Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

*

Հետագա տարիներին հիմնականում խաղաղություն տիրեց: Սասունում հաստատված Հայկին մեծ հաշվով հաջողվեց հաստատ պահել խեթերի հետ կնքված խաղաղությունը: Ճիշտ է, Հայայի հյուսիսային շրջաններում երբեմն բռնկվում էին սահմանային ընդհարումներ և տեղի էին ունենում փոխադարձ ասպատակություններ խեթերի հետ, բայց դրանք մեծ հաշվով մանր բնույթ էին կրում և այդպես էլ չխաթարեցին խաղաղության դաշինքը հայերի ու խեթերի միջև [1]:

Այդ տարիներին երկրորդ անգամ իրեն հիշեցրեց նաև Ասորեստանը: Առաջին անգամը դեռևս Միտանիում բռնկված գահակալական պայքարի ժամանակ էր, երբ Ասորեստանի արքա Ասսուրուբալիտը հայտարարեց իր հավակնությունների մասին: Եվ հիմա, ահա, արդեն նրա որդի Արիկդենիլին [2] էր փորձում հայերի հետ ուժի լեզվով խոսել:

Իմ ձեռքի տակ առկա տվյալները հիմք են տալիս ասելու, որ Ասորեստանի հերթական այս հզորանալու գործում հիմնական դերակատարությունը ունեցել է անմահ Շամին, որի մասին իմ նախորդ գրառումներում ես բավականին տվյալներ արդեն հաղորդել եմ: Այս կինը, որի մասին երկար հարյուրամյակներ ես ոչինչ չէի լսել, Էխնաթոնի ու նրա հաջորդ փարավոնների օրոք հայտնվել էր Թադմորում [3] և, որպես Մեծ Անապատի որդիների աստվածուհի, մեծ հեղինակության էր հասել սրանց մոտ: Իմ հետախույզներից մեկը, որին ես միայն մեծ դժվարությամբ կարողացա հաստատել Թադմորում և որը, սակայն, ի վերջո բացահայտվեց ու զոհ գնաց Շամիի դաժանությանը, ասում էր, որ Շամին վերջնական նպատակ է դրել Մեծ Անապատի որդիների իշխանության տակ միավորել ոչ միայն Միջագետքը, այլև Ասորիքը և հարակից երկրները: Ընդ որում, հաշվի առնելով նախորդների փորձը և այն հանգամանքը, որ ավելի մեծաքանակ, բայց անկազմակերպ Մեծ Անապատի որդիները ի դեմս ամորիացիների ժամանակին այդպես էլ մեծ հաշվով անհաջողության մատնվեցին, իսկ համեմատականորեն ավելի փոքրական, բայց արագորեն որպես միասնական պետություն կազմակերպված նույն այդ Անապատի որդիներին Շարուքեն Աքքադացին զգալի հաջողությունների հասցրեց, Շամին միանշանակ որոշել էր բոլոր ներդրումներն անել Ասորեստանի վրա: Հենց Ասորեստանն էր, որ ըստ Շամիի մտահաղացման պետք է հանդիսանար Մեծ Անապատի որդիների այն հզոր զենքը, որը կխոցեր շրջապատի բոլոր երկրներին:

Իսկ ժամանակն ավելի, քան հարմար էր ընտրված, քանի որ երկարատև ընդմիջումից հետո վերջին հազարամյակում արդեն երրորդ անգամ Մեծ Անապատի որդիների մոտ սկսվել էին մեծ խմորումներ: Նախորդ հարյուրամյակներում բուռն կերպով բազմացած Մեծ Անապատի որդիները կրկին ձգտում էին դուրս գալ իրենց բնական սահմաններից և հեղեղել շրջակա երկրները: Հենց սրանց էր, որ Շամին ձգտում էր օգտագործել իր նպատակների համար: Այս ամենի մասին գլխի էր ընկնում նաև Հայկը, որը, ապահովվելով արևմուտքից, աստիճանաբար, սակայն, սկսում էր լուրջ անհանգստություն զգալ արևելքից: Ընդ որում բարեկամիս համար առաջին տագնապի ահազանգը պետք է որ հնչած լիներ դեռ այն ժամանակ, երբ Սեթիի թագավորության վերջին տարիներին Արիկդենիլին հարձակվեց Արարատյան թագավորության վրա և, որոշ տարածություն առաջխաղանալով Տիգրիսի վերին հովտով, հետ վերադարձավ [4]:

Հայկի կյանքի այդ տարիների մասին ինձ շատ բան հայտնի չէ: Մի քանի տարի նա կարգի գցեց Սասունի ու շրջակա իշխանությունների գործերը, իսկ հետո էլ ամուսնացավ Կադեշի արդեն հանգուցյալ տիրակալ Արի-Թեշուբի [5] աղջիկ Խանդութի հետ: Ամուսնությունից մի քանի տարի անց, սակայն, Հայկը բավականին երկար ժամանակով կորավ և միայն շատ ուշ ես իմացա, որ նա հայտնվել էր Թադմորում: Ասում էին, թե Շամին ինքն է առաջարկել Հայկին գալ ու հաստատվել իր մոտ և բարեկամս, չնայած մեծագույն վտանգին, չէր մերժել: Անկասկած էր, որ Հայկն ուզում էր մոտիկից ծանոթանալ Շամիի գործունեությանն և հասկանալ ու գնահատել Մեծ Անապատի որդիների հերթական ակտիվացման շարժառիթները, դրա չափը և հնարավոր հետևանքները:

Այդ ամենի մասին ես հստակ տեղեկություններ չկարողացա ստանալ նաև խորը քնած կամ ուշաթափ վիճակում խոսող Հայկի խոսքերից: Սա միայն մրմնջում էր դեպի Թադմոր ու Կադեշ կատարած իր ուղևորությունների մասին, ինչ-որ անորոշ արտահայտություններով պատմում էր, թե ինչպես է Կադեշում ծանոթացել Խանդութի հետ, մրցության է մասնակցել ու հաղթել դրանում, ինչպես է սիրել Խանդութին և ինչպես է սա ևս սիրահարվել իր վրա: Հետաքրքիրն այն էր, որ, ըստ էության հետախուզական նպատակներով ուղևորվելով դեպի հարավ` Հայկը երկու դեպքում էլ, և Շամիի հետ Թադմորում ու և Խանդութի հետ էլ Կադեշում, սիրային գործեր ունեցավ: Ընդ որում, եթե Կադեշում սկսված սիրային գործն ավարտվեց ամուսնությամբ և դրա արդյունքում Ասորիքի այդ հզոր իշխանությունը փաստացի հայտնվեց հայերի ազդեցության ոլորտում ու դա հայերի համար հիանալի արդյունք էր, ապա նույնը չի կարելի ասել Թադմորում սկիզբ առած սիրային պատմության վերաբերյալ, որը հետագայում ամենաողբերգական շարունակությունն էր ունենալու:

Երկրորդ Ռամզեսի [6] թագավորության երկրորդ տարում էր, որ մենք առաջին անգամ իմացանք Ծովի ժողովուրդների [7] մասին, ընդ որում իմացանք միայն այն ժամանակ, երբ սրանք բացահայտորեն հարձակվեցին Եգիպտոսի վրա: Դրանց անվանում էին շարդեններ և այդ անիծյալները ոչ միայն հզոր էին ծովային մարտերում, այլև իրենց մեծ թրերով կատաղի էին մարտնչում նաև ցամաքային կռիվներում: Չգիտեմ, պատահականություն էր, թե ոչ, բայց Հայկը Եգիպտոսում հայտնվեց հենց շարդենների հետ միաժամանակ: Կարելի էր կարծել, որ ինքը ևս ուզում էր տեղեկություններ հավաքել մինչ այդ չտեսնված այդ ժողովրդի մասին, քանի որ իրենք ևս ծովափ ունեին և Ծովի ժողովուրդները կարող էին ուղղակիորեն սպառնալ նաև Կիլիկիայի:

Իսկ այդ առաջին անգամը շարդենների դեմ ձեռք բերված մեր հաջողությունը մեզ բավականին հեշտ բաժին հասավ: Պատճառն էլի Հայկն էր, որն այդ ժամանակ գիշերային հարձակումներ վարելու տեսակետից աշխարհի երևի թե ամենալավ զորավարն էր: Իհարկե, ձևական կողմից հարձակումը ես էի ղեկավարում, բայց հանուն ազնվության պետք է նշեմ, որ հաղթանակի կազմակերպման գործում հիմնական դերն ունեցավ հենց Հայկը: Շարդենները բացահայտ կերպով ափհանում էին իրականացրել Նեղոսի հովտում և, ափ քաշելով իրենց նավակներն ու ուժեղ պահպանություն կարգելով դրանց մոտ, տեղավորվել էին գիշերային հանգստի: Հենց այդ ժամանակ էր, որ Հայկի անձնական գլխավորությամբ մենք լայնածավալ հարձակման անցանք ու ծանր պարտության մատնեցինք դրանց [8]: Ընդ որում հարձակվողների առաջին շարքերում էր Հայկը, որը կարողացավ իր հեռահար ու դիպուկ նետաձգությամբ ոչնչացնել շարդենների մի քանի ժամապահների և առաջին պահերին ապահովել մեր հարվածի հանկարծակիությունը: Շարդենների նավերը մենք այրեցինք, իսկ իրենցից զգալի մասին էլ գերեցինք: Ավելի ուշ մեծ թրերով այդ ռազմիկներին, որոնք ավարից ու պատերազմից բացի այլ բանի ըստ էության չէին էլ ձգտում, ես կարողացա ընդգրկել մեր բանակի կազմում:

_______________________
[1] Սահմանային մանր ընդհարումները Կասկայի իշխանության հետ շարունակվեցին մինչև մ.թ.ա. 1300 թվականը:
[2] Արիկդենիլի (մ.թ.ա. 1319-1307): Ասորեստանի արքա, որի օրոք Ասորեստանը շարունակեց հզորանալ:
[3] Քաղաք-օազիս Ասորիքի հարավում:
[4] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1307 թվականով:
[5] Արի-Թեշուբ (մ.թ.ա. XIV դարի վերջ): Կադեշի տիրակալ:
[6] Ռամզես II (մ.թ.ա. 1304-1236): Եգիպտոսի XIX գահատոհմի փարավոն, որի օրոք Եգիպտոսը հասավ մեծ հզորության:
[7] “Ծովի ժողովուրդներ”-ը (միկենյան հույներ, աքայացիներ, փռյուգացիներ և այլն) քոչվոր ապրելակերպ վարող ցեղեր կամ ժողովուրդներ էին, որոնք մ.թ.ա. XIV դարի վերջից սկսեցին ավերիչ արշավանքներ իրականացնել Փոքր Ասիայում և Մերձավոր Արևելքում:
[8] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1302 թվականով:

[Lion]

Հետագա իրադարձությունները լայնորեն են հայտնի և Եգիպտոսում, և նրա սահմաններից դուրս, քանի որ ամեն ինչից զատ էլ դրանք հսկայական հետք թողեցին շրջակա առանց բացառության բոլոր պետությունների հարաբերություններում: Այդ իրադարձություններին որոշակիորեն մասնակցեց նաև իմ բարեկամ Հայկը, թեև կարծում եմ, որ իրականում նրա մասնակցությունն ավելի շատ է եղել, քան այս պահին ինձ է հայտնի: Կարծում եմ, որ, տեղեկանալով Եգիպտոսի հզորացման ու մեր ծավալապաշտական ծրագրերի մասին, Հայկը մի կողմից ձգտում էր այնպես անել, որ Եգիպտոսն ու Խեթական թագավորությունը անվերջ պատերազմեն, բայց մյուս կողմից էլ հասնել այնպիսի վիճակի, որ մեզնից և ոչ մեկը չհաղթի մյուսին ու մենք երկուստեք թուլանանք:

Այդ մասին ես աղոտ կերպով գլխի ընկա դեռ այն ժամանակ, երբ շարդենների հարձակման տարում Հայկը հյուրընկալվեց ինձ մոտ: Ես ուղղակի փաստեր չունեմ այս պնդումը հաստատելու համար, սակայն կարծում եմ, որ Կունավարայի հայտնի ճակատամարտում խեթական բանակը չոչնչացնելը, ինչպես նաև Ասորիքի համար մղված պայքարի այդպես էլ անորոշ մնացած ելքը մեծապես հենց Հայկի ձեռքի գործն էր, Հայկի, որը չափազանց ազդեցիկ դիրքեր ուներ Կադեշում ու շրջակա քաղաքներում:

Իսկ երկրորդ Ռամզեսի իշխանության առաջին տարիներին իրավիճակը Ասորիքում անշեղորեն ու դանդաղ, բայց կրկին լարվում էր: Ընդհարումը Խեթական թագավորության և մեր միջև պետք է տեղի ունենար դեռևս երկու տասնամյակ առաջ: Այն ժամանակ ես ընդհարումը կարողացա կանխել և խեթերը ծանր կորուստներ կրեցին, սակայն այժմ, երբ ժանտախտի համաճարակը արդեն մեծապես հաղթահարվել էր, կրկին ակտիվացել էր մեծ խաղը Ասորիքի համար: Առաջին քայլն արել էր դեռևս Սեթին, որը, օգտվելով խեթերի թուլացումից, իր թագավորության տասներեքերորդ տարում հավաքեց մեր բանակն ու գրավեց Հյուսիսային Ասորիքը [1]: Խեթերը, որոնք պատրաստ չէին մեր հարձակմանը, մի քանի մանր մարտերում պարտություն կրեցին և շտապեցին նահանջել: Չդիմադրեց նաև բարեկամիս ազդեցության ոլորտում գտնվող Կադեշը, որի կառավարիչը ընդունեց մեր գերիշխանությունը:

Շուտով պարզվեց, սակայն, որ ամեն ինչ այդքան պարզ չէ, քանի որ մեր հեռանալուց հետո տեղական կառավարիչները, անիծյալի պես միակամ, նորից անցան Խեթական թագավորության կողմը: Մենք բնականաբար կորցրեցինք նաև Կադեշը: Մի խոսքով, ստեղծվեց մի վիճակ, երբ Սեթիի հաջորդ փարավոնը` սրա որդի Մեծն Ռամզեսը, ստիպված եղավ ամեն ինչ նորից սկսել: Այդ ժամանակ ես արդեն նշանակվել էի Ամոնի առաջին քրմի պաշտոնում և նոր փարավոնն ինձ ամեն կերպ հովանավորում էր: Մեր տրամադրության տակ կար մոթ յոթ բյուր ռազմիկ և երեք հարյուր մարտակառք: Ու թեև վատն այն էր, որ Կռոնոսը, Սիլասն ու Կասպիանն արդեն ինձ հետ չէին, բայց մյուս կողմից էլ մեր բանակը միաձույլ էր և միակամ, ինչ չէիր կարող ասել մեր հակառակորդ բանակի մասին:

Հենց այդ տարիներին էր, որ Մուրսիլը զոհ էր գնացել դավադրությանը ու, թեև այնուհանդերձ չէր մահացել, բայց իր հպատակների համար դարձել էր մեռած և ստիպված էր եղել ի վերջո թողնել Խեթական թագավորության գահը: Սրան Խաթթուշաշի գահի վրա փոխարինած երկրորդ Մուվատիլի [2] տրամադրության տակ կար չորս բյուրանոց մի բանակ, որտեղ ներկայացված էին Ասորիքի ու դրանից հյուսիս ընկած գրեթե բոլոր իշխանությունների բանակները: Կային նաև մեծաթիվ վարձկաններ ինչպես Մեծ Անապատից, այնպես էլ Ծովի ժողովուրդներից: Քանակապես մեզ զիջող և վատ կառավարվող այդ բանակի միակ ուժեղ կողմը թերևս միայն մոտ երեք ու կես հազար մարտակառքերն էին, որոնց վրա էլ հենց հիմնական իր հույսը դրել էր Մուվատիլը:

Դիտորդներս հայտնում էին, որ խեթական բանակում էր նաև Սասունի տիրակալը` իմ բարեկամ Հայկը: Ասում էին, որ Հայկին էր հանձնված հայկական միացյալ զորաբանակի ղեկավարումը, որը ներկայացված էր Արմենիի, Միտանիի, Հայայի և Կիլիկիայի օժանդակ ուժերի կողմից: Հետագայում տեղի ունեցած մեծ ճակատամարտը, որը բռնկվեց Կադեշ քաղաքի պատերի տակ, ի սկզբանե չունեցավ այն տեսքը, որը նախատեսել էինք մենք կամ խեթերը: Ընդ որում պետք է ասեմ, որ ճակատամարտի ժամանակ մեզ անփոխարինելի ծառայություն մատուցեց նաև իմ բարեկամ Հայկը, բայց ամեն ինչ ըստ հերթականության [3]:

_______________________
[1] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1305 թվականով:
[2] Մուվատիլ II (մ.թ.ա. մոտ 1300-1282): Խեթական թագավորության արքա, որի օրոք այս թագավորությունը պահպանեց իր դիրքերը:
[3] Խոսքը լայնորեն հայտնի Կադեշի ճակատամարտի մասին է, որը տեղի ունեցավ մ.թ.ա. 1296 թ-ի մայիսի վերջին և անորոշ ելք ունեցավ: Ճակատամարտի արդյունքում Եգիպտոսն ու Խեթական թագավորությունը վերջնական համաձայնության եկան ազդեցության ոլորտների բաժանման հարցում:

[Lion]

Մեր փարավոն երկորրդ Ռամզեսի գահակալության հինգերորդ տարում, ինչպես արդեն ասվեց, մենք հավաքեցին բոլոր ուժերն ու շարժվեցինք Հյուսիսային Ասորիքի ուղղությամբ [1]: Մեր բանակը, որը կազմված էր Ամոն, Ռա, Պտախ և Սուտեխ, ջոկատներից, ինչպես նաև ծովային հետևակի առանձնացված մի ջոկատից, ապրիլի վերջին մեծ արշավանք սկսելով Պաղեստինի և Ասորիքի ուղղությամբ, մայիսի վերջին սկսեց մոտենալ Կադեշին: Իմանալով այդ մասին` Մուվատիլի միացյալ բանակը սկսեց աննկատ շարժվել մեզ ընդառաջ: Միաժամանակ Խեթական թագավորության արքան կեղծ լուրեր տարածեց այն մասին, որ իր ուժերը դեռևս հեռու են: Հետագա իրադարձությունների կապակցությամբ ստիպված եմ ասել, որ դա մեր հետախուզության երբևէ ունեցած ամենամեծ բացթողումներից մեկն էր, որը ծանր անդրադարձավ մեզ վրա ու կարող էր ավելի ծանր հետևանքների էլ բերել, քանի որ փարավոնը և նրա հրամանատարությունը հավատացին թշնամու հեռու լինելու մասին լուրերին ու նրանց զգուշությունը բթացավ:

Արշավանքի երեսուներորդ օրը մեր բանակը դուրս եկավ Կադեշից մեկօրյա երթի հեռավորության վրա դեպի հարավ տեղակայված իր ճամբարից և սկսեց Օրոնտես գետի գետանցը, ինչը զգալի ժամանակ խլեց, անցավ բավականին անկազմակերպ ու մասնատեց մեր բանակը: Իր ուժերին վստահ Ռամզեսը, որևէ տեղեկություն չունենալով թշնամուն բավականին մոտ գտնվելու վերաբերյալ, հենց նոր գետանցն ավարտած Ամոն ջոկատի հետ միասին սկսեց արագորեն շարժվել դեպի հյուսիս, այն դեպքում, երբ Ռան բավականին հետ էր մնացել, Պտախը դեռ գետանցումում էր, իսկ Սուտեխի մասին էլ ընդհանրապես որևէ լուր չկար:

Ամոնը հասավ Կադեշին կեսօրին և ճամբարեց նրա հյուսիս-արևմուտքում: Ընդ որում արդեն այդտեղ էր, որ թշնամական ուժերը ամբողջովին մարտական պատրաստության վիճակում գտնվում էին մեր անմիջական հարևանությամբ, սակայն մենք այդ մասին դեռևս չգիտեինք: Բարեբախտաբար վերջին պահին այնպես ստացվեց, որ մեր կողմն անցած մի քանի հայ ռազմիկներ հայտնեցին մեզ վրա կախված ահռելի վտանգի մասին: Հետագայում Հայկը պնդում էր, որ այդ ռազմիկներին ինքն էր ուղարկել և, հաշվի առնելով, որ Հայկը վարում էր մեր երկու պետությունները թուլացնելու հետևողական քաղաքականություն, ես հակված եմ հավատալու նրան: Իրոք, ինչքան որ Հայկին պետք չէր մեր թագավորության ուժեղացումն ու առաջխաղացումը և նա խնայում էր խեթերին ու աջակցում նրանց, միաժամանակ նաև նույնքան էլ բարեկամիս պետք չէր նաև խեթերի մեծ հաջողությունն ու մեր թուլացումը: Այս տեսանկյունից խնդրին մոտենալիս կարող ենք գալ հետևության, որ Հայկի պնդումները թերևս հիմնավոր են: Այսպես թե այնպես, բայց Հայկի զգուշացումը, թեև կատարված վերջին պահին, այնուհանդերձ խիստ ժամանակին էր և մենք դժվարությամբ, բայց հասցրեցինք մի քանի նախապատրաստական գործողություններ իրականացնել:

Այն բանից հետո, երբ ես Ռամզեսին անհապաղ հայտնեցի ստեղծված իրավիճակի մասին` Եգիպտոսի փարավոնը անմիջապես սուրհանդակ ուղարկեց Պտախի հետևից, ինչպես նաև հրամայեց մարտական վիճակի բերել Ամոնը: Իսկ այդ ընթացքում Մուվատիլի հրամանով նրա մարտակառքերը անցան Օրոնտեսը և, իրականացնելով թևանցում, սկսեցին քաղաքի արևելքից շարժվել դեպի հարավ` նպատակ ունենալով թիկունքային հարված հասցնել մեզ: Միաժամանակ էլ Մուվատիլի դաշնակից ուժերը և խեթական հետևակը, միայն մասնակիորեն կարողանալով գետանցել Օրոնտեսը, հիմնական ուժերով մնացին տեղաբաշխված Կադեշից հյուսիս-արևելք: Այսպիսով անակնկալ հարձակման ենթարկված մեր բանակի բախտը մեծապես բերեց, քանի որ թշնամին չկարողացավ իր բոլոր ուժերով միանգամից հարվածել մեզ, իսկ նրա ուժերի մի զգալի մասը այդպես էլ մարտին չմասնակցեց:

_______________________
[1] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1299 թվականով:

[Lion]

Կադեշի ճակատամարտը հանդիսանում է Հին Աշխարհի ամենաուսումնասիրված ճակատամարտերից մեկը: Ընդ որում հատկանշական է, որ այս ճակատամարտում երկու կողմերն էլ հաղթանակը իրենց էին վերագրում: Սկզբնական շրջանում ուումնասիրողներին հայտնի էր միայն դեպքերի շարադրման եգիպտական տարբերակը և թվում էր անկասկած, որ հաղթել են հենց եգիպտացիները, բայց հետագայում, երբ հայտնաբերվեցին խեթական արխիվները, հետաքրքիր կերպով պարզվեց, որ խեթերը լրիվ հակառակ կարծիքի են

Իսկ իրականությունն այն էր, որ ճակատամարտը տակտիկական տեսակետից անորոշ ելք ունեցավ և ինչ-որ տեղ նույնիսկ գուցե և եգիպտացիների օգտին եղավ, բայց ստրատեգիական տեսակետից հաջողությունը միանշանակ խեթերի ու նրանց դաշնակիցների կողմում էր, քանի որ դրանով եգիպտական առաջխաղացմանը Ասորիքում վերջ տրվեց: Կարելի է կարծել, որ եգիպտացիների գլխին չար կատակ խաղաց այն հանգամանքը, որ նրանք լրջորեն թերագնահատեցին հակառակորդին` մի կողմից դատելով վերջինիս մասին ըստ Մեգիդոյի ճակատամարտի արդյունքների, մյուս կողմից էլ ցանկանալով կրկնել այն, նու, մոտավորապես այնպես, ինչպես Առաջին համաշխարհային պատերազմի զարգացումների ֆոնին ֆրանսիացինեը թերագնահատեցին գերմանացիներին: Իրական կյանքը ցույց տվեց, որ խեթերին ու նրանց դաշնակիցներին հաջողվեց գրեթե բոլոր չափանիշներով գերազանցել եգիպտացիներին և վերջնական պարտությունից եգիպտական կողմին փրկեց երևի թե միայն նրանց բանակի մեծաթվությունը և նրանց հակառակորդների որոշակի անկազմակերպվածությունը:

Այստեղ

կարելի է տեսնել ուժերի դասավորվածությունը և եգիպտական բանակի ձգվածությունը ճակատամարտից անմիջապես առաջ:

Սա

ճակատամարտի առաջին փուլն է, իսկ սրանք` հետագա փուլերը

Կարմիր գույնով ցույց է տրվում խեթերի ու նրանց դաշնակիցների ուժերի տեղաբաշխումը և գործողությունները, կապույտ պատկանում է եգիպտացիներին: Եթե ուշադիր լինեք, կտեսնեք, թե ինչպես են այդքան հայտնի եգիպտացիներին այս ճակատամարտում տակտիկապես գերազանցել: Եգիպտական ուժերը 4 ջոկատների կազմով հարավից ձգվել էին դեպի հյուսիս և, եթե 1-ին ջոկատի (Սուտեխ) մասին որևէ լուր չկար, այն հետ էր մնացել և այդպես էլ ըստ էության չմասնակցեց ճակատամարտին, 2-ը դեռ գետանցումում էր (Պտախ), 3-ը (Ռա) նոր-նոր հարավից մոտենում էր Կադեշին, իսկ 4-ը (Ամոն) արդեն Կադեշից հյուսիս էր, ապա խեթական կողմը այնուհանդերձ, փոխանակ թեև անակնկալ, բայց այնուհանդերձ ճակատային հարված հասցներ 4-րդ ջոկատին, փոխարենը վարվեց ավելի գրագետ և, մի փոքրիկ կեռմանով շրջանցելով Կադեշը արևելքից և հարավից, լիվին անակնկալ հարված հասցրեց 3-դ ջոկատին, ոչնչացրեց այն և նոր միայն դրանից հետո հարվածեց 4-ին:

Մնում է ավելացնել միայն, որ ճակատամարտը իրենից ներկայացնում է մարտակառքերի ամենամասսայական, թեև նաև այդ չափերով վերջին կիրառման օրինակներից մեկը համաշխարհային պատմության մեջ...

[Lion]

Թշնամու մարտակառքերը հուժկու հարված հասցրեցին Ամոնին հասնել փորձող Ռա ջոկատին: Արդյունքում Ռա ջոկատի ռազմիկների մեծագույն մասը զոհվեց և նրանց միայն փոքր մասին հաջողվեց մարտերով ճեղքել, հասնել Ամոն ջոկատի ճամբար և պատսպարվել այնտեղ: Իսկ այդ ընթացքում թշնամու մարտակառքերը զարգացրեցին հաջողությունը և հարավից, իսկ հետագայում էլ արդեն արևմուտքից հզոր հարված հասցրին Ամոնի դիրքերին: Մերոնք սկսեցին համառորեն պաշտպանվել` փորձելով ճեղքել հակառակորդի շարքերը և շարժվել դեպի արևմուտք: Սակայն Ամոնը հաջողության չհասավ և ի վերջո ստիպված եղավ նահանջել դեպի արևելք: Ամոնի ճամբարը հայտնվեց թշնամական բանակի ձեռքում, որի ռազմիկները, լքելով մարտակառքերը, սկսեցին զբաղվել թալանով:

Վերջին հանգամանքը մեր օգտին խաղաց և թույլ տվեց անհրաժեշտ ժամանակ շահել: Ուժերը վերականգնած մեր բանակը հարձակման անցավ արևելյան ուղղությամբ և, ջարդելով Օրոնտեսը գետանցած հետևակին, նրան գետի մյուս ափ շպրտեց: Եվ բարեբախտաբար հենց այդ ժամանակ էր, որ մարտադաշտ հասավ նաև արևմուտքից մոտեցող մեր ծովային հետևակի թարմ ջոկատը` հարվածելով թալանով զբաղված թշնամու ռազմիկներին:

Զգալով, որ հաջողությամբ սկսված մարտը փոխում է իր ուղղությունը` Մուվատիլը մարտի նետեց արդեն բուն հայկական մարտակառքերը, որոնք, ինչպես և առաջ արել էին խեթականները, հարավից շրջանցեցին Կադեշն ու հերթական հարվածը հասցրեցին մեզ: Հարվածը հզոր էր և անկասելի, իսկ հայերը, որոնք, ի տարբերություն մյուսների, ցած չթռան մարտակառքերից և գլխավոր եռաձիու վրա մարտնչող իրենց առաջնորդի` փայլուն զրահների մեջ շողացող իմ բարեկամ Հայկի գլխավորությամբ շարունակեցին մարտը, կարողացան հետ շպրտել մերոնց: Այդ ժամանակ ես Ռամզեսի կողքին էի և նույնիսկ ես էլ չկարողացա չհիանալ արիական ավանդույթներին հավատարիմ հայերով ու հատկապես իմ բարեկամ Հայկազունի Հայկով:

Հայկն ու իր ռազմիկները կատաղորեն էին մարտնչում և մեզ չհաջողվեց դիմադրել այդ հարձակմանը: Միակ բանը, որ մեզ մնաց անելու, դա հուսահատ հակահարձակումն էր: Դեռ լավ էր, որ հայերի մարտակառքերը կազմում էին հազիվ ընդամենը մի քանի հարյուրյակ և ալիք առ ալիք հայերի վրա նետվող մեր հետևակայինները ի վերջո կարողացան կանգնեցնել դրանց: Բռնկված և երեք ժամ տևած հանդիպակաց մարտում հայկական մարտակառքերը հետ մղեցին մեր բանակի վեց հակահարձակում` դրանով իսկ հնարավորություն տալով խեթական մարտակառքերին վերականգնել մարտական վիճակը: Օրն արդեն մոտենում էր ավարտին, երբ ի վերջո մենք տեսանք հարավից մոտեցող Պտախի տարբերանշանները: Բայց դա նկատել էր նաև Հայկը, որը կարողացավ շուռ տալ յուրայինների մարտակառքերը և, իր հետևից տանելով նաև խեթերին, ճեղքել մեր շարքերն ու պատսպարվել Կադեշում:

Արյունոտ օրն ի վերջո ավարտվեց: Ռազմիկների ճշգրիտ կորուստները ոչ մենք ու ոչ էլ Մուվատիլը, ես վստահ եմ դրանում, լրիվ չգիտեինք ու այդպես էլ չիմացանք, բայց դրանք պետք է որ բավականին մեծ լինեին, քանի որ այդ գիշեր և մյուս օրն առավոտյան իմ հետախույզները մարտադատում հաշվեցին թշնամական կործանված ոչ պակաս, քան ութ հարյուր մարտակառք: Ու թեև ամենուր փռված էին նաև մեր ու թշնամու ռազմիկների դիակներ, սակայն կրկնում եմ, որ դրանք հաշվել, այն էլ այն խառը պայմաններում, ոչ մի կերպ հնարավոր չէր, մանավանդ, որ մարտը տեղի էր ունեցել շատ լայն տարածության վրա: Հետագայում, երբ ավելի խաղաղ պայմաններում մենք փորձեցինք հասկանալ կատարվածը, եկանք մոտավոր եզրակացության, որ մենք կորցրել ենք մոտ երկու բյուր սպանված, գերի ու ծանր վիրավոր ռազմիկ, իսկ թշնամու կորուստները դրանից կրկնակի քիչ էին:

Մարտադաշտը մնացել էր մեզ, սակայն արդեն խոսք իսկ չէր կարող գնալ Կադեշի վճռական գրոհի մասին: Այնուհանդերձ հաջորդ օրը վաղ առավոտյան մենք համենայն դեպս հարձակվեցինք Կադեշի վրա, բայց հաջողության, ինչպես և կարելի էր սպասել, այդպես էլ չհասանք: Մենք հսկայական կորուստներ էինք կրել ու, թեև մեր թշնամու վիճակն էլ թեթև չէր, սակայն վերջինս պահպանել էր իր մարտունակությունը: Մեր դեմ էր նաև այն հանգամանքը, որ Մուվատիլի բանակը փաստացի բաժանվել էր երկու մասի և, վճռականորեն ու բոլոր ուժերով գրոհեինք մենք Կադեշը, թե շարժվեինք քաղաքից արևելք գտնվող նրա բանակի դեմ, ցանկացած դեպքում հարված կստանայինք մյուս կողմից: Այլ ելք իրոք որ չկար և երրորդ օրը վաղ առավոտյան Ռամզեսը նահանջի հրաման տվեց: Վերջ, իմ բարեկամի հղացած ճատրակային նուրբ խաղն իր ավարտին հասավ և կարծում եմ, որ Հայկը կարող էր միանգամայն գոհ լինել: Իրոք, այդ անգամ ևս ես հերթական անգամ համոզվեցի, որ Հայկը ինչքան հմուտ էր մարտադաշտում, նույնքան և նույնիսկ գուցե նաև ավել չափով էլ հմուտ էր նաև տարաբնույթ ինտրիգների ու մտավոր ճակատամարտերի գործում, քանի որ խեթերի դեմ պատերազմը հաջողություն չբերեց ոչ մեզ և ոչ էլ մեր հակառակորդներին:

Կադեշը մնաց Հայկի, իսկ մեծ հաշվով, իհարկե, խեթերի ազդեցության ոլորտում և սահմանային այդ դասավորությունը հետագա տարիներին այդպես էլ չփոխվեց: Այդ ճակատամարտից հետո խեթերը գնալով թուլացան, իսկ նրանց գերիշխանական հարաբերությունների մնացորդները հայերի հետ վերափոխվեցին ավելի շուտ դաշնակցային բնույթի հարաբերությունների: Ինչ վերաբերվում է մեզ, ապա մենք էլ առավելագույնին, որ կարողացանք հասնել, դա Կենտրոնական և Հարավային Ասորիքում, ինչպես նաև Պաղեստինում ամրապնդվելն էր: Վերջ, կրկին վերականգնվեց չորրորդ Թութմոսի գահակալության վերջի վիճակը, ուղղակի այն ժամանակվա Միտանիի փոխարեն այժմ մենք գործ ունեինք Խեթական թագավորության հետ: Հատկապես պետք է նշել, սակայն, որ այս դեպքերից տասնվեց տարի հետո կնքված վերջնական հաշտության ձգտում էինք ոչ միայն մենք, այլև խեթերը, քանի որ Մեծ Անապատի որդիներն ու Շամիի հզորացրած Ասորեստանը արդեն սկսել էր սպառնալ մեզ բոլորիս:

Այստեղ ուզում եմ մի պահ կանգ առնել ու կրկին ամրագրել իմ բարեկամ Հայկի խոսքերը նկարագրածս իրադարձությունների վերաբերյալ: Ընդ որում ուզում եմ ուշադրություն հրավիրել այն հետաքրքիր հանգամանքի վրա, որ Հայկի խոսքերից այդպես էլ ինձ համար վերջնականապես պարզ չեղավ, թե ում հետ կամ ում դեմ է նա մարտնչել: Տեսեք, եթե իրականում մենք միաձույլ մի երկիր էինք և հենց Մուվատիլի բանակն էր կազմված էր բազում թագավորությունների ու իշխանությունների օժանդակ ուժերից և այս ամենի ֆոնին թվում էր, թե Հայկը իր երազային խոսքերում պետք է մարտնչի միաձույլ ուժերի, այսինքն մեր երկրի բանակի դեմ, ապա նրա խոսքերից նման հետևության այնուհանդերձ հնարավոր չէ գալ: Ինչքան էլ ես չէի ուզում դրան հավատալ, բայց ի վերջո ստիպված եղա ընդունել, որ խորը քնի կամ ուշաթափության մեջ հայտնված Հայկը իրականում պատմում էր իր մղած մարտի մասին իր իբր թե դաշնակից, այսինքն Մուվատիլի ուժերի դեմ: Զարմանալի այդ փաստը ես կարող եմ բացատրել միայն ու միայն մեկ հանգամանքով, որի մասին վերևում արդեն ասացի` Հայկը իրեն թշնամի էր համարում նաև Մուվատիլին և Կադեշի հիշարժան այդ ճակատամարտում արտաքինից թվում էր թե մեր դեմ մարտնչած Հայկը իրականում մարտնչել է հենց Մուվատիլի դեմ…

[Malxas]

Այս ճակատամարտում եգիպտական բանակը կրիտիկական վիճակի մեջ ընկավ իր ապաշնորհ հետախույզների անգործության պատճառով: Արդյունքում փարավոնը անելանելի վիճակի մեջ հայտնվեց, որից դուրս եկավ մասամբ իր քաջության և անվեհերության շնորհիվ: Իսկ ճակատամարտի ելքն իմ կարծիքով ոչ ոքին է եղել:

[Lion]

Այո: Եթե նկատեցիր, Մենեսն ինքն էլ է այդ կարծիքին և այս առումով կեցցե իր անկեղծությունը, քանի որ դա մեծապես հենց իր բացթողումն էր...

Իմանալով այդ մասին` Մուվատիլի միացյալ բանակը սկսեց աննկատ շարժվել մեզ ընդառաջ: Միաժամանակ Խեթական թագավորության արքան կեղծ լուրեր տարածեց այն մասին, որ իր ուժերը դեռևս հեռու են: Հետագա իրադարձությունների կապակցությամբ ստիպված եմ ասել, որ դա մեր հետախուզության երբևէ ունեցած ամենամեծ բացթողումներից մեկն էր,

Ճակատամարտի արդյունքի պահով էլ ասեմ, որ սա այն բարդ դեպքերից մեկն է, ինչպես Ավարայրը կամ Բորոդինոն, երբ այն գնահատելու համար պետք է արդյունքը դիտարկել ստրատեգիական և տակտիկական հարթություններում...

[Lion]

*

Թադմորա Չմշկիկ Տիրուհի ուզեց Դավթին։ Չմշկիկն շատ խորոտ արիա էր, դեռ չէր պսակվե։ Դավիթ, Չմշկիկ Տիրուհի մատնիքներ իրարու հետ փոխեցին։ Բայց որ Դավիթ Մուրսիլ արքային հաղթեց, ձեն ի ձեն հասավ Կադշակողմ, Կադշաց թագավոր Շանթ-Արի Վաչոյի աղջկան՝ Խանդութ խանումին։

Ինչպես որ Դավիթ՝ քաջ, խորոտ մարդ էր, Խանդութ՝ թե խորոտ էր, թե քաջ էր, բայց ամենաշատը էնոր սիրունությունն էր աշխարհ բռներ։ Մուվատ արքան լսեր էր էնոր ձեն՝ մարդ ղրկեր, Խանդութին կուզեր։ Ուրիշ քաջ մարդիկ քառսուն հոգով իրենց ուժին վստահ, էկած են Խանդութին ուզելու։ Էդոր սիրուն կուտեն, կխմեն, որ բալքի հավներ, մեկին առներ։ Համա Խանդութ՝ Դավթի ձեն լսեր էր, իրեն մտքի մեջ կասեր. “Իմն որ կա՝ Դավիթն է, իմն որ չկա՝ Դավիթն է: Էդոնք ի՞նչ մարդ են՝ որ ես էդոնցմե առնեմ”։ Դավիթ որ Խանդութի գովք լսեց, էլավ, գնաց տուն, ծառային ասաց. “Իմ շորեր լվա, ես տեղ տէրթամ”։ Դառավ Հովհանին ասաց. “Ես Չմշկիկ Տիրուհի չեմ առնի, տէրթամ, Խանդութ բերեմ”։ Սա, թե. “Դավիթ, էս յոթ տարի էղավ, քառսուն արիա նստած են առջև էնոր դուռ: Դու էլ կէրթաս առջև էնոր պատուհան: Թե քե նշան էտու, կէրթաս, թե չէտու, կդառնաս, կգաս”։

Դավիթ խոսք տվածին պես, վեց օրեն գնաց իր սենեկ, սնդուկ էբաց, շորեր հագավ, Թուր Կեծակին կապեց, Քուռկիկ Ջալալին քաշեց դուրս, սանձ էդի բերան, թամք էդի մեջքին, հեծավ, ընկավ ճամփա։ Սասնա մինչև Ճաժվան յոթն ավուր ճամփա է, Ճաժվանա Բանդումահու կամուրջն յոթն ավուր ճամփա, Բանդումահու կամրջից Կադշակողմ՝ յոթն ավուր ճամփա։ Դավիթ իր ձին քշեց, չուր ճաշ հասավ Ճաժվան, կեսօրին՝ Բանդումահու կամուրջ։

Տեսավ Գործութա գութան էկեր է էնտեղ, դաշտ կվարի։ Յոթ գութան է։ Գութանավոր նստեր են հացի։ Էն ժամանակ Դավիթ իջավ ձիուց, բնատեն առավ ձեռ, ու ինք վարե՜ց, վարե՜ց, արտ պրծավ։ Մշակներ զարմացան, բերաններ մնաց բաց։ Գութանավոր ասաց. “Սասունա Դավիթ որ կասեն, չըլնի՞ դու ես, այ ճամփորդ”։ Ասաց. “Ես եմ, որ կամ”։ Ասին. “Դավիթ, աշխրքի մեջ՝ քո պես կտրիճ՝ ոչ էղեր է, ոչ կըլնի, որտեղ որ դու էրթաս՝ քո ոտ քարին չըդիպնի: Աստված քեզի վատ օր նշանց չը տա”։

Դավիթ էլավ էդ տեղեն, սանձ դրեց ձիու բերան, հեծավ քշեց։ Կադշակողմ, ո՞ւր ես... էկա քեզի։ Դավիթ էկավ, տանցներ Չմշկիկ տիրուհու պատուհանի տակով, Չմշկիկ Տիրուհի տեսավ, էկավ էնոր առաջ, ասաց. “Դավիթ, արի էրթանք էսօր ինձի հյուր”։ Ասաց. “Չէ, ինձի ճամփուց հետ մի գցի”։ Ասաց. “Ես գիտեմ, դու Խանդութի համար կերթաս, համա Խանդութ իմ ճկութի հավասար չիլնի”։ Դավիթ խաբեց, տարավ տուն, կերան, խմեցին, հետ էլ իրար հետ քնան։ Լուսուն Դավիթ փոշմնավ իր բռնած բանեն, ասաց. “Էդ ի՞նչ բան էր՝ ես բռնեցի: Պիտի մեր ազգ չխաբվեր: Ես ինչի՞ խաբվա մեկ կնկա ապով”։ Էլավ, ձին քաշեց, հեծավ, քշեց։ Չմշկիկ Տիրուհին ասաց. “Դու կեցի, էկար, ինձի խաբեցիր, գնացիր”։ Ու հակառակն ընկավ հետ Դավթին։

Վեց օր որ էկավ անցավ, Խանդութ առավոտ լուսուն՝ էլավ, նստավ պատուհան, Դավթի ճամփան բռնեց։ Մեկ էլ իրիշկեց՝ ինչ տեսնի, կրակ մեջ էրկինք, մեջ գետինք կտա։ Մեկ ձիավոր մի մեջ էրկինք, մեջ գետինք կգա, հազիվհազ կերևա։ Ասաց. “Կա-չկա էս Դավիթն է”: Դարձավ դռնապանին, ասաց. “Գորգիզ, հասի, դուռ զարկ”։

Գորգիզ հասավ, դուռ էզար, խոսք դեռ բերանն էր, Դավիթ հասավ վեր դռան, քշեց, գնաց առջև Խանդութի պատուհան։ Խանդութ, որ աչք ընկավ, Դավիթ տեսավ՝ ուրախացավ: Ուրախությունե խնձոր մէզար Դավթին։ Դավիթ խնձոր բռնեց վեր ձիուն, խնդացավ վեր խնձորին։ Իրիշկեց, տեսավ Խանդութ ինչ գովացեր էին, դեռ կեսն էլ չէին ասե։ Ձին քշեց առաջ, տեսավ՝ մարդու մեկ գուրզ ձեռք կայնե էտև դռան։ Դավիթ բարև էտու, մտավ ներս։ Գորգիզ էնոր բարև առավ։ Դավիթ ծիծաղեց, հարցուց էդոր. “Էյ, մարդ, էդ ի՞նչ գունդ են դրած քո ձեռք”։ Թև էրկնցուց, առեց զգուրզ ու թալեց: Ու դեռ հալա կերթա՜...

Դավիթ էլավ գնաց, ձիով քշեց Խանդութի Խաս բախչի մեջ։ Ձին թողեց վարդ, ըռեհաններու մեջ արածի, ինք անմահության հավուզի վերան պառկավ։ Արև որ տաքացավ, Խանդութ քառսուն նաժիշտով էկավ, տեսավ Դավիթ ձին թողե Խաս բախչի մեջ, վարդ, ըռեհաններ կարածի, ինք պառկե հավուզի վերան, քնե։ Խանդութ ասաց. “Էն Դավիթ ինչ անհիմա մարդ է: Գնացեք, ասեք, որ էն տեսակ մարդ է, թող էլնի, էրթա։ Բայց մեկ հաց էլ տարեք, թող ուտի, նոր ասեք՝ մեր Խանդութ կասի՝ թող էլնի, էնտեղեն էրթա”։

Հաց տարան, դրին առջև Դավթին, Դավիթ կերավ։ Ծառաներ ասին. “Մեր Խանդութ կասի՝ թող էլնի, էնտեղեն էրթա։ Էնոր ո՞վ ասե՝ գա, ձին թողնի Խաս բախչի մեջ, վարդ, ըռեհան ուտի, տրորի, թավալ տա: Էն էնոր հոր չիմա՞նն է, օձն իր պորտով, հավքն իր թևով մեր Խաս բախչի վրա չէր իջե: Էն քա՞նի գլուխ ունի, մտնի Խաս բախչի մեջ, ձին թողնի էնտեղ արածի։ Ի՜նչ տեսակ անհիմա մարդ է, թող էլնի, էնտեղեն էրթա, ափսոս է, թե չէ արիք կգան, էնոր ջոջ պատառ ականջ կթողնեն”։ Դավիթ ասաց. “Ինչի՞ դուք շուտ չէիք ասե, քանի ես հաց չէի կերե: Հաց կերա, պրծա, նոր ասիք։ Որ էդպես է, ես չեմ էրթա: Ինչ էնոնց ձեռնեն կգա, թող չըխնայեն”։ Գնացին, Խանդութին ասին, թե Դավիթ էսպես ասաց։

Էնոնք որ գնացին, Դավիթ կանչեց Խանդութի ձիապան, ասաց. “Իմ ձին որտե՞ղ թողնեմ”։ Էն էլ դարձավ, ասաց. “Քառսուն արիքի ձիանք գոմն է, դու էլ տար”։ Դավիթ գոմի դուռ բացեց, ձիու սանձ բերնեն էհան, քաշեց, էթող էն ձիերու մեջ, ասաց. “Թե դու էդ ձիեր հաղթեցիր, ես էլ էնոնց տերվանք տի հաղթեմ”։ Քուռկիկ Ջալալին խրխնջաց, էն քառսուն ձիու կեր մոտերուց առավ, էտու իրեն դոշի առջև, ճխթեց, կպցուց պատ, էնոնց ամենի դարման կերավ։ Ծառաներ խաբար տարան Խանդութին, ասին. “Ձին իր հունար ծախսեց, մնաց տեր”։

[Lion]

Ինչ Խանդութ խնձոր էզար Դավթին, էն քառսուն արիք, որ էնոր համար յոթ տարի էնտեղ նստեր էին, շատ նեղացան, ասին. “Մենք յոթ տարի էստեղ ենք, մեզի նշան չէտու, Սասնա շաղգամակեր Դավիթ նոր էկավ, դեռ չի տեսե՝ խնձոր էզար էնոր վեր ձիուն”։ Ու սկսին մեծ-մեծ բռթել: Դավիթ էս որ լսեց, գնաց էդ քառսուն արիքի մոտ, տեսավ՝ քառսունն էլ նստած, գինի կխմեն։ Սրանք ինչ Դավթին տեսան, ամեն վախեցան, դողացին, խոսք մեկ արին, ասին. “Դավիթ հարբեցնենք, սպանենք, թե չէ՝ մեր բան բուրդ է”։ Տարան Դավթին, նստեցուցին իրենց մեջ, յոթ տարվա նռան գինին դրին՝ խմեն։ Դավիթ ինչ նստավ, էնոնք մեկ-մեկ թաս տվին, ասին. “Դավիթ, դու բարով ես էկե, առ, Խանդութի կենաց խմի”։ Ասաց. “Գինու կարաս ինձի նշանց տվեք՝ էրթամ գինի խմեմ, գամ հաց ուտեմ, որ իմ սրտի թոզեր սրբվի: Էդով մարդու բերան չի թացվի, ես ճնճղուկ չեմ, որ ինձի ջուր կուտաք, ուղտ գդալով կջրվի”։ Էլան մեկ ուրիշ թաս բերին, էն թասն էլ քանց ջոջ տաշտ էր։ Էն թասով սկսեց խմել։

Դավիթ քեֆովցավ, հարբավ, գինին էնոր վերուց, տարավ, էղավ շոխ շաբգան, սըմբուլ գըդական։ Դավիթ որ հարբավ, գլուխ կիջեցներ սրտին, նորեն կբարձրացներ, կշիտկեր։ Արիք էդ որ տեսան, թրեր քաշին, կայնան, ու պիտի խփեն Դավթին։ Գորգիզ դռնից տեսավ, կանչեց. “Սանահեր Դավիթ, սանհեր Դավիթ, ճանճ գլխուդ վերևով կանցնի, գլուխ թռու”։ Արիք իրենց թրեր պահին, համա Դավիթ բան չէր լսի։ Խանդութ վերուց աչքեց, տեսավ Դավիթ գլուխ կիջեցնի սրտին։ Որ տեսավ, էլավ, գնաց, ջվալ մի կաղին բերեց, էդիր էրդիսին, էն ժամանակ ինչ Դավթի գլուխ կիջներ ծոցին, արիք ինչ թրեր կհանեին դուրս, որ զարկեն, Դավթի վիզ կտրեն, Խանդութ վերուց կաղին կթալեր, կդիպներ սինուն, սինին կզընգար, Դավիթ գլուխ կվերուցեր, էնոնք թրեր կպահեին, կսըրսըփային, կդողային։ Խանդութ էն ջվալ կաղին մեկ-մեկ թափեց տակ, պրծուց։

Դավիթն էլ լուրջացավ, ծառային ասաց. “Էլի, էսա սուփրեն վերու, մեղք է էսա հացեր կոխեն”։ Էլավ ձեռ էտու, սուփրեն վերուցեց, տեսավ ամեն արիայի առջև մեկ թուր տկլորած։ Ասաց. “էդ ի՞նչ է ձեր առջև”։ Ասին. “Մեր թրերն են”։ Ասաց. “Տվեք տեսնեմ”։ Ամեն ժողվեցին, տվին ձեռ։ Դավիթ վերուց, ասաց. “Էսոնք խորոտ կանգրհան կէլնեն, գարուն աղջիկներ տանեն, բանջար հանեն”։ Ձեռ տվեց, թրեր ամեն ժողվեց, էտու ծնկան, կոտրտեց, ինչ որ մարդ բուռ մի քիբրիթ կոտրի։ Ծալեց, ծալմլեց, ասաց. “Գորգիզ, տար, թալ մեր ձիու խուրջին: Լավ պողպատ-էրկաթ է, իմ ձիուն նալ, բևեռ չկա, տանեմ, շինեմ իմ ձիուն նալ, բևեռ։ Մեկ տարի իմ ձիու համար հերիք է”։ Փահլևաններ որ էնոր արած տեսան, շուտ մի էլան, փախան սենեկեն դուրս։ Դավիթ կանչեց.”Քավոր Գորգիզ, արի մտնենք ներս, տուն մնաց մեզի, բակ մնաց հավերուն”։
Էն արիքի մեջ Խանդութ Դավթին հավնեցավ, ասաց. “Թող Դավիթ գա վեր, մեկէլ քառսունին հաց տանեն էնտեղ”։ Դավիթ էլավ, գնաց Խանդութի սենեկ։ Ինչ աչք ընկավ, Խանդութին տեսավ, դե, ջահել տղա էր, չդիմացավ, ձեռ թալեց, զԽանդութ կիք մի գրկեց, թև էթալ վիզ, ճակատ պագեց, սիրտ չըհովացավ. Մեկ էլ՝ էրես պագեց, էլի սիրտ չըհովացավ, մեկ էլ` ձեռ թալեց, որ սիրտ պագի, Խանդութ բռունցքի մէզար Դավթի քիթ-բերան։ Ինչ աղբուր ջուր կթալի, էնպես արուն Դավթի բերնեն թալեց։ Ասաց. “Դու քո հոր կտրիճն ես, ես էլ իմ: Դու էն մեկ անգամ իմ ճակատ պագեցիր, քո ճամփու խաթրի համար, ինչ դու էկեր էիր: Էն մեկէլ անգամ, որ իմ էրես պագեցիր, քո ջահելության համար, քեզ հալալ էր: Դու ինչի՞ վրա իրեք դիր իմ սիրտ տի պագնեիր”։

Դավիթ նեղվավ, դարձավ ետ, եկավ Գորգիզին ասաց. “Քավոր Գորգիզ, իմ ձին քաշի դուրս”։ Գորգիզ գնաց ձին բերեց, Դավիթ հեծավ, տէրթար, Խանթուդ ընկավ էտև, լացեց, աղաչեց Դավթին։ Դավիթ հետ չըդառավ։ Խանդութ էնպես գնաց, իր մուշկներ թողեց, թաթացիկ գնաց. թաթեր կտըրտվան, ոտքեր ընկան գետին, փշուր մի բոբիկ գնաց, ոտքեր ճղճըղվան, վիրավոր էլան, արուն-արնջուր լցվավ տակ: Էնտեղ ինչ ոտ կդներ, լիք արուն կէլներ գետին։

Դավիթ վեր ձիուն հա կգա, հա ականջ կանի: Իրիշկեց մեկ ձեն կգա, հա կբոռա. “Դավիթ, Դավիթ, կանգնի, կանգնի, չուր ես գամ, հասնեմ, իրիշկի էտև՝ իմ հալ տես, նոր գնա”։ Դավիթ ձիու վերևեն կդառնա, կիրիշկի, կտեսնի Խանդութ՝ բոբիկ էտևեն կվազի։ Է՜, էսքան ժամանակ Խանդութ բոբիկ ոտ գետին չէր դրե, հիմի բոբիկ դաշտի մեջ կվազի, ոտ ամեն էդեր է արուն։ Խանդութ Դավթին ասաց. “Իմ մեղք մի թալի քո վիզ, դարձի էրթանք: Դավիթ, տնաշեն, ի՜նչ շուտ նեղացար”։ Դավիթ ասաց. “Ես Կադշակողմ քո ապով էկա, էսքան ճամփա էկա, հասա քո մոտ: Մեկ անգամ քո էրես պագի, ապա էն բռունցքին դու ինձի զարկիր, հալբաթ կնեղանամ”։ Խանդութ ասաց. “Ուխտ ըլնի՝ քանի հոգի ինձի կա, ես քո էտևեն բոբիկ տի գամ”։ Դավիթ խղճացավ, դարձավ։ Ինքն ու Խանդութ էկան տուն։

[Lion]

Մուվատ արքան էլավ, թուղթ գրեց Ղպտա տիրոջ, ասաց. “Մեկ մարդ Սասունա էկե, էդ մարդու անուն էլ Դավիթ կասեն, Կադշակողմու խորոտ Խանդութ զոռովեն կուզի տանի”։ Ղպտա տեր կանչեց իր վազիր-վաքիլ, ասաց. “Շահու թուղթ կարդացեք, տեսնենք ի՞նչ է գրած մեջ”։ Թուղթ կարդացին, իմացան։ Ղպտա տեր էլավ, գրեց Դավթին. “Դավիթ, մենք լսեր ենք՝ դու շատ զորեղ մարդ ես: Կգաս, արի հետ մեզ կռիվ, եթե չես իգա, զորք կքաշենք, քո էրկիրը քար ու քանդ կանենք, ինչ կա, չկա, լոպկենք տանենք”։

Թուղթ առան, բերին, տվին Խանդութին: Խանդութ թուղթ կարդաց ու գրեց. “Մենք քե վնաս մի չենք տվե, մենք քո անուն չենք էլ լսե, ու քեզի էլ չենք ճանչենա։ Որ դու կգաս, մենակ մի գա, դու չես կարնա Դավթին հաղթի: Քեզ հետ ուրիշ թագավոր էլ բե, թող էն էլ գա, որ քեզ օգնի”։ Խանդութ էն թուղթ ծալեց, տվեց ծառային, ասաց. “Առ էս նամակ, տու էն էրկու մարդուն, աղեկ շոր հագցրու, տաս ոսկի էլ հետ, էրկու ձի էլ տու, թող հեծնեն էրթան”։ Ծառան էլավ էնպես արեց։ Էն երկու մարդ Խանդութին օրհնեցին, գլուխ տալով ասին. “Ոտքով էկանք, ձիով կէրթանք”։

Խանդութ Դավթին բան չի ասի՝ մեջ էն թղթին ինչ կար գրված։ Էն էրկու մարդ թուղթ տարան, տվին իրենց թագավորին։ Թագավոր իր վազիր-վաքիլ ժողվեց, թուղթ կարդացին, զարմացան, ասին. “Էդ ի՞նչ զորեղ մարդ է Դավիթ, էլեք”,- ասին,- “խաբար ղրկենք Խանդութի հոր հողի թշման՝ էն Վերին էրկրի նստողներին”։ Էլան էնտեղ խաբար ղրկին, մեկ թուղթ էլ ճամփեցին Դավթին, ասին. “Դավիթ, մենք էկանք”։
Թուղթ բերին, տվին Դավթին. Էն էլ տվեց Խանդութին. Խանդութ կարդաց, ասաց. “Էս էրկու դիր թուդթ կգա, մեկ առաջ, մեկն էլ հիմի։ Ղոպտի տերն է էդ թուղթ գրե, ղրկե քեզի, հետ քեզ էնիկ կռվել կուզի։ Էն մեկ անգամ թուղթ որ էկավ, ես քեզ չասի”,- ասաց Խանդութ,- “Էլա գողտուկ թուղթ գրեցի. “Թե որ կգաք՝ էրկսով էկեք, դուք չեք կարնա մենակ կռվեք”։ Էնպես գրի, որ վախենա, չէլնի ու գա հետ քեզ կռիվ։ Համա դու տես, չի վախեցե, զորքով, զոռով էլեր էկե, կուզի կռվել…”

Չուր լուսուն, ինչ արև բացվավ, քանի աստղ էրկինք կար, էնքան վրաններ բռնեցին բոլոր Խանդութի հոր քաղքին, ամեն Խանդութի հոր թշման։ Ղոպտի տեր ժողվեր է իր զորք, էկե դրե մեջ Խանդութի հոր հողին, որ Խանդութ առնի, տանի։ Մուվատ արքան ժողվեր է իր զորք, էկե, դրե մեջ Խանդութի հոր հողին, որ Խանդութ առնի, տանի ու սրա հետ եկեր Արծվու թագավոր, Ծովու թագավոր, Տրոյան թագավոր, Հալապա թագավոր, Անապատի թագավոր ու ուրիշներ։

Էն քառսուն արիք մեկ-մեկի ասին. “Մենք կռիվ չենք էրթա: Էս յոթ տարի էստեղ նստեր ենք, մենք Խանդութի էրես չենք տեսե: Դավիթ նոր էկավ, Խանդութ տեսավ, հետ էնոր քեֆ արեց: Թող էն էրթա կռիվ անի”։ Լուսուն Խանդութ ասաց. “Ո՞վ տէրթա ձեզնեն կռիվ”։ Էն քառսուն արիք ասին. “Ով տէրթա մեզնեն կռի՜վ: Խնձոր ում տվեր ես՝ էն տէրթա կռիվ։ Թե կուզես խաբար մեզ տուր, մենք էրթանք կռիվ”։
Դավիթ լսավ էդ խոսքեր, ասաց. “Էն կռիվ իմ բանն է, ես տէլնեմ, էրթամ կռիվ”։ Էլավ, Խանդութի կամքն առավ, ասաց. “Ես գնացի կռիվ: Իրեք օր որ լըմընցավ, էկա՝ էկա, որ չէկա, ես սպանվա, գաս, սպանվածներու, մեջեն իմ մարմին վերցնես, տաս թաղել։ Իմ նշան էլ ի՞նչ է` Խաչ Պատերազմին վեր իմ աջ թևին։ Էն խաչով ինձի կճանչենաս, իմ մարմին կբերես, կհորես”։

Գնաց, ձեռ էտու ձիու գլուխ, քաշեց, ինք փորքաշներ կապեց, էլավ, հեծավ Քուռկիկ Ջալալին. “Հի՜” էրավ, թռուց Քուռկիկ Ջալալին, պարիսպ անցավ, հասավ մեջ կռվին։ Դավիթ մեկ քարի վրա կայնավ, իրիշկեց՝ տեսավ, ինչքան ծառ կա անտառ. էնքան մարդ էկած մեջ դաշտին, էնքան վրան զարկած են էնտեղ, ասաց. “Էնոնք տի զարթեցնեմ, նոր կռվեմ”։ Ասաց. “Է՜յ, ով քուն եք, արթուն կացեք, ով արթուն եք, ձեր ձիանք թամքեցեք, ով թամքեր եք, էլեք հեծեցեք: Հետո չասեք, թե մենք քնած, Դավիթ գող-գող էկավ, գնաց”։

Դավիթ քշեց Քուռկիկ Ջալալին, ասաց. “Խաչ Պատերազմին վեր Դավթի աջ թևին, աջու էրթա, ձախու գա, կտրելով, զորք չը թողա”։ Ասաց, անցավ վրաններու մեջ, զարկեց, ինչ որ կարկուտ ընկնի՝ հասած արտ փչացու, ջարդի, էնպես Դավիթ ընկեր է զորքի մեջ, շարքով կջարդի, կգա։ Ղոպտի արքան, որ Դավթին տեսավ, գիլու պես կատղավ, ոռնաց, զորքին ձենեց. “Էլեք, պատրաստվեք, ամուր կա քնեք”։ Էլան մեյդան, կռիվ արին։ Դավիթ դարձավ, զարկեց Արծվու թագավորին, գցեց ձիուց, թաբլեց, սպանեց: Զորք ահու չըխլվլաց։ Էլավ, գնաց մեկ-մեկ էբեր՝ Տրոյան թագավոր, բռնեց, կտրեց էնոր վիզ, դրեց էնտեղ։

Իրիկուն էկավ մոտ Խանդութին։ Լուսուն Դավիթ նորից գնաց կռիվ։ Չուր կեսօրին կռիվ արեց, չկարցան հետ Դավթին կռիվ անեն։ Զորքեր էկան, որ էնոր բռնեն։ Դավիթ իջավ ձիուց, նետ-աղեղ դեմ արավ, սկսեց անձի կռվել: Քուռկիկ Ջալալին տիրոջ բոլոր կայներ էր, չէթող, որ Դավթին բռնեն: Հետո Դավիթ էլի էլավ, ձին հեծավ, ընկավ մեջ զորքին։ Զորք առջև Դավթին փախավ։ Դավիթ կանչեց. “Դու մի փախնեք, ձեր թագավորի տեղ ինձի ասեք”։ Էնոնք կանգնան, էլ չը փախան։ Մեկ մի դարձավ Դավթին, ասաց. “Մեր թագավոր Հալեպ է փախե, գնացե իր քաղաք”։ Դավիթ դարձուց ձիու գլուխ ընկավ ետև, բռնեց, էնտեղ գլուխ կտրեց։

[Lion]

Էն օր իրիկուն Դավիթ չէկավ Խանդութի մոտ։ Խանդութ գիտցավ, որ Դավիթ սպաներ են, կսկծուց իր սիրտ վառվավ։ Լուսուն էլավ, մարդանակ շորեր հագավ, նիզակ առավ, ձին հեծավ, ասաց. “Էրթամ Դավթի մարմին ջոկեմ, բերեմ, թաղեմ”։ Գնաց, ընկավ մեջ լեշերուն։ Ինչ կտեսներ, որ մեծ լեշ է, նիզակ կտար, կհաներ վեր, կտար առջև արեգական, ու կիրիշկեր՝ խաչ կա՞ թևին։ Մեկ էլ տեսավ՝ էն մեկ կողմեն, մեջ լեշերուն մեկ մի էկավ։ Դավիթ պրծեր իր կոտորած, մեջ լեշերուն էլեր, կգար։ Իրիշկեց, տեսավ Խանդութ նիզակ կզարկի մեջ լեշերուն, լեշ կվերցի, թև կիրիշկի։ Դավիթ կանչեց. “Էյ, ի՞նչ կփնտրես, ում ետևեն տու ման կգաս, երեք օր կա սպաներ եմ, թե մարդ կուզես, ես քեզի մարդ”։ Խանդութ աչքեց, աչքեց, ասաց. “Էսա ձին Դավթի ձին է, ամա ինք չը նըմաներ Դավիթ, էս ո՞վ Է”։ Դարձավ ասաց. “Բերանդ շատ մի ցրվի, քենե ավել է, դու էն մարդ սպանէս: Քսան քե պես, տասն էլ իմ պես մատաղ կանեմ էնոր էղնգին, էնոր սպանած լեշն էլ տեսնեմ, քենե ավել է ինձ համար”։ Դավիթ ասաց. “Որ էնպես է, մենք տի կռվենք”։

Էլան, կռվան, թոզ ու դուման դաշտ բռնեց։ Հող ճղվավ ձիերու ոտքերու տակ։ Շատ կռվան, իրարու չաղթեցին: Դավիթ սրտով չէր զարնի, ամա Խանդութ կուզեր սպանի։ Մեկ էլ տեսար՝ իր գուրզ քաշեց, արեց որ զարնի Դավթին, Դավիթ վահան դեմ էտու, Խանդութ դառավ, որ փախնի, Դավիթ քշեց Քուռկիկ Ջալալին, շիտկավ թամքին, քաշեց իր գուրզ, որ զարներ, Խանդութ էտևանց ծամեր էթող, թռավ ձիուց, իջավ գետին։ Էնոր ետևեն Դավիթ թռավ, վերուց, Խանդութ էտու գետին, չոքեր զարկեց էնոր սրտին։ Խանդութ ասաց. “Ամա՜ն, կտրիճ, ինձ մի սպանի, ես կնիկ եմ”։ Դավիթ ասաց. “Ես գիտեմ դու կնիկ ես, էսիկ էն ավուր փոխ՝ մի՞տդ է, ինչ դու բռունցքի մզարկիր՝ արուն-արնջուր էկավ բերնես”։ Խանդութ ասաց. “Դավիթ, դո՞ւ ես”։ Դավիթ ասաց. “Ես եմ, Խանդութ”։ “Որ էդպես է, ինձի թող դու: Տեսա՞ր, Դավիթ, քառսուն արիա, յոթ տարի կա էնտեղ նստած: Զիմ նշան ես տվի քեզի, ինչ դու էկար, իջար իմ տուն: Դավիթ, ինձի թող դու, դոր ես քե կնիկ, դու ինձի մարդ”։
Դավիթ Խանդութին թող էտու։ Էլան մեկտեղ, էկան դեհ տուն։ Ինչ հասան տուն, Խանդութ կանչեց ծառաներին: Էկան Քուռկիկ Ջալալին տարան, Դավթի արնոտ շորեր լվացին։ Դավիթ ու Խանդութ սեղան նստեցին, կերան, խմեցին, էլան քնեցին: Իրեք օր որ անցավ, Դավիթ քաշեց ձին, մեկ ձի էլ Խանդութ բերեց, էլան էրկսով հեծան էն ձիեր, թև-թևի զարկին, էկան դեհ Սասուն։

Որ էկան` առջև Չմշկիկ Տիրուհի պատուհան տիանցնեին։ Չմշկիկ Տիրուհի Դավիթ տեսավ, էկավ էնոր առջև, ասաց. “Թըլոր Դավիթ, դու ուխտ արիր ինձի առնեիր: Մենք մատնիքներ իրարու հետ փոխեցինք, դու ինձի թողիր, գնացիր Խանդութին բերիր: Ինչի՞, ես խորոտ չէ՞ի, դու ինձի չհավնար, գնացիր էնոր բերիր։ Տի գաս, ես դու կռիվ անենք: Կամ ես քեզի տի սպանեմ, ես էլ, Խանդութն էլ մնանք որբևարի, կամ դու ինձի սպանես, նոր էրթաս Խանդութի ծոց պառկես”։ Դավիթ ասաց. “Չմշկիկ Տիրուհի, խնդիրք կանեմ քո մոտեն: Կնիկարմատ կա հետ ինձի: Թող ես էրթամ իմ տուն, յոթ օր որ լրանա, ես կգամ, կռիվ անենք”։ Չմշկիկ Տիրուհի ասաց. “Դե, էրդըվցի՝ Մարութա հորդ քարով, Խաչ Պատերազմին վեր քո աջ թևին, ինչ յոթ օր լրանա, գաս հետ ինձ կռիվ, որ թողնեմ դու էրթաս”։ Դավիթ ասաց. “Մարութա հորս տաճար, Խաչ Պատերազմին, ինչ վեր իմ աջ թևին, ինչ յոթ օր լրանա, ես կգամ, կռիվ անենք”։

Ասաց, առավ Խանդութ, էկավ դեհ Սասուն: Որ էկան, հասան տուն, բերեցին յոթ ձեռք գուսան, յոթն օր, յոթ գիշեր հարսնիք արին, Դավիթ ու Խանդութ պսակեցին: Ուտել, խմել, մեծ ու պստիկ ուրախացան: Ինչ Դավիթ Խանդութի ծոց պառկավ, Խաչ Պատերազմին, որ էրդում էր արե, մոռացավ…

[Lion]

*

Խեթերի դեմ պատերազմը և Կադեշի ճակատամարտը սկզբում ինձ թվացին դարակազմիկ իրադարձություններ: Բայց հետագա տասնամյակների ընթացքում ես զգացի, որ դրանք, ի համեմատ հետագայում զարգացած վիթխարի իրադարձությունների, ընդամենը սոսկ դժգույն ու խավար ստվերներ են: Իսկ իրական և վիթխարի իրադարձությունները, որոնք խորը հետք թողեցին բոլոր երկրների կյանքի վրա, ժողովուրդների վրա հասած հերթական ու իր նախադեպը չունեցող շարժն էր:

Ժամանակին նման մի բան ես ու Հայկը դիտարկում էինք Ուրուկում և Մեծ Անապատի որդիների այդ վիթխարի շարժն էր, որ սկիզբ դրեց Աքքադի պետությանն ու ընդմիշտ փոխեց մնացած բոլոր պետությունների կյանքը: Մեծ Անապատի որդիների երկրորդ շարժը տեղի ունեցավ դրանից մոտ երեք հարյուրամյակ հետո և վերջացավ նրանով, որ ամուրրուները, այսինքն Արևմուտքի ժողովուրդը, ինչպես սկսեցին տեղացիները անվանել Մեծ Անապատի որդիների հերթական այդ խմբին, կործանեցին հզոր Ուրը [1] և հիմք դրեցին հետագայում ոչ պակաս հզորության հասած Ասսուրին ու հատկապես Բաբելոնին: Ժողովուրդի շարժի նման մի բան էր նաև արիների արշավանքը դեպի աշխարհի չորս կողմերը: Մի խոսքով, ժողովուրդների շարժ նախկինում ևս շատ էր եղել, բայց նման մի շարժ, որը սկիզբ առավ երկրորդ փարավոն Ռամզեսի թագավորության առաջին տարիներին և շարունակվում է մինչև այսօր, մարդկությունը երբեք չէր տեսել և ես կասկածում եմ` կտեսնի ևս մեկ անգամ, թե ոչ:

Շարդենների հարձակման մասին ես արդեն ասել եմ և պատմել եմ, որ մենք հաջողությամբ ավարտեցինք ժողովուրդների մեծ շարժի սկիզբը հանդիսացած այդ առաջին ներխուժման դեմ պայքարը, բայց հետագա տարիները ցույց տվեցին, դա իրոք որ միայն սկիզբն էր: Ու եթե առաջ ժողովուրդների շարժը գալիս էր միայն սովորաբար մեկ կողմից, ապա այժմ ողջ քաղաքակիրթ աշխարհը հարձակման ենթարկվեց միանգամից երկու կողմից` արևելքից և արևմուտքից: Մեր երկրում անհաջողություն կրելուց հետո Ծովի ժողովուրդները մի քանի տասնամյակ հիմնականում հանգիստ թողեցին Եգիպտոսը, բայց այդ ընթացքում կարողացան գրավել Արևմուտի ողջ մեծ ծովն ու մի քանի հզոր հարձակումներով ծանր հարվածներ հասցնել խեթերին: Հետագայում այս ամենն ավելի մեծ չափեր էր ստանալու:

Այդ տարիներին ինձ ավելի ու ավելի շատ էր սկսում անհանգստացնել նաև Մեծ Անապատը: Արևմուտքի կամ Ամուրու ժողովրդի ելքից հետո այն երկար հարյուրամյակներ մարդազուրկ էր եղել և հանգստացել էր, բայց վերջին հարյուրամյակում կրկին էր սկսել ակտիվանալ: Մեծ Անապատի որդիների բուռն բազմացումը, որ իրենց հանգիստ չէր տալիս մի կողմից, իսկ մյուս կողմից էլ Մեծ Անապատի աղքատությունը ստիպում էր սրա զավակներին մանր ու մեծ խմբերով լքել հայրենի տարածքները և տարածվել Ասորիքում ու Միջագետքում: Սրանց շարժի առաջին արտահայտությունը վերջին շրջանի եբրայներն էին, որոնք չէին գործում Պաղեստինում և, ի տարբերություն Իսրայելի պետությունում ավելի վաղ հաստատված իրենց եղբայրների, դեռևս վայրենի էին և չքաղաքակրթված:

Ասում էին, որ, թեև Ասորիքում գործող այս եբրայներին անմիջականորեն գլխավորում էր Աբրամը, բայց նրանց իսկական առաջնորդն էր հանդիսանում այն անպետք Շամին: Ռամզեսի թագավորելուց մի քանի տասնամյակ առաջ սա կարողացել էր հաստատվել Թադմորի օազիսում, այստեղ իր համար դղյակ ու քաղաք էր կառուցել և մեծ ազդեցության էր հասնել Մեծ Անապատի որդիների մեջ: Հենց նա էր, որ Մեծ Անապատի անանուն և տարացեղ որդիների մեջ տարածեց մեռնող ու հարություն առնող աստվածության կուռքը և ինքը, մշտապես իբր թե մեռնելով ու հարություն առնելով, սրանց կողմից մարգարեցավեց և սկսվեց պաշտվել: Հենց նույն Շամին էր նաև, որ առաջին անգամ իր հետնորդներին անվանեց “արամեացիներ”, մի անվանում, որը շատերի համար կարող է անհասկանալի թվալ, սակայն ոչ երբեք իմ: Սրանով Շամին ակնարկում էր արիների մոտ մեծ հարգանք վայելող Արա աստծո գոյությունը, որը, ինչպես հայտնի է, ունի մահացող և հարություն առնող բնույթ:

Շամիի գործունեությունը և արամեացիների աստիճանաբար ահագնացող գործողությունները ստիպեցին ինձ Կադեշի ճակատամարտից մի քանի տարի անց տեսնվել Հայկի հետ: Հայկը, որ այդ ժամանակ Խանդութի հետ ապրում էր Սասունում, ինքն էլ էր որոշ բաներ նկատել և լրջորեն անհանգստացած էր: Ընդ որում բարեկամիս հասկանալիորեն անհանգստացնում էին ոչ այնքան Ծովի ժողովուրդները, այլ Մեծ Անապատի զավակները: Ու ամենավատն այն էր, որ, եթե Ծովի ժողովուրդները դեռևս չունեին մի ավանդական պետություն, որը կկազմակերպեր ու կկարգավորեր իրենց, ապա Մեծ Անապատի որդիների պարագայում նման պետություն կար և դա Ասորեստանն էր: Հայկն այն ժամանակ ինձ ասաց, որ ժամանակին` դեռևս Կադեշի ճակատամարտից առաջ, ինքը մի անգամ տեսել է Շամիին ու նույնիսկ սիրային կապ է ունեցել սրա հետ, բայց հետագայում իրենց հարաբերությունները կրկին սառել են, քանի որ Հայկը հասկացել էր Շամիի իրական մտադրությունները:

_______________________
[1] Նկատի է ունեցվում Ուրի III գահատոհմի պետությունը:

[Lion]

Համադրելով իմ և Հայկի մոտ առկա տեղեկությունները` մենք եկանք անառարկելի հետևության, որ մոտակա տարիներին աշխարհի բոլոր երկրներին մեծ ցնցումներ են սպասում: Շամիի հմուտ ձեռքով ուղղորդվող արամեացիներն ավելի ու ավելի հաճախ և ակտիվ էին սկսում իրենց պահել Ասորիքում ու Միջագետքում, իսկ Ասորեստանն էլ հանդիսանում էր նրանց գլխավոր հարվածային գործիքը:

Մեծաքանակ մարդկային խմբաքանակ, որը հղկվում էր Ասորեստանի ռազմական գործուն համակարգում և արդեն լրիվ կազմակերպված տեսք էր ստանում` սա կարող էր վտանգավոր լիներ տարածաշրջանի առանց բացառության բոլոր պետությունների համար:

Իսկ շուտով էլ ես առիթ ունեցա ամեն ինչին ականատես լինել ինքս: Հարավում ոտքի կանգնող Ասորեստանի թագավորությունը վաղուց էր նմանվում եռացող կաթսայի, բայց հենց այդ ժամանակ էր, որ հատկապես էին հաճախացել մանր ընդհարումները մի կողմից Հայաստանի հարավում գտնվող Արարատի ու Միտանիի թագավորությունների և Սասունի իշխանության, իսկ մյուս կողմից էլ` Ասորեստանի միջև: Ընդ որում բոլոր հաղորդումներն էլ միանշանակ էին և վկայում էին այն մասին, որ այդ ընդհարումները գործնականում միշտ տեղի էին ունենում Ասորեստանի ծառայության տակ անցած արամեացիների դրդումներով:

Ավելին, շտապ կերպով Թադմորում ակտիվացած իմ գործակալական ցանցը սկսեց հետաքրքիր տեղեկություններ փոխանցել նաև այն մասին, որ Շամին իրականում ավելի հեռուն գնացող նպատակներ ունի և ցանկանում է Աբրամի բազմեցնել Ասսուրի գահին: Եբրայների մեջ ցրված իմ գործակալները ևս նմանատիպ տեղեկություններ էին հայտնում, քանի որ ասում էին, թե Աբրամին վաղուց արդեն չի բավարարում ոչ ավազակաբարո եբրայների առաջնորդ լինելը Ասորիքում, և ոչ էլ երբեմնի իր կողմից հիմնադրած, բայց այժմ միջազգային գործնականում ոչ մի կշիռ, ուժ և հեղինակություն չունեցող պաղեստինյան Իսրայելի կառավարումը: Աբրամը ու Շամին երկուսն էլ երազում էին սեփական հզոր թագավորության մասին և արամեացիները մարդկային այն նյութն ու Ասորեստանը պետական այն գործիքն էին, որը պետք է կյանքի կոչեին սրանց ծրագրերը:

Ես Հայկի մոտ դեռևս հյուրընկալվում էի և վայելում էի գեղեցկուհի Խանդութի հյուրասիրությունը, երբ լուր եկավ այն մասին, որ Ասորեստանի արքա Ադադներարին [1] իր բանակի գլուխ անցած հարձակվել է Արարատյան թագավորության վրա [2]: Այն ժամանակ հայերը չհասցրեցին ուժերը կենտրոնացնել, իսկ Արարատյան գահակալներն էլ ռազմական անհրաժեշտ փորձ չունեին, դրա համար էլ Կորճայքում տեղի ունեցած ճակատամարտում նրանք պարտություն կրեցին: Ես ու Հայկը Արմենիի և Սասունի բանակով միտանցիքի հետ տեղ հասանք այն ժամանակ միայն, երբ թշնամին արդեն նահանջում էր: Չնայած դրան` Հայկն իրեն հավատարիմ մնաց ու մի շարք հատու հարձակումներ գործեց թշնամու բանակի վրա: Դա էր պատճառը, թե այլ բան կար, բայց Ադադներարին արագորեն նահանջեց:

Վատն այն էր, որ տեղի ունեցող փոփոխությունները դանդաղամիտ Մուվատիլին ոչ մի կերպ հասցնել հնարավոր չեղավ: Արևմուտքում սրա թագավոությունը վաղուց արդեն ծվատում էին Ծովի ժողովուրդները, բայց սա դեռևս մտածում էր մեր դեմ պայքարելու ու հայերին ծնկի բերելու մասին: Ադադներարիի հարձակումից դեռ չէր անցել մեկ տարի, երբ Աղձնիքի ու Կորճայքի վրա հարձակվեցին արդեն խեթերը [3]: Հարձակումը կրկնվեց նաև մյուս տարի [4] և այս ամենը սկիզբ դրեց արյունոտ մի պատերազմի հայերի դեմ, ինչը ոչնչի հավասարեցրեց Ծովի ժողովուրդների կամ Մեծ Անապատի զավակների դեմ մեր, խեթերի ու հայերի դաշինքի հնարավորությունը:

Աղձնիքի ու Կորճայքի վրա հարձակումը, որը կատարվել էր գոնե ձևականորեն հայերի հետ դաշնակցային հարաբերություն ունեցող ազգի կողմից և բացահայտ թալանչիական բնույթ ուներ, խիստ կատաղեցրել էր հայերին: Արդեն պարզ էր, որ սրանք պատասխան հզոր հարված են հասցնելու և այդ հարվածը չուշացավ: Անմիտ Մուվատիլը այդ ժամանակ գտնվում էր Կիլիկիայում և զբաղված էր մեր դեմ հերթական պատերազմի պատրաստություններով, բայց հայերը նրան պաշտպանվելու ոչ մի հնարավորություն չտվեցին:

Հայկական չորս թագավորությունների ուժերը, որոնք գործում էին Հայայի թագավորության ձևական հրամանատարության ներքո, մտան ուղիղ խեթական թագավորության տարածք և, ավերելով ու ոչնչացնելով ամեն ինչ, հասան մինչև Խաթթուշաշ [5]: Խեթական թագավորության մայրաքաղաքի հզոր պարիսպները չփրկեցին նրան և հայերը արդեն որերորդ անգամ գրավեցին այն: Հայերի վրեժը սարսափելի էր ու ես գուցե և մեղադրեի նրանց դաժանության մեջ, բայց մի կողմից խեթերն իրենք էլ էին դաժանաբար վարվում ու չէին խնայում և ոչ մեկին, մյուս կողմից էլ, ինչպես լավ էր ասում Հայկը, խեթերը միայն խոսքի այդ ձևն էին հասկանում: Դա տեղի ունեցավ մեր փարավոն Ռամզեսի թագավոության տասնիններորդ տարում, բայց հաջորդ տարում ևս հայերը հանգիստ չմնացին և նորից անցան խեթերի տարածքով [6]: Նույնը կրկնվեց նաև մյուս տարի [7]: Մուվատիլն իրեն ուղղակի կորցրել էր և հայերի դեմ իրապես պայքարողը միայն նրա եղբայր Խաթթուսիլն [8] էր: Հենց սա էր, որ կարողացավ Հախայի ու Վիստավանդայի ճակատամարտերում պարտության մատնել իրենց երկիրն ասպատակող հայկական առանձին ջոկատներին և գոնե մի քիչ խելքի բերել խեթերին [9]: Ու թեև հայերը մտան խեթերի տարածք նաև Ռամզեսի թագավորության քսամկերերորդ տարում, բայց նույն տարում էլ այնուհանդերձ հաշտություն կնքվեց [10]: Վերջ, դա էր, դրանից հետո խեթերը այլևս երբեք իրենց թույլ չտվեցին հարձակվել հայերի վրա:

Խորը քնի կամ ուշաթափության մեջ հայտնված բարեկամիս վրա այս իրադարձությունները կարծես թե այնքան էլ չէին ազդել: Մի կողմից երևի գեղեցկուհի և նվիրված Խանդութի սերն էր, որը Հայկին հիշեցնում էր Ծովինարին, իսկ մյուս կողմից էլ Սասունի փառապանծ իշխան Դավթի փառքն էր կարծես թե, որ այդ դաժան տարիներից Հայկի մոտ շատ թեթև հիշողություններ են պահպանել, թեթև հիշողություններ, որոնք հաճախ նաև զվաճրալի կամ նույնիսկ ծիծաղելի բնույթ ունեն…

_______________________
[1] Ադադներարի I (մ.թ.ա. 1307-1275): Ասորեստանի արքա, որի օրոք Ասորեստանը շարունակեց հզորանալ:
[2] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1290 թվականով:
[3] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1289 թվականով:
[4] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1288 թվականով:
[5] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1285 թվականով:
[6] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1284 թվականով:
[7] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1283 թվականով:
[8] Խաթթուսիլ II (մ.թ.ա. մոտ 1282-1265): Խեթական թագավորության արքա, որի օրոք այս թագավորությունը աստիճանաբար սկսեց թուլանալ:
[9] Ճակատամարտերը թվագրվում են համապատասխանաբար մ.թ.ա. 1284 և մ.թ.ա. 1283 թվականներով:
[10] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1282 թվականով:

[Lion]

*

Դավիթ էլավ, հեծավ Քուռկիկ Ջալալին, Ձենով Հովհան ու քեռի Թորոսն էտու առջև, գնաց Արևմուտի էն վատ թագավոր Մուվատի դեմ կռիվ։ Ձենով Հովհան ասաց. “Ես ի՞նչպես անեմ, Դավիթ տղա է, բան չի հասկանա, ես էլ ծերացեր եմ, չեմ կարնա կռվի”։ Դավիթ ասաց. “Հրողբեր, բա մենք Սասնա տնեն չե՞նք: Մենք Սասնա տնեն ենք, մենք մեռնենք, մեր գերեզմանի վերա թագավորներ չեն կարնա գա։ Քշի, էրթանք, մեր կռիվն անենք”։ Քուռկիկ Ջալալին էլ ասաց. “Էյ, անիրավ, ի՞նչ կվախենաս, իրեք էդքան զորք ըլնի, կկոտորեմ։ Էն ի՞նչ բան է, իմ պոչի առջև, իմ ոտներու, իմ շնչի առջև, էնոնք ամեն կկոտորեմ”։

Էլան գնացին, Խաթուս քաղաքին հասան։ Դավիթ ասաց. “Հրողբեր Հովհան, էրթաք դեհ քաղաք, թե՞ դեհ զորք”։ Ձենով Հովհան, քեռի Թորոս ասին. “Մենք տէրթանք զորք, հետո` դեհ քաղաք”։ Գնացին։ Դավիթ էլավ, Թուր Կեծակին քաշեց, գնաց խառնվավ զորքին, աջու էզար, ձախու էզար, ոչ զորք թողեց, ոչ զորական, ինչ որ կար, բոլոր կոտորեց, ասաց. “Էս մեր հայերի փոխ”։ Հետո եկան դեհ քաղաք ավերեցին, էնբես ավերեցին, որ մնացե մեկ կատու, թռե մինարի ծեր, դադրած կիրիշկի։ Դավիթ քաշեց չինարի մծառ, զարկեց, կատուն էբեր տակ։ Ու էլավ սարի գլուխ։

Իրիշկեց որ ծուխ կէլնի, մեկ էլ դարձավ, գնաց, տեսավ՝ մեկ ջադու պառավ է մնացե, որ քաշված անկյուն մի ծուխ կանի։ Էլան իրեքով էկան էնոր քով, հարցուցին. “Ինչի՞ ծուխ կանես”։ Պառավ ասաց. “Որ չասեք թե էնպես ավերեցինք Խաթուս քաղաք, որ հեչ մի տեղից ծուխ չէլնի, էդոր համար ծուխ կենեմ”: Դավիթ մի բուռ ջուր լցրեց էդ պառավի ծխի վրա, հանգցուցեց, Խաթուս քաղաքի ծուխ ու մուխ ի վերջ կտրեց, ասաց. “Օխա՜յ, հայերի վրեժն առա”։ Էլան ու իրեքով էկան Սասուն…

[Varzor]

Այս ճակատամարտում եգիպտական բանակը կրիտիկական վիճակի մեջ ընկավ իր ապաշնորհ հետախույզների անգործության պատճառով: Արդյունքում փարավոնը անելանելի վիճակի մեջ հայտնվեց, որից դուրս եկավ մասամբ իր քաջության և անվեհերության շնորհիվ: Իսկ ճակատամարտի ելքն իմ կարծիքով ոչ ոքին է եղել:

Դե մասսամբ այդպես է, բայց ես ոչ-ոքիների "ջերմ" հակառակորդ եմ: Իրականում Հարձակվողը Եգիպտոսն էր, և քանի որ ոչ մի ձեռքբերում չունեցավ, ուրեմն խեթերի և դաշնակիցների կողմից պահպանվեց ունեցածը` հարձակվողին հաղթեցին
Ի վերջո խեթերի դիրքերը ամրապնդվեցի Ասորիքում, իսկ եգիպտոսինը` թուլացան: Այդ ճակատամարտի ելքը եղավ այն, որ Եգիպտական կողմը զգացմ, որ պատերազմը շարունակելու պարագայում կարող է լուրջ վտանգ կախվել հենց եգիպտոսի վրա: Ամեն դեպքում, եթե հարձակվողը չի անցնում պաշտպանությունը, և նույնսկ նահաջում է, ապա պաշտպանվողները կատարել են իրենց առաջադրանքը:
Այսինքն` ճակատամարտը լուրջ առավելութոյւն չտվեց բուն ռազմի դաշտում, պայսց ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ եգիպտացիք պարտվեցին, քանի որ արշավանքն ուղղակի խեղդվեց: