ կանգնեցի այդքան վստահ տոնով այն թակողի ուղիղ դիմացը.
- Կապիտան Վարդանյան,- ներկայացավ անծանոթը և ցույց տվեց կաշվե դրամապանակի նմանվող իր ծառայողական վկայականը,- կարելի՞ է ներս գալ, զրուցել:
- Կարելի է, Վարդանյան ջան, ինչո՞ւ չէ, արի,- ժպտացի ես ու մենք երկուսով ներս մտանք:
- Մեքենան քո՞նն է,- կարծես իմիջայլոց հարցրեց Վարդանյանը` ակնարկելով Վահեի “Նիվա”-ն ու խուզարկու հայացքով շուրջը նայելով:
- Ընկերոջինս է, Վարդանյան ջան, ինքը ինձ մեկ-մեկ այս մեքենայով ման է տալիս: Բայց դու մի անհանգստացիր, ավտոյի փաստաթղթերը լրիվ կարգին են:
- Ես չեմ անհանգստանում,- մի սուր հայացք գցեց վրաս Վարդանյանը, երբ մենք բարձրանում էինք երկրորդ հարկ,- իսկ այ դու, Հայկ, անհանգստանալու բոլոր հիմքերը պետք է որ ունենաս, քանի որ մեզ հետ սկսել ես խաղեր խաղալ:
- Ե՞ս,- անկեղծորեն զարմացա,- Վարդանյան ջան, էս ի՞նչ ես ասում:
- Ինչ-որ ասում եմ,- շարունակեց Վարդանյանը, երբ մենք մտանք արդեն դատարկված հյուրասենյակը,- մեր քննչական վարչությունում քրեական գործ է հարուցվել, որով դու, Հայկազյան Հայկ, անցնում ես որպես տուժող: Բայց ասեմ,- կրկին սուր ու, ես նույնիսկ կասեի, սպառնալից վրաս նայեց Վարդանյանը,- դու քեզ շատ կասկածելի ես պահում և քո քերադատավարական կարգավիճակը կարող է շատ հեշտությամբ փոխվել:

- Ի՞նչ քրեական գործ,- զարմացա ես:
- Սպանության փորձի ու ապօրինի զենք կրելու հատկանիշներով, Հայկազյան,- պատասխանեց զրուցակիցս,- ու պետք չի հիմա քեզ անմեղի տեսք ընդունել: Հիվանդանոցներից փախչո՜ւմ ես, ստիպում ես օրերով քեզ որոնե՜լ: Դեռ բախտդ բերել էր, որ սովետի ժամանակներից չի, որ Հայաստանում ես բնակվում, իննսունհինգ թվին ես քաղաքացիություն ստացել, դրա համար էլ մենք մի քիչ քեզ դժվար գտանք:
- Ի՞նչ անեմ, Վարդանյան ջան,- ժպտացի ես,- երբ հայրենիքդ վտանգի մեջ է, կարծես թե պարտավորվում ես գալ ու պայքարել նրա համար: Ահա և ես թողեցի Լիբանանն ու իննսունմեկի վերջին եկա Հայաստան: Հետո ղարաբաղյան պատերազմն էր ու ժամանակ չկար քաղաքացիության հարցերը լուծելու…
- Լավ, լա՜վ,- հրամայական ձևով ափերը պարզեց ու ընդհատեց ինձ Վարդանյանը,- էլ խղճահարության վրա մի՜ խաղա, գիտեմ: Հայկազյան Հայկ, Արցախյան ազատամարտի մասնակից, “Հատուցում” ջոկատի հրամանատար, մականունը` Սպիտակ Առյուծ, պազիիվնոյը` Առյուծ, գիտեմ, Հայկ,- շարունակեց կապիտանը ու նրա ձայնում առաջին անգամ ես մի քիչ ջերմության երանգ զգացի,- գիտեմ… ու դրա համար էլ սպեցնազով չջարդեցի դարպասներդ, այլ հանգիստ թակեցի դրանք: Հայրս Աղդամի տակ է զոհվել, այնպե՜ս որ…, սա համարիր հարգանքի տուրք հորս հիշատակին,- վրաս նայեց Վարդանյանը,- ու հաշվի առ, որ նման արտոնություններ այլևս չեն լինի:

[Lion]

- Համարեցի, Վարդանյան ջան, համարեցի,- ժպտացի ես,- ինչո՞վ կարող եմ մեր հարազատ ուժայիններին օգտակար լինել:
- Շատ բանով, Հայկ, շատ բանով: Արդեն ասացի, որ մեր քննչական վարչությունում գործ կա հարուցված, որով դու որպես տուժող ես անցնում: Գիտես, կարգն է, հիվանդանոցից հաղորդել էին ծանր մարմնականի պահով ու գործը փոխանցվել էր մեր վարույթ: Դրան դեռ կանդրադառնանք, բայց ես ուրիշ բանի համար եմ ստեղ:
- Ըհը,- գլխով արեցի ես:
- Մեկ շաբաթ առաջ ՀՀ պետական սահմանի արևմտյան հատվածում` Թուրքիայի կողմից, մեր սահմանն է հատել ոմն անձնավորություն, որին մերոնք կարողացել են հսկողության տակ վերցնել և որոշ ժամանակ օպերատիվ ուղեկցություն ապահովել: Բայց արդեն Երևանում մերոնք կորցրել են սրա հետքը, որը կրկին ջրի երես է դուրս եկել միայն Երևանյան լճի կամրջի վրա, այն բանից հետո, երբ նա ուզեցել է սպանել քեզ: Մենք գտանք դրա հետքը, բայց ափսոս, որ գրեթե անմիջապես էլ կորցրեցինք այն, դու ինձ հասկանո՞ւմ ես:
- Իհարկե,- գլխով արեցի ես,- քննիչներն իրենց թղթերով, բայց այ օպերներին հետաքրքրում են մի քիչ ա՜յլ հարցեր…
- Լավա, գիտես մեր դրվածքները,- զուսպ հաստատեց Վարդանյանը,- ու հիմա, Հայկ, ինչ պիտի ասեմ, գաղտնի է, ուղղակի, հաշվի առնելով քո անցյալը և իմ հարգանքը դրա նկատմամբ, ես կասեմ քեզ դա` հույսով, որ հետո խնդիրներ չես առաջացնի:
- Ասա, Վարդանյան ջան, կարող ես հանգիստ լինել:
- Մենք օպերատիվ ինֆորմացիա ունենք, որ այդ սահմանախախտը նպատակ ունի անցնել Քելբաջարի, այսինքն արդեն Քաշաթաղի շրջան և այնտեղ…,- զրուցակիցս մի պահ տատանվեց:
- Վարդանյան ջան, դու կարող ես ինձ լիովին վստահել,- նայեցի զրուցակցիս դեմքին ու լուրջ տոնով ավելացրեցի,- էս երկիրը նաև իմ ու իմ զոհված ընկերների արյունով է պահվել, ընենց որ ինքդ էլ ես հասկանում…
- Լավ,- կարծես մի վերջին խոչընդոտ հաղթահարելով գլուխը թափ տվեց զրուցակիցս,- դու երևի լավ գիտես, որ ատոմային ռումբից հետո իր հզորությամբ երկրորդ տեղում հենց վակումային ռումբն է, որը իր հարվածային ուժով հավասարազոր է նույնիսկ տակտիկական գերփոքր ատոմային զենքի որոշ տեսակներին:
- Լսել, եմ,- գլխով արեցի ես,- օդի մեջ անհավանական արագությամբ ցրում է տրոտիլից մեկուկես անգամ ուժեղ, գազային տեսք ունեցող պայթուցիկ նյութը և պայթեցնում այն զգալի բարձրության վրա: Պայթյունի էպիկենտրոնից հարյուր մետր հեռավորության վրա ավերվում են նույնիսկ գերամուր երկաթբետոնե կառույցները, մինչև մեկ կիլոմետրի վրա ոչ մի կառույց կամ կենդանի արարած չի մնում, իսկ մինչև երկու կիլոմետր տարածքի վրա էլ մարդը դեռ կարող է լուրջ վնասվածքներ ստանալ: Հատկապես ավերիչ է լեռնային տեղանքում: Ռուսները կարծես թե վերջերս նման մի բան փորձարկեցին…
- Ըհը, Հայկ, ճիշտ ես,- գլխով արեց զրուցակիցս,- բայց պաշտոնական այդ ներկայացումից դեռ շատ տարիներ առաջ էին Ռուսաստանում սկսվել ուսումնասիրություններն այդ ուղղությամբ, ուղղակի ելցինյան քաոսի պայմաններում աշխատանքները սառեցվել էին:
- Եվ ի՞նչ,- հարցրեցի ես:
- Եվ այն, Հայկ, որ իննսուներեք թվականի վերջին Ալիևը մի մեծ գումարով թե կաշառքով, մի խոսքով, էլի, չգիտեմ ոնց, Ռուսաստանի ռազմա-գիտական ինստիտուտներից մեկից նման մի վակումային ռումբ է ձեռք բերել և փորձ է կատարել կիրառել այն Մռավի ուղղությամբ, դու ինձ հասկանո՞ւմ ես:
- Ըհը,- մտախոհ գլխով արեցի ես,- բայց ես չեմ լսել ղարաբաղյան պատերազմում նման մի ռումբի կիրառման մասին…

[Lion]

- Կլսեիր, Հայկ, կլսեիր,- պատասխանեց Վարդանյանը,- կլսեիր, բարեբախտաբար չես լսել, քանի որ, եթե այն կիրառվեր, հաստատ կլսեիր,- գլուխը թափ տվեց Վարդանյանը,- ես ասացի փորձ է կատարել կիրառել, չասացի` կիրառել է: Ռումբը նետել են ինքնաթիռից, բայց մեջը կարծես թե ինչ-որ չիպ է պակաս եղել, թե նման մի բան, և այն չի պայթել, այլ այդպես էլ ընկած է մնացել մեր լեռներում:
- Լավ ենք պրծել,- ժպտացի ես,- ու ոնց ես հասկանում եմ, այդ ռումբը կապ ունի մեր այս սահմանախախտի հետ:
- Ունի, Հայկ, մենք ենթադրում ենք, որ ուղղակի կապ ունի,- գլխով արեց Վարդանյանը,- էն քաոսի պայմաններում Ալիևին ճիշտը չեն ներկայացրել իրականությունը, թե ինչ, բայց հիմա թուրքերն արդեն հաստատ իմացել են, որ ռումբը դեռևս մեր լեռներում է ու գրեթե սարքին վիճակում: Մեր աղբյուրներից վերջին օրերին մենք տեղեկություններ ենք ստացել, որ այդ թուրքը նպատակ ունի գործարկել ռումբը, որին էլ պետք է անմիջապես հետևի թշնամու մեխանիզացված բրիգադների հուժկու հարձակումը Մռավի ուղղությամբ: Սրանք պետք է փորձեն շլացնել մեզ և, թույլ չտալով ուշքի գալ, ճեղքեն ռումբի պայթյունի հետևանքով ոչնչացված մեր պաշտպանական բնագծերը այդ հատվածում, դուրս գան Լաչին ու կտրեն Արցախը Հայաստանի մնացած մասից: Դրանից անմիջապես հետո էլ պետք է հետևի լայնածավալ հարձակումը մեր ողջ սահմանի ու հատկապես Արցախի սահմանների երկայնքով, բլից-կրիգի նման մի բան, էլի…

Ես մտախոհ ոտքի կանգնեցի ու սկսեցի քայլել սենյակում.
- Հայկ,- շարունակեց զրուցակիցս,- դու այս երկրի մարդ ես ու շատ բաներ գիտես, թե մեր մոտ որը ոնց է: Ես կարող եմ հենց հիմա էլ քեզ ձերբակալել ու տանել Երևան, որտեղ մենք հաստատ քեզնից կիմանանք այդ թուրքի տվյալները: Կամրջի այդ էպիզոդը հե՜չ, դա մեզ այս պահին քիչ է հետաքրքրում, բայց այդ թուրքի մասին մենք ամեն ինչ հաստատ պետք է որ իմանանք ու դրան պետք է գտնենք…
- Ահա թե ինչ կասեմ քեզ, Վարդանյան,- նստեցի դիմացը, նայեցի զրուցակցիս աչքերին ու շարունակեցի,- ես քեզ հասկացա ու զգացի, որ վիճակը լուրջ է: Մենք էս երկրի համար ենք կռվել, կյանք ենք դրել էդ գործի համար ու հիմա էլ պետք է պաշտպանենք մեր ձեռքբերումները: Բայց ես իմ զոհված ընկերների արյունով եմ երդվում, որ պատկերացում իսկ չունեմ այս պահին, թե որտեղ կարող է լինել այդ թուրքը: Իհարկե, մոտավորապես կարելի է ասել, որ նա Սյունիքի կամ Քաշաթաղի կողմերում է, բայց որ կարողանամ կոնկրետ ասել քեզ, թե որտե՜ղ է …,- ես ժխտողական օրորեցի գլուխս:

Վարդանյանը սևեռուն նայեց դեմքիս ու ես զգացի, որ այս օպերի հոգում պայքար է գնում ինձ հավատալ-չհավատալու հարցում: Հենց նույն պահին էլ, սակայն, զրուցակցիս բջջայինը զանգեց:
- Ասա,- դեռևս չկտրվելով ինձնից` բջջայինը ականջին դրեց Վարդանյանը,- ի՞նչ,- հանկարծ գոռաց նա,- հաստա՞տ, հենց հիմա գալիս եմ: Ուղեկցեք ու բաց չթողնեք, հենց հիմա գալիս եմ: Կապի մեջ եղեք,- Վարդանյանը անջատեց բջջայինն ու ինձ նայեց,- մերոնք կարծես կրկին գտել են այդ թուրքին ու հիմա օպերատիվ ուղեկցում են իրականացնում: Չենք ուզում հիմա բռնել:
- Հա դե, իհարկե,- ժպտացի ես,- թող մի իր ոտքով այդ ռումբի տեղը ցույց տա, նոր…
- Հա, տենց մի բան,- նետեց Վարդանյանը ու շարժվեց դեպի հյուրասենյակի դուռը,- բայց դու էլ չկորես, Հայկ, ես քեզ հավատացի ու տղավարի եմ խնդրում քեզ, չկորես:
- Չեմ կորի,- ժպտացի ես,- Երևանում ու այստեղ իմ տան տեղն արդեն գիտեք, ահա իմ այցեքարտը, այստեղ իմ բոլոր տվյալները կան ու մեկ էլ…,- նայեցի Վարդանյանին ու սեղմեցի ուսը,- ես էլ էս երկրի համար արյուն թափած մարդ եմ, կարող ես հանգիստ լինել:

Մենք իջանք բակ, մոտեցանք դարպասներին, բայց Վարդանյանը հանկարծ ձեռքը խփեց ճակատին:
- Թյու, հեռախոսս վերևում թողեցի, կբերե՞ս,- դարձավ նա ինձ:
- Իհարկե,- պատասխանեցի ես ու վերև բարձրացա: Հեռախոսը դրված էր սեղանին, այն վերցրի ու ներքև իջա:
- Դե,- ձեռքը մեկնեց Վարդանյանը ու ինձ տվեց փոքրիկ մի թուղթ,- այստեղ իմ համարներն են, չկորես, Հայկ, ես քեզ հավատում եմ:
- Հաջողություն քեզ, Վարդանյան ջան,- սեղմեցի ինձ մեկնված ձեռքը,- էդ թուրքի հերն անիծեք ու մեր երկիրը լավ պահեք…

Դուրս եկանք փողոց, կապիտան Վարդանյանը տեղավորվեց իր “07”-ի մեջ և փոշու ամպեր բարձրացնելով պոկվեց տեղից: Բակ մտնելուց հասցրեցի նկատել, որ աննկատ կայանված “ԳազԷլ”-ը հետևեց նրան:

“Վատ չեք աշխատում, տղե՜րք”,- քմծիծաղ տվեցի ես ու կռացա Վահեի “Նիվա”-ի հետևի ձախ մասի ուղղությամբ,- “դե իհարկե, սենց բաներ էլ պիտի անեիր”,- ինքս ինձ ժպտացի, նկատելով մեքենայի հետևի վահանիկի ներսի կողմից կպցված ազդանշանային հարմարանքը,- “բայց դե կարծես թե ընդհանուր առմամբ դու այնքան էլ վատ տղա չես, Վարդանյան ջան, այնքան էլ վատ տղա չես, որ ժուչոկների պես դատարկ բաների համար ես հիմա քեզնից նեղանամ”…

[Varzor]

Չէ, էդքան էլ համաձայն չեմ: Մարտակառքերով այդքան էլ հշտ չէ հետևակայինների մասսան ճզմելը, դրանք մեխանիկական տրանսպորտային միջոցներ չեն և մարդկային հոծ զանգվածը կարող է կանգնեցնել դրանց, հենց թեկուզ իր մասսայի հաշվին: Նույնիսկ Նեֆեդկինը, այդ ոլորտում ըստ իս լավագույն մասնագետներից մեկը, այդ կերպ չի բացարձականացնում մարտակառքերի առավելությունները:
Մարտակառքերը, որպես խոյահարման միջոց, կիրառվել են միայն հելլենական դարաշրջանում, այն էլ դրանք եղել են հատուկ, ծանր մարտակառքեր ու դրանց կիրառությունն էլ այնքան հաջող չի եղել...

Չէ, ասածիս իմաստն այլ էր:
պատկերացրու ու հաշվի`
3 ձի - 300կգ = 900կգ
3 մարտիկ (կառավար, պահանակիր և նետաձիգ-նիզակաձիգ) - 100կգ = 300կգ
Մաքուր երկաթից պատրաստված անիվներով ու հենքով մարտակառք` մոտ 300-400 կգ:
Ընադմենը` 1600կգ
Եթե այս զանգվածն ուղղակի արագության տակ մխրճվի հետևակայինների մեջ, ապա առնվազն 5-10 հոգու ուղղակի լահմաջո կսարքի: Պատկերացրու մի ժամանակակից մեքենայի քաշա, մի 30-40կմ/ժ արագությամբ մտնի մարդկանց շարքերի մեջ:
Ասածիս իմաստն էլ հենց սա էր, որ եթե նույիսկ ուղղակի ճակատային կամ թևային կողմից խեթական 3000 մարտակառքերը մտնեին Ռամզեսի զորքի մեջ, ապա նա կկորցներ մոտ 3 բյուր ռազմիկ` զորքի համարյա կեսը: իսկ եթե հաշվի առնենք, որ մարտակառքերի մարտիկներն էլ "խոտ" չէին ու գոնե մեկին մեկ կկռվեին, ապա մինչև 4 բյուր վարի կտային: Ու այդպիսի մամլիչ մեքենայի դեմն առնելի համար մի քանի հայուր, են էլ եգիպտական մարտակառքերը բավարար չէին: Դրանց թիվը, թեև պետք է որ փոքր եղած լինի, բայց համեմատելի:

[Lion]

*

- Հը՞, ի՞նչ կա,- լսեցի վերևից Վահեի ձայնը,- մենք տեսանք, որ դա գնաց ու դրա համար էլ հետ եկանք:
- Վիճակը լուրջ է,- նետեցի ես ու բարձրացա երկրորդ հարկ,- ահագին խոսելու բան կա:
- Լավ էր մեքենայիս մեջ չնայեց,- երբ ես վերև բարձրացա` խոսեց Վահեն,- “Ռեմինգտոն 700”-ս [1] գրեթե բացահայտ դրված էր բեռնախցիկում: Դե իհարկե, որսորդականի տակ կարելի կլիներ անցկացնել, էն էլ մեր օրենքների պայմաններում, բայց դե ամեն դեպքում գլխացավանքից չէինք պրծնի:
- Մենք հիմա ավելի լուրջ գլխացավանք ունենք, Վահե ջան,- պատասխանեցի ես:
- Ի՞նչ է եղել, Հայկ,- խոսեց պատուհանից հեռացած Մենեսը,- թուրքին գտե՞լ են:
- Հա, Մենես, ու պարզվում է, որ այս թուրքը ինձ հետ հաշիվ տեսնելուց բացի այլ ու ավելի լուրջ ծրագրեր էլ ունի,- մի քանի բառով պատմեցի իմ ու Վարդանյանի զրույցը, որից հետո շարունակեցի,- այնպես որ տեսնում ես, վիճակը ծայրահեղ լուրջ է…
- Է հա, հիմի…,- ուզեց խոսել Վահեն, բայց այդ պահին նրա բջջայինը զնգաց,- Մարինեն է,- ժպտաց ընկերս,- նայեմ ինչ է ասում:

Ես մի պահ մոտեցա Մենեսին և մտախոհ նայեցի բարեկամիս, իսկ այդ ընթացքում Վահեն միացրեց բջջայինը:
- Լսում եմ, կյա՜նքս,- ժպտալով սկսեց Վահեն, բայց հանկարծ միանգամից էլ ժպիտը փախավ դեմքից,- ո՞վ ես, ո՞վ ես, արա, ընկերուհուս հեռախոսն ի՞նչ գործ ունի մոտդ…հ՞ը,- գույնը գցեց Վահեն ու ես ու Մենեսը շուռ եկանք դեպի նա,- արա, լսիր, տեղդ ասա գամ, տենանք իրար, տղավարի լուծենք մեր հարցերը: Անջատեց,- դեպի մեզ դարձավ Վահեն ու բռնեց գլուխը,- Մահմեդը Մարինեին փախցրելա…
- Վայ քո…,- չդիմացա ես,- է՞դ ոնցա եղել:
- Չգիտեմ,- մթնած հայացքով պատասխանեց Վահեն ու հենց նույն պահին էլ նրա բջջայինը կրկին զնգաց,- ալո,- պատասխանեց Վահեն,- ասա: Ի՞նչ, հա, լավ,- պատասխանեց Վահեն ու հեռախոսը մեկնեց ինձ,- Մահմեդնա, ուզումա անպայման հետդ խոսել:
- Լսում եմ, Մահմեդ,- վերցրեցի հեռախոսը ու ռուսերենով սկսեցի ես,- ես քեզ ուշադրությամբ լսում եմ:
- Ա՜ա՜ա՜, արմե՜ն,- կրկին լսեցի ծանոթ ձայնը,- փախա՜ր, առյո՜ւծ,- ֆշշացրեց զրուցակիցս:
- Ես քեզնից երբեք էլ չեմ փախել, Մահմեդ,- փորձեցի ինձ չհասկացողի տեղ դնել ես,- ու ցանկացած ժամանակ էլ դու կարող ես ինձ կրկին գտնել:
- Հ՜ա՜,- ձգեց Մահմեդը գծի այն կողմում,- լսիր, մոտս մի ընտիր հայ աղջիկ կա, բեռնախցիկիս մեջ է, բայց զգում եմ, լա՜վն է: Ասում են հետիդ էդ ջահելի ընկերուհին է, հա՞,- ծիծաղեց Մահմեդը,- լսիր, սա հո էն աղջիկը չի՞, որի հետ ես չհասցրեցի զվարճանալ էն ժամանակ, հը՞, արմեն, կարող է՞ դա է ու ես տեղը ամեն դեպքում հանեմ:
- Ի՞նչ կարևոր է, ինչ աղջիկ, Մահմեդ,- պատասխանեցի ես,- ազատ արձակիր այդ աղջկան ու ես կկատարեմ քո բոլոր պահանջները…

__________________________
[1] Ժամանակակից ամերիկյան լավագույն ոչ ավտոմատ լիցքավորվող դիպուկահար հրացաններից մեկը միջին և մոտիկ տարածություններ վրա: