Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

Varzor-ի ասածի հետ ավելի եմ համաձայն, քան Malxas-ի: Գործնականում նույն բանը նաև ես էի ասում, "սովորությանս" համաձայն դիտարկելով ճակատամարտը տակտիկական ու ստրատեգիական հարթություններում:

[Varzor]

Varzor-ի ասածի հետ ավելի եմ համաձայն, քան Malxas-ի: Գործնականում նույն բանը նաև ես էի ասում, "սովորությանս" համաձայն դիտարկելով ճակատամարտը տակտիկական ու ստրատեգիական հարթություններում:

Բայց մի բան էլ հարցնեմ: Քեզ չի թվում, որ խեթական կողմի մարտակառքերի քանակը ուռճացված է հենց եգիպտական աղբյուրների կողմից: Մի քիչ հավատս չի գալիս, որ մի քանի պատիկ ավել մարտակառքերի դեմ եհտևակով դուրս կգային, այն էլ էգիպտական թեթև հետևակով, որը ճիշտ է լավ էր մարտնչում, բայց համեմատած հակառակորդին համ վատ զրահավորված էր, համ էլ ավելի թեթևազեն:

[Lion]

Հարցին դժվարանում եմ վերջնական պատասխան տալ, ամեն դեպքում, սակայն, կիրառելով Համակարգային մեթոդը, կարծում եմ, որ ոչ - թիվը իրական է: Տես ինչ ունենք մարտակառքերի հետ կապված - օրինակ, Կիլիկիայի պես համեմատաբար փոքր պետությունը որպես օժանդակ մի անգամ խեթերին տվել է 100 մարտակառք, Վիստավանդայի 1283 թ-ի ճակատամարտում Հայան ու Կասկան ունեին 800 մարտակառք, Մեգիդոյի ճակատամարտում Միտանին ու դաշնակիցները կորցիրին 924 մարտակառք: Հիմա այստեղ, երբ գործնականում ողջ ուժերը լարերով ներկա էին խեթերը, ինչպես նաև մեծաթիվ դաշնակիցները մարտակառքերով հարուստ տարածքներից, հայտնի թիվը կարող է ապահովվել: Մյուս կողմից էլ ճակատամարտի ընթացքը, որը ևս խոսում է մարտակառքերի մեծ քանակության մասին:

Այս ճակատամարտի հետ կապված կարծում եմ միայն, որ նվազեցված են ցույց տված բուն եգիպտական ուժերը - դա իմ կարծիքն է...

[Lion]

*

Տարիներն անցնում էին ու Հայկի և իմ ամենավատ կանխատեսումներն աստիճանաբար սկսում էին իրականանալ: Ծովի ժողովուրդները արևմուտքում դանդաղ, բայց անկասելիորեն ծվատում էին ոչ միայն Կրետեն ու նրա ենթակա տարածքները, այլև Խեթական թագավորության արևմտյան շրջանները, բայց թեթև չէր նաև արևելքում: Ու եթե առաջ Ասորեստանի հաջողությունները ինչ-որ տեղ պատահական էին, իսկ ինչ-որ տեղ էլ պայմանավորված էին իրենց հակառակորդների կողմից թույլ տրված թերագնահատումով, ապա արդեն հիմա` մեր փարավոն Ռամզեսի գահակալության միջնամասում, դրանք սկսեցին լրիվ օրինաչափ բնույթ ստանալ:

Մարդկային նյութը, որը Շամիի հմուտ ձեքերով մատակարարվում էր Ասսուր, այստեղ արդեն լրիվ կոնկրետ ռազմական ձևակերպում էր ստանում ի դեմս երկաթյա կարգապահության ենթարկվող հեծյալների ու հետևակայինների, որոնք ուղղորդվում էր դեպի հարևան երկրներ: Դեռ լավ էր, որ Ադադներարին ծանր հիվանդ էր ու իր թագավորության վերջում նա զերծ էր մնում ակտիվությունից: Սակայն Ասորեստանը ուժեր էր կուտակում և պատահական չէր, որ ի վերջո մահացած Ադադներարի որդին` խիստ ագրեսիվ տրամադրված Սալմանասարը [1], անմիջապես էլ մարտական գործողություններ սկսեց հայերի դեմ: Այս արքան, որը ժամանակին մասնակցել էր դեպի Կորճայք իր հոր ձեռնարկած արշավանքին, շատ լավ էր հիշում իրենց դժվարությունները լեռներում, դրա համար էլ առաջին հարվածը հասցրեց ամենից առաջ այդ ժամանակ արդեն խիստ թուլացած Միտանիին: Իսկ երբեմնի հզոր այս թագավորությունը, որը մի ժամանակ հավասարը հավասարի պես չափվում էր մեզ հետ Ասորիքում, այդ ժամանակ գտնվում էր ամենաողբալի վիճակում. նրա տարածքը կրճատվել էր, ժողովուրդն աղքատ էր, իսկ երբեմնի մարտադաշտը դղրդացնող մարիաներից էլ արդեն և ոչ-ոք գրեթե չէր մնացել:

Մեր փարավոն Ռամզեսի թագավորության երեսուներորդ տարում հենց նոր գահ բարձրացած Սալմանասարը ծանր հարված հասցրեց Միտանիին [2]: Ընկան հայերի ամրացված գրեթե բոլոր քաղաքները ողջ թագավորությունում, իսկ այդպես էլ դաշտային ճակատամարտի համար բավարար ուժեր հավաքել չկարողացած չորրորդ Շավարշի [3] որդի Վասակ արքան [4] ի վերջո ստիպված եղավ ասորեստանյան հինգբյուրանոց բանակին զիջել Ոսկանին: Միտանիի անկումը իրոք որ ողբերգական էր: Ժամանակին, այս դեպքերից մոտ երկու հարյուրամյակ առաջ, Միտանիի հզոր արքաներից մեկը [5] գերել էր Ասսուրի դարպասները և հիմա Սալմանասարը, ի պատասխան այդ ամենի, անձամբ ինքը բարեհաճեց մուրճի ձևական հարվածներով նշան տալ քանդելու Ոսկանիի դարպասները: Իսկ Վասակին ոչինչ չէր մնում անելու, քան անուժ հուսահատությամբ տեսնել, թե Ոսկանիի դարպասներն ինչպես են տեղափոխվում Ասսուր:

Հայերն, իհարկե, հասցրեցին հավաքել իրենց ուժերը, բայց անցած տարիների համեմատությամբ արդեն շատ բան էր փոխվել: Հայայի գահակալներն ուժեր չուղարկեցին, իսկ Արմենիի թագավորությունից էլ զենքի դիմած Արարատյան թագավորությանը միացավ միայն անկոտրումն Հայկը` սասունցի իր ռազմիկներով: Ուժերը չափազանց քիչ էին և միայն Կորճայքում բռնկված լեռնային մարտերով էր, որ հայերը կարողացան ստիպել Սալմանասարին գոնե առժամանակ նահանջել:

Ռամզեսի գահակալության երեսունվեցերորդ տարում հեշտ ավարի հոտ առած Սալմանասարը կրկնեց հարձակումը Միտանիի վրա [6]: Ամեն ինչ բնական էր և օրինաչափ, քանի որ հյուսիսում գտնվող ու առանձին-առանձին վերցրած Ասորեստանից թույլ հայկական թագավորություններից այս մենկն էր հենց այն միակը, որը տարածվում էր դաշտավայրում և, հետևաբար, հարձակման հեշտ թիրախ էր հանդիսանում: Թալանված ու այրված և երբեմնի շքեղության միայն վերջին հետքերը պահպանած Ոսկանին այս անգամ նույնիսկ փորձ էլ չարեց կասեցնել Սալմանասարի կարգավարժ բյուրերի ներխուժումը, իսկ առանձին ամրոցների և նույնիսկ քաղաքների դիմադրությունն էլ ոչինչ չփոխեց: Միտանիի արքա Վասակը գերի տարվեց Ասսուր և այնտեղ էլ մահացավ, իսկ Սալմանասարն էլ կայազորներ թողեց Միտանիի ողջ տարածքում: Սա կոպիտ մի ոտնձգություն էր հայերի դեմ, ինչը ստիպեց վերջիններիս գոնե առժամանակ միավորել ջանքերը և միավորված ուժերով դուրս գալ Ասորեստանի դեմ: Հայերի օգտին էր կարծես թե նաև այն հանգամանքը, որ այս անգամ իրենց օգնեցին խեթերը: Բանն այն էր, որ մի կողմից արդեն նույնիսկ հաստագլուխ խեթերի ուղեղին էր սկսում հասնել ասորական վտանգը, իսկ մյուս կողմից էլ հենց այդ ժամանակ էր, որ խեթերի մոտ արքա էր դարձել Կիլիկիայի արքայադստեր [7] հետ ամուսնացած Խաթթուսիլը, որին հենց նոր ավարտված գահակալական պայքարում մեծ օգնություն էին ցույց տվել Հայայի հայերը:

_______________________
[1] Սալմանասար I (մ.թ.ա. 1275-1245): Ասորեստանի արքա, որի օրոք Ասորեստանը հասավ մեծ հզորության:
[2] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1274 թվականով:
[3] Շավարշ IV (Շուտուառա) (մ.թ.ա. 1298-1272): Միտանիի արքա, որի օրոք նրա թագավորությունը շարունակեց թուլանալ և քայքայվել:
[4] Վասակ (Վասաշատա) (մ.թ.ա. 1272-1268): Միտանիի արքա, որի օրոք Միտանիի թագավորություն հայտնվեց կործանման եզրին:
[5] Նկատի է ունեցվում Սանասարը (Սաուսադատար) (մ.թ.ա. մոտ 1490-1450), որի օրոք ռազմա-քաղաքական վերելքում գտնվող Միտանիի թագավորությունը գրավեց Ասսուրը, Ասորեստանի արքա Ասսուրսադունը (մ.թ.ա. 1480) գահընկեց արվեց և թագավորությունը 8 տարով սկսվեց կառավարվել Միտանիի թագավորության նշանակած կառավարիչների կողմից:
[6] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1268 թվականով:
[7] Այս արքայադստեր անունը առայժմ հայտնի չէ:

[Lion]

Նկարագրած դեպքերից ուղիղ մեկ տարի անց հայերը, իրենց բանակում ունենալով նաև խեթական խոշոր մի զորախումբ, մտան Միտանիի թագավորության տարածք [1]: Մի վերջին անգամ արիական մարտակառքերը կարողացան իրենց առավելությունն ապացուցել Ասորեստանի բանակի նկատմամբ և գոռոզ Սալմանասարը ստիպված եղավ հեռանալ Միտանիի տարածքից [2]: Գերության մեջ մահացած Վասակին մի պահ փոխարինեց Արմենիի արքա Հորակը [3], բայց նույն տարում էլ սա մահացավ և Միտանիի արքա հռչակվեց Վասակի որդի Շավարշը [4]: Սրան վիճակված էր եզրափակել երբեմնի փայլուն այդ թագավորության արքայացանկը:

Միտանիի տարածքում տեղի ունեցած այդ ճակատամարտից հետո ինձ բախտ վիճակվեց կրկին տեսնել իմ բարեկամ Հայկին: Հակաասորեստանյան դաշինք կազմակերպելու հոգսերով էր, որ ես եղա անշքացած Ոսկանիում և այնտեղ էլ հենց հանդիպեցի բարեկամիս: Արդեն լրացել էր որպես Դավիթ ներկայացած իմ բարեկամի յոթանասուներեք և Սասունի գահին հաստատվելու նրա հիսուներեքերորդ տարին: Բարեկամս, ինչպես դա միշտ էր անում, աստիճանաբար մորուք էր թողել և երբեմն ներկում էր այն սպիտակագույն ներկերով: Փոխվել էր նաև Խանդութը, բայց մի բան Ասորիքի երբեմնի այդ ամենագեղեցիկ կնոջ մոտ անփոփոխ էր մնացել` վառ սերը դեպի իր կյանքի միակ ուղեկից և հավատարիմ ընկեր Դավիթը: Բոլորը ափսոսում էին միայն, որ այս զույգը երեխա ունենալ չի կարողացել, բայց փոխարենը Դավիթը մխիթարում էր մարդկանց և առիթը բաց չէր թողնում պատմելու, որ հեռուներում, հեռո՜ւ-հեռուներում, ինչ-որ տեղ հարավում, մեծանում է իր որդին, որին նա, ի պատիվ իր Առյուծաձև իր հոր, Մհեր անունն է տվել:

Այդ ժամանակ ես խոսեցի Հայկի հետ և ընդհանուր հարցերից բացի կարծիք կազմեցի նաև նրա տրամադրվածության վերաբերյալ: Զարմանալի էր, բայց ըստ էության երեսնամյա իմ բարեկամը այնուհանդերձ քնքուշ սեր ու հոգատարություն էր պահպանել իրոք արդեն իրենից փաստացի գրեթե արդեն կրկնակի մեծ կնոջ նկատմամբ և ես զարմանքով ստիպված եղա փաստել, որ նրանց հարաբերություններում մազաչափ իսկ ճեղքվածք այդպես էլ չկա: Ափսոս միայն, որ մոտենում էր բարեկամիս կյանքում տեղի ունեցած ամենամեծ ողբերգություններից մեկը:

Վերջին անհաջողությունը շատ էր կատաղեցրել Թադմորի իր անմատչելի դղյակում փակված Շամիին, իսկ Աբրամն էլ, որին այդ ժամանակ մի անգամ ես տեսա Կարքեմիշում, կարծես թե սկսել էր հրաժարվել Շամիին աջակցելու գաղափարից և ուրախ ու անհոգ կյանք էր սկսել վարել նոր սերնդի իր եբրայների հետ: Սալմանասարի պարտությունն իրոք որ ծանր հետևանքներ էր թողել, իսկ տարածաշրջանի գրեթե բոլոր պետությունների միջև էլ ի վերջո կնքված հակաասորեստանյան դաշինքը լրջորեն բարդացրել էր սրա պետության ընդհանուր ռազմա-քաղաքական դրությունը: Ստեղծված վիճակը ստիպեց Շամիին լարել բոլոր ուժերը:

Հենց այդ տարիներին էր, որ իմ գործակալներն սկսեցին հայտնել նախկինում չտեսնված մեծ չափերով դեպի Ասսուր սկիզբ առած արամեացիների հոսքի մասին: Մարդկային այդ մեծ խմբերի ժամանումն ու Սալմանասարի ռազմական համակարգում դրանց ներդրումը թույլ տվեց վերջինիս մի քանի տարում ոչ միայն վերականգնել իր ուժերը, այլև` ավելի մեծացնել դրանք: Հասունանում էր նոր պատերազմը, որին ամեն ինչից զատ վիճակված էր շրջադարձային դեր ունենալ նաև իմ բարեկամ Հայկի կյանքում:

Ռամզեսի թագավորության քառասունհինգերորդ տարում Ասորեստանի արքա Սալմանասարը, անձամբ ղեկավարելով վեց բյուր ռազմիկ և երկու հարյուր մարտակառք, կրկին մեծ արշավանք սկսեց բազմաչարչար Միտանիի ու մասսամբ էլ Արարատյան թագավորության ուղղությամբ []: Հետախույզներս հայտնում էին, որ դաժան մարտերից հետո ընկել են հայերի երկու մեծ ամրոցներն ու Կորճայքի կիրճերում փռված հիսունմեկ մանր բերդերը: Թշնամին կարողացել էր գրավել նաև գեղեցիկ Արենին [6] և գլխովին ոչնչացնել նրա բնակիչությանը:

Հայոց հնգյակի դեմ կատարված այդ կոպիտ ոտնձգությունը մի վերջին անգամ միավորեց հայերի մնացած չորս թագավորություններին, որոնց օգնության եկավ նաև խեթական խոշոր մի զորախումբ: Բայց նույնիսկ այդ վիճակում էլ ասում էին, որ դաշնակից ուժերը քանակապես զիջում են Սալմանասարի բանակին: Վատը նաև այն էր, որ, չնայած ընդհանուր գործի անհրաժեշտությանը, ոչ վաղուցվա հակառակորդ խեթ և հայ ռազմիկները անհաշտ ատելություն էին տածում միմյանց նկատմամբ, ինչն էլ հետագա անհաջողության գլխավոր պատճառներից մեկը հանդիսացավ:

_______________________
[1] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1267 թվականով:
[2] Խոսքը վերաբերվում է մ.թ.ա. 1267 թ-ին Միտանիի տարածքում տեղի ունեցած ճակատամարտին, որտեղ Ասորեստանի բանակը պարտություն կրեց:
[3] Հորակ (մ.թ.ա. 1285-1267, 1267` նաև Միտանիում): Արմենիի արքա:
[4] Շավարշ V (Շուտուառա) (մ.թ.ա. 1267-1258): Միտանիի վերջին արքան:
[5] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1259 թվականով:
[6] Գտնվում էր Տիգրիսի ձախ ափին:

[Lion]

Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, որ խեթերի խելքի չգիտես ինչու փչեց օգտվել վարձկան արամեացիների ծառայություններից, ինչը խիստ բացասաբար ընդունվեց հայերի կողմից, բայց այնուհանդերձ այդպես էլ չազդեց խեթերի մտադրության փոփոխման վրա: Իրոք, միայն զարմանալ կարելի է խեթերի անմտության վրա, որոնք որպես վարձկաններ որոշեցին օգտագործել Ասսուրին իրենց անմնացորդ մոլեռանդությամբ հայտնի արամեացիներին և հույս դնել նրանց հավատարմության վրա: Արամեացիների կիրառման ամենաակտիվ հակառակորդների շարքում էր բնականաբար նաև իմ բարեկամ Հայկը, բայց նույնիսկ նա էլ ոչինչ չկարողացավ անել, քանի որ խեթական զորախմբի հրամանատարը առանց այլևայլության հայտարարեց, որ արամեացիներին չընդունելու դեպքում իրենք բաց կթողնեն դրանց հայերի տարածքում, իսկ սեփական ուժերն էլ կվերադարձնեն Խաթթուշաշ:

Ամեն ինչ դժբախտություն էր գուշակում և այն չհապաղեց ներկայանալ: Արենիի ջարդի հենց հաջորդ իսկ տարում Սալմանասարը վերսկսեց մարտական գործողությունները և, Ասսուր ժամանած իր աստվածուհի Շամիի հետ անձամբ առաջ շարժվելով հայերի տարածքում Տիգրիսի հունով, բանակեց Նիխրիայի հովտում, որը հեռու չէր գտնվում Սասունից [1]: Հայկը հետագայում ինձ պատմեց, որ նա վաղուց էր նախատեսել թշնամու այդ շարժը և հենց ինքն էր Սալմանասարի համար պատրաստել այդ գեղեցիկ հովիտը: Ողջ խնդիրն այն էր, որ այդ հովտում ամեն ինչ կար, բացի թերևս ամենակարևորից` խմելու ջրից: Բարեկամիս կանխատեսումները, իրոք, կարծես թե սկսեցին իրականանալ, քանի որ Նիխրիայի հովտում ճամբարելուն պես հայերը, խեթերն ու վարձկան արամեացիները բոլոր կողմերից շրջապատեցին պարկում հայտնված Ասսուրի տիրակալին: Ասորեստանի բանակը հայտնվեց ամենաողբալի վիճակում: Մի կողմից, իհարկ, Սալմանասարի երկաթյա բյուրերը առայժմ պահպանում էին մարտունակությունը և նրան շրջապատած ուժերը բաց մարտում վերջինիս հետ դեռևս չէին կարող հաշիվ տեսնել, բայց մյուս կողմից էլ ջրի հարաճուն պակասը ամեն օրվա հետ ավելի ու ավելի շատ իրոք որ անհուսալի էր դարձնում սրանց հետագա գոյությունը: Դժբախաբար, սակայն, ամեն ինչ իր լուծումը ստացավ հանկարծակի և այն էլ ոչ այն ձևով, որը նախատեսել էին հայերն ու Հայկը:

Սկզբում Հայկի վրա մահափորձ եղավ: Իմ դիտորդները հայտնում էին, որ Տիգրիսում լողացող Հայկին թիկունքից նետահարել էր եղեգնուտների մեջ թաքնված Շամին: Ճիշտ է, դիտորդներս հայտնում էին նաև, որ Հայկը կարողացել էր վերջին պահին նետել դաշույնը ու խոցել Շամիին, բայց ինքն էլ այնուհանդերձ բավականին երկար ժամանակով շարքից դուրս էր եկել: Ու ամենավատը այս պատմության մեջ այն էր, որ հայերը այդ պահից սկսած Հայկին ու նրա վրա մահափորձ կազմակերպած Շամիին սկսել էին մեռած համարել: Եվ իրական դժբախտությունը տեղի էր ունեցել դրանից անմիջապես հետո. այն բանից հետո, երբ Հայկի մահվան լուրը առանց անհրաժեշտ նախապատրաստության հայտնել էին Խանդութին, սա բարձրացել էր Սասունի ամենաբարձր աշտարակներից մեկը և այնտեղից իրեն նետել ձորը:

Պատկերացնում եմ Հայկի վիճակը երբ նա ուշքի է եկել: Ինքն այլևս Սասունի իշխան չէ, իսկ ջերմորեն սիրված կինն էլ իր պատճառով և ըստ էության անտեղի հրաժեշտ է տվել կյանքին: Հայկի հոգեվիճակն այդ ժամանակ, դատելով ըստ ամենայնի, չափազանց ծանր է եղել, քանի որ բարեկամս չէր կարողանում հանգստանալ նաև այդ դեպքերից հետո նույնիսկ մի քանի ամիս անց, այն ժամանակ երբ ես հանդիպեցի նրան Կադեշում: Ընդ որում անձնական այս ողբերգությանը գումարվեց նաև հայերին վրա հասած ողբերգությունը:

Հայտնի չէ հաստատապես, թե ինչ հնարքով ու ամենայն հավանականությամբ խեթերի անփութության և նրանց կողմից վարձած արամեացիների դավաճանության պատճառով, բայց լուսնոտ մի գիշեր Սալմանասարին հաջողվեց ոչ միայն ճեղքել իրեն շրջապատած բանակային օղակը, այլև ծանր պարտության մատնել հենց նույն այդ իսկ շրջապատողներին: Եգիպտական հետախույզները հայտնում էին, որ նման ծանր պարտություն հայերը վաղուց չէին կրել, քանի որ շրջակայքը լրիվ լցված էր նրանց դիակներով [2]: Հետագայում մերոնք ավելի ճշգրի տվյալներ հայտնեցին և պարզ դարձավ, որ այդ մարտում հայերը կորցրել էին միայն սպանված մոտ բյուր ու կես ռազմիկ: Գործնականում ոչնչացված էր նաև խեթերի զորախումբը, ընդ որում բյուր ու կես մարտիկի էլ, որոնք հայտնվել էին գերության մեջ, Սալմանասարը անձամբ հրամայեց կուրացնել:

Հակաասորեստանյան դաշնադրության համար արդյունքը ավելին, քան ողբերգական էր: Մարտում ընկել էին հայերի լավագույն մարտիկները, բայց, որ ավելի վատ էր, դրանից հետո այլևս երբեք Կիլիկիան ու Հայան ցանկություն չհայտնեցին մասնակցել Ասորեստանի դեմ կազմված որևէ դաշնադրության, իսկ Արմենին էլ սկսեց Ասորեստանի դեմ պայքարել միայն ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում, այն դեպքում միայն, երբ թշնամին ներխուժում էր անմիջականորեն իր տարածք: Հիշատակածս ճակատամարտից հետո Միտանիի թագավորությունը վերջնականապես ընկավ` Ասորեստանը գրավեց Ոսկանին ու Միտանիի մյուս տարածքները և վերջ դրեց այս թագավորության գոյությանը: Վերջ, սրանով հայկական թագավորությունների Հինգի միությունն ոչնչացավ, իսկ Ասորեստանի դեմ էլ ստիպված եղավ պայքարել ըստ էության միայն Արարատյան թագավորությունը, որը դրա համար չուներ ոչ միայն բավարար ուժ ու հզորություն, այլև` միասնություն:

Ծանր իրադարձություններ էին, որոնք ծանր հարվածեցին նաև բարեկամիս: Ուստի և պատահական չէր, որ այս իրադարձությունները այդքան խորը հետք էին թողել Հայկի սրտում, հետք, որը ես լսեցի ու գրի առա բարեկամիս խնամելու երկար օրերի ընթացքում…

_______________________
[1] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1258 թվականով:
[2] Մ.թ.ա. 1258 թ-ինՍալմանասար I-ի գլխավորությամբ շրջապատման մեջ հայտնված և ջրի խիստ պակաս զգացող Ասորեստանի բանակը Նիխրիայի ճակատամարտում (Տիգրանակերտի մոտ) այնուհանդերձ մինչև երեկո տևած համառ մարտում ծանր պարտության մատնեց Շավարշ V-ի գլխավորած Արմենիի, Միտանիի ու Խեթական թագավորությունների միացյալ բանակին, ինչպես նաև վարձկան արամեացիներին: Արդյունքում Միտանիի թագավորությունը կործանվեց, իսկ նրա տարածքն անցավ Ասորեստանին:

[Lion]

*

Ավուր մեկ Դավիթ ասաց. “Խանդութ, թշնամիք հարձակվել են մեր էրգրի վրա, ես դառնամ, իրենց վանեմ, նոր դառնամ, գամ Սասուն”։ Խանդութ ասաց. “Դավիթ, դու իմ մեղաց տակ մտար, ինձի հորե, մորե հանեցիր, ինձի բերիր, էս քաղաք դրիր, կթողնես ինձի, էրթա՞ս”։ Դավիթ չլսեց, էլավ, հեծավ Քուռկիկ Ջալալին, ընկավ ճամփա, քշեց գնաց։ Քառսուն էրկիր գնաց, քառսուն մարտ տվեց, երկար տարիներ թշնամունց դեմ կռվեց:

Խանդութ էն ժամանակ արդեն էրեխով էր ու մի օր եկավ Կադշակողմն, ուրտեղ պառկավ, տղա մի բերեց։ Մարդիկ ասին, թե եթե էդ տղան Դավթի տղան է, էնոր մոտեն նշան մի, զորություն մի տէլնի։ Էլան տղեն բարուրեցին, գութնի շղթաներ բնդի տեղ փաթթեցին վեր էնոր: Տղան էր՝ ինչ էլաց ու ճմլտկաց մեջ ճղորիս, էն շղթաներ կտոր-կտոր էղան։ Դե՜հ, Դավթից ու Խանդութից մանդր տղա հո չըլներ: Տեսան որ Ազնանցորդի ու Առյուծորդի է։ Համա տղան, որ կլողկըցուցեն, տեսան՝ մեկ ձեռք խուփ է։ Ինչ ճար արին-չարին, տղի ձեռք չբացվավ, քաղաք քաղքով չեն կարնա էնոր ձեռք բանա:

Նամակ գրեին Մեծ քեռուն. “Թորոս, աչքդ լուս ըլնի: Դավթին տղա մի էղեր է, մենակ մի ձեռք խեղ է”։ Թորոս որ էդ նամակ կարդցավ, էլավ, հեծավ իր ձին, էկավ, հասավ Կադշակողմ, էկավ Խանդութի տուն, ասաց. “Հըլա տղի բարուր տվեք, աչքեմ իմա՞լ տղա է”։ Թորոս առավ ըզտղան, մանուկի ձեռք մաժեց, մատներ բացվան, տեսավ, կաթ մի արուն ձեռքի մեջ, ասաց. “Հա՜յ, հա՜յ, թե քար էսօր մուտ տա, մուտ տա, հող չի կարնա պահի: Աշխարք արեր է կաթ մի արուն, դրեր է մեջ ձեռքին։ Թե որ էդի մնաց, էդոր մոտեն զարմանալի բան տէլնի”։ Մնաց էրկու-իրեք օր, Խանդութ տղան էտու կնքել, անուն էդիր Մհեր։ Ինչ խալխի տղեք տարով կջոջանային, Մհեր օրով կջոջանար, ինչ ամսով, Մհեր՝ ժամով։ Մնաց մի ժամանակ՝ քեռի Թորոս էլավ, առավ Մհեր, առավ Խանդութ, էկան, էլան Սասուն։

Տասնյոթ տարին լրացավ, Դավիթ չէկավ։ Մհեր իր մորն ասաց. “Իմ մեր, իմ հեր ո՞ւր է: Էրեխեք ինձի կասեն՝ դու հեր չունես, բիճ ես, ինձի հեր չկա՞, էրթամ ետև, իմ հեր ո՞ւր է գնաց”։ Մերն ասաց. “Քո հեր Դավիթն է, գնացե արևելքի էրկիր, մեր հողի թշնամիներ սպանե, գա: Մեկ ոսկե բազբանդ էլ տվե, որ իրեն տղա ըլնի՝ կապեմ թևին, ճամփեմ գնա էնոր առջև”։ Մհեր ասաց. “Ես տէրթամ իմ հոր գտնեմ”։ Մերն էլ էբեր ոսկե բազբանդ, կապեց Մհերի թևին, հոր ճամփան նշանց էտու։ Մհեր գնաց ախոռ, ձի մի հանեց, զենքեր առավ, հեծավ, ընկավ ճամփա, գնաց Կադշակողմ։ Քառսուն ազապ լաճ առավ, քառսուն ազապ աղջիկ, նստավ, յոթ տարվան նռան գինին դրին, խմեցին։

Մի օր Դավիթ էլավ, էկավ տուն, Խանդութ ուրախացավ, աշխարքով մեկ եղավ։ Դավթի շորեր արընին կարմրցեր էր, ասաց. “Խանդութ, ջուր բեր, լվացվեմ”։ Դավիթ շորեր էհան, տի լվացվեր, կնիկ իրիշկեց՝ էնոր խաչ վեր թևին սևցեր էր ածուխի պես, էլաց, դժարացավ։ Դավիթ ասաց. “Կնիկ, ինչի՞ դժարացար, լացիր”։ Ասաց. “Խաչ Պատերազմին վեր քո աջ թևին՝ սևցեր է, էլեր է սև կուտ”։ Դավիթ ասաց. “Խանդութ խանում, էն չէր թշնամու զարկեր կգար վեր իմ գլխուն, էն Խաչ Պատերազմին էր, ինձի կզարներ։ Կնիկ, ես տէրթամ Չմշկիկ Տիրուհու մոտ, էրթում արի յոթ օր, գնաց յոթ տարի: Ես էրթմակոտոր եմ էլե, կնիկ, ես գնացի”:

Ասավ թե չէ, էլավ, Քուռկիկ Ջալալին հեծավ, Թուր Կեծակին կապեց, գնաց։ Հասավ առջև Չմշկիկ Տիրուհու քոշկին: Չմշկիկ Տիրուհի տեսավ՝ Դավիթ էկավ առջև իրեն սարին, ասաց, “Դավիթ, դու էրդում էիր արե յոթն օր, քո էրդում տարար յոթ տարի, ես մնացի առանց մարդ, քո ճամփան կիրիշկեմ”։ Դավիթ ասաց. “Դեհ, քո պատրաստություն տես, էլնենք մեյդան, կռվենք”։ Էն էլ ասաց. “Մեկ ժամ ժամանակ սալ, զիմ շորեր հագնեմ, զենքեր կապեմ, գամ”։ Դավիթ կապեց Քուռկիկ Ջալալին վեր Չմշկիկ Տիրուհիի դռան, ասաց. “Ձին էստեղ թող մնա, ես էրթամ գետ, լողանամ, չուր քո շորեր հագնես, գաս”։

Դավիթ Զրեհի Շապիկ էհան, շորեր էհան, մտավ գետ, մեջ ջրին լողանա։ Էդ ջրի ափ էղեգնուտ էր, չուր Չմշկիկ Տիրուհի էկավ էդ էղեգներու մեջ, պահ մտավ։ Դավիթ որ լողանալու հետ էր, էդ աղջիկ գողտուկ էլավ՝ թունավոր նետով էզար Դավթին, որ էզար մեջքին, ծակեց, սրտեն ինի էտու դուրս։ Որ զարկեց՝ Դավիթ բոռաց, էնոր մոտեն յոթ գոմշու ձեն էլավ, էնօր մարդի վրա ելան: Քեռի Թորոս լսեց Դավթի ձեն, ասաց. “Տղեկներ, էլեք, մեր Դավթին զարկեցին”։ Քեռի Թորոս, Ձենով Հովհան, Ճնճղափորիկ, Խոր Մանուկ, Խոր Գուսան ժողվին իրար։ Ձենով Հովհանն էլ Սասնու բոռաց. “Դավիթ, մենք էկանք”։

Ու էկան Դավթին օգնության։ Էկան, հասան էն ջրի մոտ։ Քեռին հարցուց Դավթին. “Տղա, Դավիթ, քեզի ո՞վ զարկեց”։ Ասաց. “Չեմ գիտի ով զարկեց, էն էղեգնուտեն մեկ մի էլավ, զարկեց”։ Գնացին էղեգնուտի մեջ, փնտրեցին, գտան, տեսան՝ մեկ չինար աչքերով աղջիկ` ինչ Դավիթ բոռացեր էր, մեռեր էր ահու։ Դավիթ որ իմացավ՝ ասաց. “Իմ ցեց իմ անձից է, էդ իմ էրդումն ու զանցն էր, որ ինձի սպանեց”։ Դավիթ էդ խոսք ասաց, ու ինքն էլ էնտեղ մեռավ, արև էտու ձեր որդոց։ Էն մեռավ, ձին էնտեղ ծռավ, ծռակապ կտրեց, ընկավ դուրս, ինչքան մարդ ատահավ, տավար պատահավ, ձի, կտրեց, գնաց, կանգնավ առջև Խանդութի դռան։

Խանդութ էլ էլավ, իրիշկեց, տեսավ՝ ձին էկե, տեր հետ չը կա, շուտ մի խաբար արավ, թե Դավիթ կորե, չը կա։ Քեռի Թորոս ասաց. “Տղեկներ, բերեք Դավթին, քոթակ կապենք ձիու վերան, էլնենք ջրինդ խաղալով էրթանք, բալքի Խանդութ չգիտնա, որ Դավիթ մեռեր է”։ Համա Խանդութ էլած տանիք, բարձր էր իրենց տանիք, քարերու վրա էր շինած, ամեն կողմ կիրիշկեր, տեսներ՝ Դավիթ ո՞ղջ կգա, թե՝ մեռած: Խանդութ իրիշկեց, տեսավ, որ ջրինդ խաղալով կգան էդոնք։ Դավիթ հեծեր է մեկ ուրիշ ձի, իսկի չի խլվլա իր տեղեն։ Էն հասկացավ, որ Դավիթ մեռած է, ասաց. “Որ աժեց, էկավ, որ չաժեց, էկավ, իմ կանաչ կտրիճ Դավիթ չէկավ”։ Իսկ մի քոփակ էնտեղ տանքի վերան կայնած էր, առաջ էկավ՝ վերցուց, ասաց. “Դավիթ մեռավ առանց կռիվ, կպակսի քե կտրիճ Դավիթ”: Խանդութ դարձավ ասաց. “Ըստուց ետև արև-լուս ինձի հարամ ըլնի, ետև Դավթին ես աշխարք չեմ մնա”։

Խանդութ էլավ բերդի գլուխ ու էնտեղեն իրեն թալեց: Գլուխն առավ վեր քարին, քար ծակեց, էղավ փոս։ Էն փոսի մեջ՝ Սասունա կես շնիկ կորեկ կլցնեն ու կծեծեն սանդի տեղ։ Էնոր ծծերի տեղ հիմի էլ էրկու ադբուր կթալի։ Յոթ ճուղ ծամի տեղ էլ հիմի կէրևա, քանց յոթ սուն կսևկըտի։ Ու հիմի էլ սանդ էնտեղ է, բերդի առաջ։ Էկան տեսան, որ Խանդութ խանում ընկե մեռե։ Մեկ դարդն էղեր է էրկու։ Քեռի Թորոս հարցուց. “Էդ ո՞վ ասաց”։ Ասին, թե. “Էս քոփակն էր”։ Ասաց “Քոփակ, ինչի՞ չհամբերիր՝ չուր գայինք”։

Բերին, էրկուսին էլ պատանքեցին, էլան էրկսի նաշն էլ կապեցին իրարու, քառսուն քրմով, քաղքի ժողովուրդն էլ բոլորը հետ, լալով, գոռալով, տարան էրկուս մեկտեղ Ծովասար, Դավթի հոր տաճար թաղեցին, յոթն օր սուգ կապեցին…

[Գեա]

Դ

Կարծում եմ, որ այս իրադարձությունների մասին ամենից լավ կարող են վկայել հենց ուշաթափ Հայկի խոսքերը, որոնք էլ ես հենց ցանկանում եմ մեջբերել…

Լիոն ջան Հայկի մոտ էդ ուշաթափությունները մի տեսակ հաճախակի են դարձել, հո էպիլեպսիա չունի??, սկսում եմ անհանգստանալ

[Lion]

Չէ, Գեա ջան, կարծես սխալ ես հասկացել: Ինքն ուղղակի մ.թ.ա. 1176 թ-ի Լախիշի ճակատամարտւմ ծանր վիրավորվել էր, մի քանի օր գտնվում էր ուշափաթ կամ կիսաուշաթափ վիչակում ու այդ վիճակում զառանցում էր, խոսում էր քնի մեջ: Հենց այդ ամենն է, որ Մենեսը գլխի է ընկել գրի առնել և այժմ մեջբերում է` միջարկելով դրանք իր հաշվետվություն-տարեգրությունում

Այսինքն նա ամեն րոպե չէր ուշափաթվում, ուղղակի Մենեսի գրվածքի այս մասն է այդպես կառուցված և, Հայկի զառանցախառն խոսքերին անցնելուց ամեն անգամ առաջ է, որ Մենեսը հարկ է համարում հիշեցնել այդ մասին...

Այստեղ, հաշվի առնելով ստեղծված վիճակի յուրօրինակությունը և այն, որ հետագայում հայտնվելիք տվյալները անկասկած շատ յուրօրինակ և հետաքրքիր նշանակություն կունենան տարեգրության համար, ես թույլ կտամ ինձ մի քիչ շեղվել հաշվետվության իմ սովորական ոճից և մեջբերել Հայկազունի Հայկի խոսքերը, որոնք ես մի քանի օրվա ընթացքում լսեցի ու հասցրեցի գրի առնել այն ժամանակ, երբ խնամում էի Լախիշի ճակատամարտւմ [1] ծանր վիրավորված և խորը քնի կամ ուշաթափության մեջ հայտնված բարեկամիս: Պետք է ասել, որ Հայկի խոսքերը սկզբում ինձ անկապ բարբաջանք թվացին ու ես ուշադրություն չդարձրեցի դրանց վրա, բայց հետագայում, երբ սկսեցի ավելի ուշադիր լսել դրանք, աստիճանաբար հասկացա, որ խորը քնած կամ երևի թե ուշաթափված Հայկը խոսում է անցած հարյուրամյակներում իր գլխով անցած իրադարձությունների մասին:

Հենց այս զարմանալի հանգամանքն էր, որ, ինչպես արդեն ասացի վերևում, ստիպեց ինձ նահանջել հաշվետվությունը վարելու իմ սովորական ոճից և բացառություն անել: Կարևորում եմ նշել նաև այն հանգամանքը, որ Հայկի խոսքը հաճախ իրոք անկապ էր, իսկ որոշ հայերեն բառեր էլ ես չկարողացա լավ հասկանալ: Այնուհանդերձ, տեղյակ լինելով իրադարձությունների ընդհանուր պատկերին, ես հիմնականում կարողացա վերականգնել Հայկի ասածի իմաստը և, համադրելով դրանք դիտորդների հայտնած ու ինձ հայտնի տեղեկությունների հետ, ստանալ ամբողջականին բավականին մոտ մի պատկեր: Հետագայում, ինչպես դա առաջին անգամ կանեմ ես հիմա ստորև, պետք եղած տեղերում ես կներկայացնեմ Հայկի խոսքերը հնարավորինս մեծ ճշգրտությամբ, այն չափով, որր չափով որ կարողացա ես դրանք գրի առնել` երբ նստած էի բարեկամիս անկողնու մոտ ու խնամում էի նրան:

_______________________
[1] Տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 1176 թ-ին Ծովի ժողովուրդների և Եգիպտոսի միջև հյուսիս-արևելյան Եգիպտոսում: Արդյունքում Եգիպտոսը վճռական հաղթանակ տարավ և ողջ Մերձավոր Արևելքի համար պատուհաս դարձած Ծովի ժողովուրդների ավերիչ արշավանքները դադարեցին:

Ընենց որ Հայկը հաստատ էպիլապտիկ չէ, այլ.

... նորմալ, առողջ, ես նույնիսկ կասեի հմայիչ տղամարդ է...

ոնց կասեր Նունեն

[Lion]

Դիտորդների տեղեկությունները ևս Հայկի օգտին են խոսում.

...Հայկազունի Հայկդ՝ հասակը՝ 183, քաշը՝ 110, ատլետիկ կազմվածք, սև-շագանակագույն մազեր, համաչափ դիմագծեր, տիրապետում է թրասուսերամարտին, չնայած սրան համարյա բոլորդ էլ տիրապետում եք, ջիու-ջիցու մարտարվեստի առաջնակարգ վարպետ է...

[Lion]

*

Կրած տառապանքներից հետո բարեկամս հայտնվեց Կադեշում: Այդ ժամանակ ես էլ էի հաստատվել ասորիքյան այդ քաղաքում և մեր հանդիպումը շատ տեղին եղավ: Հայկին ես ուղղակի դժվարանում էի ճանաչել և ես ամենևին էլ չզարմացա, երբ մեր հանդիպման առաջին իսկ պահին բարեկամս գրկեց ինձ և երկա՜ր-երկար ու անձայն հեկեկոցներով և առանց արցունք լաց եղավ: Ի՞նչ կարող էի անել ես Հայկի համար, ես, իմ բարեկամ Հայկի համար, ի՞նչ կարող էի անել` իր պես անմահ մարդու տառապանքների միջով անցած մարդկանցից մեկս, ոչինչ, ոչինչ էլ չէի կարող անել, ուղիղ թվով ոչինչ:

Կադեշում Հայկը մնաց ուղիղ իննը տարի ու, թեև այդ տարիները նրան ուշքի բերեցին, բայց արդեն չկային ոչ կենսախինդ, կյանքը սիրող ու կանանց իր կյանքում մեծ տեղ տվող Առյուծաձև Մհերը և ոչ էլ իր ուժերին վստահ, խենթության աստիճան խիզախ ու քաջարի և նույնիսկ հզոր արքաների երեսին հռհռալու ի վիճակի Սասունցի Դավիթը: Հենց այդ տարիներին էր, որ Կադեշում ձևավորվեց Մհերը, որին հայերը հետագայում Փոքր Մհեր կկոչեն, Մհերը, Փոքր Մհերը` ինքնամփոփ ու մռայլ փիլիսոփայությամբ համակված, բայց հայերի համար աննկուն ու անվերջ պայքարի պատրաստ այդ հզոր ռազմիկը, որը չէր խնայում իր ազգի դեմ ոտնձգող ոչ-ոքի և ոչնչի:

Հայկն այդ տարիներին դեռևս խուսափում էր Հայաստան վերադառնալ, բայց նա ոչ մի կերպ աչքաթող չէր անում իրադարձությունները, որոնք կապված էին իր երկրի հետ: Իսկ իրադարձությունները կրկին սկսեցին վտանգավոր ուղղությամբ զարգանալ մեր փարավոն Ռամզեսի թագավորության վերջին տարիներին: Սալմանասարին Ասսուրի գահի վրա մեր փարավոն Ռամզեսի թագավորության վաթսուներորդ տարում փոխարինեց նրա որդի Թուկուլտի-Նինոււրտան [1]: Սա իր հոր ուղղակի կրկնօրինակն էր և, ինչպես ժամանակին հայրը, նա ևս պատրաստվեց իր գահակալումը սկսել հայերի վրա հարձակվելուց:

Հայերն այդ մասին կարծես թե գլխի էին ընկնում և պատահական չէր, որ հենց այդ ժամանակ նրանք պատվիրակություն ուղարկեցին Կադեշում հաստատված իմ բարեկամ Հայկի, այսինքն որպես Մհեր ներկայացած Դավթի որդու մոտ, և առաջարկեցին գալ ու կրկին տիրություն անել Սասունում: Հայկը չմերժեց և տեղափոխվեց Սասուն, իսկ հետագա տարիներն անցան ասորեստանցիների դեմ թեժ մարտերի մեջ:
Մեր փարավոն Ռամզեսի թագավորության վաթսունմեկերորդ տարում յոթ բյուրի և երեք հարյուր մարտակառքի կազմով գործող Ասորեստանի բանակը հարձակվեց հայերի վրա [2]: Արշավանքն անձամբ Թուկուլտի-Նինուրտան էր գլխավորում: Այս անգամ, սակայն, Հայկին հաջողվեց թշնամու գլխին անել այն, ինչը նրան չհաջողվեց անել տասնհինգ տարի առաջ: Մանրամասները ես չգիտեմ, բայց կարող եմ ենթադրել, որ խոսքը կարող է լեռնային-դարանակալ անակնկալ հարձակման մասին գնալ: Նիխրայի հովիտ ներխուժած Ասորեստանի բանակին Փոքր Մհեր կոչված սասունցիների առաջնորդը մի լավ տրորեց և կարողացավ հետ շպրտել դաշտավայր: Այդ մարտում ասորեստանցիները կորցրեցին ոչ պակաս, քան մեկ բյուր ռազմիկ [3]: Բայց հետագա իրադարձությունները կրկին հայերի օգտին չեղան և, ինչպես մի դաժան ծաղր, այս անգամ ևս ամեն ինչ խեթերի մեղքով եղավ:

Վերջին դեպքերից հետո Թուկուլտի-Նինուրտան սկսեց իր բանակի մնացորդները հավաքել Սավուրի մոտակայքում և պատրաստություններ տեսնել նոր հարձակման: Հենց այդ ժամանակ էր, որ հայերի մոտ ժամանեց խեթերի երեք բյուրանոց բանակը: Հայկը այդ անգամ ևս դեմ արտահայտվեց խեթերի մասնակցությանը գործին, բայց նրան ականջալուր այդպես էլ չեղան ոչ Արարատյան թագավորության արքա Էխլի-Թեշուբը [4] ու ոչ էլ Արմենիի արքա Հրանտը [5]: Բացասական արդյունքը չդանդաղեց իրեն զգացնել տալ: Առաջխաղացած և Սավուրի մոտ ճամբարած թշնամու բանակին մոտեցած հայերը ծանր պարտություն կրեցին, ընդ որում այս անգամ ամեն ինչ ավելի, քան միանշանակ էր. մինչ այդ հսկայական քանակությամբ ոսկի և նույնքանի էլ խոստում ստացած խեթական երեք բյուրերը մարտի ժամանակ ուղղակի անցան Թուկուլտի-Նինուրտայի կողմը և ծանր հարված հասցրեցին հայերին [6]: Զարգացնելով հաջողությունը և իր բանակում ընդգրկելով արդեն նաև խեթական երեք բյուրերը` Ասորեստանի արքան շարժվեց դեպի Կորճայք և այստեղ կրկին անգամ պարտության մատնեց հայերին [7]: Դրանից հետո այդ կամ հաջորդ տարիներին ընկան հայերի գրեթե բոլոր ամրացված կետերը Կորճայքում և Աղձնիքում [8]:

Հայոց տիրակալներին այլ բան չէր մնում անել, քան հաշտություն կնքել, հաշտություն կնքել նույնիսկ ամենածանր պայմաններով, հաշտություն, որի արդյունքում Կորճայքը, Մոկքը և Աղձնիքը ընկան Ասորեստանի տիրապետության տակ: Հայերի դեմ ձեռք բերած հաջողություններն ուղղակի վեր էին բոլոր սպասելիքներից և Ասսուրի տիրակալը լիովին կարող էր բավարարված լինել: Թուկուլտի-Նինուրտան հաջորդ տարիներին սկսեց զբաղվել այլ հոգսերով և շատ տարիներ անց ի վերջո զոհ գնաց իր իսկ սեփական որդու հղացած դավադրությանը:

Չեմ ուզում խնայել ջանքերս և այս անգամ ևս այս ամենի վերաբերյալ ուզում եմ փոխանցել իմ բարեկամ Հայկի խոսքերը, խոսքեր, որոնք ինձ հաջողվեց լսել ու գրի առնել այն ժամանակ, երբ ես նստած էի Հայկի սնարի մոտ…

_______________________
[1] Թուկուլտի-Նինոււրտա I (մ.թ.ա.1245-1208): Ասորեստանի արքա, որի օրոք այս պետությունը շարունակեց ունենալ մեծ հզորության:
[2] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1243 թվականով:
[3] Մ.թ.ա. մոտ 1243 թ-ին Արմենիի և Խեթական թագավորությունների միացյալ բանակը Նիխրիայի ճակատամարտում հաղթեց Թուկուլտի-Նինուրտա I-ի գլխավորած Ասորեստանի բանակին, որը նահաջեց դեպի հարավ և կենտրոնացավ Սավուրի մոտակայքում:
[4] Էխլի-Թեշուբ (մ.թ.ա. մոտ 1280-1240): Արարատյան թագավորության արքա:
[5] Հրանտ I (մ.թ.ա. 1267-1242): Արմենիի արքա:
[6] Մ.թ.ա. մոտ 1243 թ-ին Թուկուլտի-Նինուրտա I-ի գլխավորած Ասորեստանի բանակը, օգտվելով խեթերի դավաճանությունից, Սավուրի ճակատամարտում հաղթեց Արմենիի և Խեթական թագավորությունների միացյալ բանակին: Խեթերը սկսեցին որպես վարձկաններ ծառայել Ասորեստանին:
[7] Մ.թ.ա. մոտ 1243 թ-ին Թուկուլտի-Նինուրտա I-ի գլխավորած Ասորեստանի բանակը, իր կազմում ունենալով նաև վարձկան խեթեր, պարտադրելով բաց մարտի մեջ մտնել, Կորդուքի ճակատամարտում հաղթեց պարտիզանական հարվածներ հասցնող Արարատյան թագավորության 40 իշխանությունների միացյալ բանակին
[8] Մ.թ.ա. 1242-1241 թվականների Թուկուլտի-Նինուրտա I-ին հաջողվեց գրավել գործնականում ողջ Աղձնիքի ու Կորճայքի տարածքը:

[Lion]

*

Էն ժամանակ ինչ Դավիթ մեռավ, իր արև էտու ձեր որդոց, էնոր տղան՝ Մհեր, Կադշակող էր: Մհեր չիմացավ՝ իր հեր մեռե։ Քառսուն ազապ լաճ առեր, քառսուն ազապ աղջիկ առեր, յոթ տարվան նռան գինին դրեր, քեֆ կաներ։

Մնացին մեկ ժամանակ՝ քեռի Թորոս միտք արեց, ասաց. “Ձենով Հովհան, էլի, Չմշկիկ Տիրուհի տի գա, Սասնա հող-քար տողողի, տանի։ Էլի էրթանք, Դավթի տղա Մհեր առնենք, գանք, թե իր հոր վրեժ կառնի, թե Սասուն չի մնա անտեր, տեր կկենա Ջոջանց տան”։ Էլավ, առավ Ձենով Հովհան, յոթ հատ էլ գոմշի կաշի, գնացին, հասան Կադշակողմ ու տեղի նստողին ասին. “Մեր աղբոր ու հարսին էդտեղ տղա մի կա, ո՞ւր է”: Էնոնք էլ ասին՝ մեռեր է։ Քեռի Թորոս ասաց. “Մեր մեռելներուն նշան կա` մեր տան մարդ որ մեկ տարեկան մեռնի, էնոր տապան տաս Հալապա գազ է: Էրկու տարեկան մեռնի՝ քսան Հալապա գազ, քանի տարեկան որ մեռնի՝ ամեն տարվան տաս-տաս գազ է էնոր գերեզման: Մենք մեր ցեղի գերեզման կճանչենանք”։

Էլան, գնացին գերեզմաններ, տեսան, որ իրենց շենքով գերեզման չը կար։ Ձենով Հովհան ասաց. “Բերեք, կաշիք փաթթեք, որ ես բոռամ”։ Բերին յոթ գոմշի կաշի փաթթեցին։ Էլան, գնացին սարի գլուխ, Ձենով Հովհան կանչեց. “Տա՜ Մհե՜ր, դու խմի՜…, տա Մհե՜ր, դու խմի Նռան գինի՜ն, քո հեր սպանա՜ծ”։ Ձեն էկավ, Մհերի ականջ ընկավ։ Փող, թմբուկ ավելի զլվեցին, բայց Մհեր գուսաններուն ասաց. “Էդոնց ձեն կտրեք, էդ իմ ցեղի ձենն էր էկավ։ Ձենիկ մի կգար, չեմ գիտի, արևելն էր, թե արևմուտն էր, չեմ գիտի հարավա էր, թե հյուսիսա էր”։ Հրողբեր դարձավ, ասաց. “Մեջ հյուսիսա՜ էր, մեջ հարավա՜ էր, մեջ արևմո՜ւտ էր, մեջ արևե՜լ էր: Քո հեր սպանա՜ծ, էսօր յոթն ենք արէ: Քո հոր վրեժ մնացե գետի՜ն, հիմի դու չե՞ս գա էնոր վրեժ առնենք։ Ախր, դո՜ւ էլ Սասնա տան խոյերեն ես”։

Գուսաններ ավելի զլեցին իրենց փող ու թմբուկ, բայց Մհեր ասաց. “Ես տէրթամ, իմ հրողբոր ձեն կգա”։ Արեց, որ տէլներ, պահապան ասաց. “Էդ ձեր ցեղի ձեն չէ, ճժերն են ու թմբուկներն են, էնոնց ձենն է”։ Մհեր իրեք անգամ որ ձեն լսեց, աքացի մէզար դարգահին, առաջի դարգահ կոտրեց, էնի հասավ մեկէլին, մեկել մեկէլին, յոթն էլ ջարդեց, էլավ դուրս։ Որ հասավ քեռի Թորոսի մոտ, քեռի Թորոս ասաց. “Ձենով Հովհան, կայնի փորձեմ, թե Դավթի տղան է, կտանեմ, թե Դավթի տղան չէ, կզարկեմ, թողնենք էրթանք Սասուն”։

Որ հասավ քեռի Թորոսի մոտ, քեռին ասաց. “Տղա, էդ ո՞ւր էդպես հպարտ, հպարտ”: Ասաց. “Ինձի էրկու մարդ կկանչեն, էնոնք ո՞ր կողմ գնաձջֆ”։ Ասաց. ‘Դու ի՞նչ մարդ ես, որ քեզի կանչեն, դու ճիժ մես, տղա ես’։ Մհեր ասաց. ‘Ինչի դու մարդ ես, ես մարդ չե՞մ”։ Քեռի Թորոս ասաց. “Այ տղա, քեզի գուրզ մի կթալեմ, համա դու ճիժ ես, առաջ դու քո գուրզ թալ, ետև ես կթալեմ իմ գուրզ”։ Տղան որ իր գուրզ բերեց, քեռի Թորոս քշեց ձիուն, Մհերի գուրզ էնոր ձիու տակով պարապ գնաց: Քեռի Թորոս կայնավ, օլըրավ, ասաց. “Ա՜յ տղա, քեզի պատրաստ պահի, որ իմ գուրզ զարկեմ”։ Թորոս որ գուրզ զարկեց, Մհերի ճուռ բևեռեց թամքին, որ քաշեց, Մհեր իսկի օ՜ֆ չարեց։ Քեռի Թորոս ասաց. “Յա, տղա, քո հոր հերական ասա, քո մոր մերական ասա: Յա, ես գիտեի դու բիճ ես: Ես իմ գուրզ կզարկեմ, ապառաժ քարեր կձևի, կթալի, դու իսկի օ՜ֆ չարիր...”:

Մհեր ասաց. “Բիճ դու ես, իմ հէր հերական Դավիթն է, իմ մոր մերական Խանդութն է”։ Էդտեղ իրար ճանչեցան։ Մհեր որ տեսավ քեռին, հրողբեր էկեր են, հեր չկա, հարցուց էնոնց։ Ձենով Հովհան ասաց. “Քո հեր սպանած, քո մերն էլ մեռե: Չմշկիկ Տիրուհի գահ է գա, Սասնա հող-քար ողողի, տանի”։ Էլաց ու վեր քիթ ու բերնին ընկավ գետին: Մհեր որ ընկավ գետին, մարդիկ թափան վերան, ինչ արեցին, չկարցան շիտկել։ Մհերի արտսունք գետին արեց խանդակ, գնաց։ Իրեք օր որ թամամավ, Մհեր նոր շիտկավ, ասաց.

“Աչքեր, դուք կուրանայիք, տղա-տղա չորբանայիք
Խնդայիք վեր ձեր հոր Գուտն ի գլխին,
Աչքեր, դուք կուրանայիք, տղա-տղա չորբանաւիք,
Խնդայիք վեր ձեր հոր Քամարն ի մեջքին,
Աչքեր, դուք կուրանայիք, տղա-տղա չորբանայիք,
Խնդայիք վեր ձեր հոր Թուրն Կեծակին,
Աչքեր, դուք կուրանայիք, տղա-տղա չորբանայիք,
Խնդայիք վեր ձեր հոր Շապիկն զրեհին.
Աչքեր, դուք կուրանայիք, տղա-տղա չորբանայիք,
նդայիք վեր ձեր հոր Կոշիկն ի ոտին.
Աչքեր, դուք կուրանայիք, տղա-տղա չորբանայիք.
Խնդայիք վեր ձեր հոր Քուռկիկ Ջալալին”։

Սասունա ճամփին մեկ տաճար կար, անունն էլ Մատղավանք էր։ Դավթի թշնամի թագավորներ իմացան, որ Մհեր պիտի գա, էդ ճամփով էրթա Սասուն, էլան, էկան քրմապետին ասին. “Ինչ ժամանակ Մհեր գա, անցնի էստեղեն, մարդ ղրկես, մեզի իմաց տա”։ Էնոնց միտք էն էր՝ ճամփան կտրեն, Մհերին ըսպանեն։ Որ էկան, մոտեցան վանքին՝ իրիկվա կողմն էր, մեկ էլ քեռի Թորոս կայնավ` էն առաջ կէրթար, Հովհան ու Մհեր ետևեն: Մհեր որ տեսավ քեռու կայնել, ասաց. “Քեռի, ինչի՞ կայնար”։ Ասաց. “Ջոջ գերաններ թալե, ճամփեն փակեր են, որ թշման գա մեզի բռնի։ Էդ թալաք էն չար քոփակի սարքածն էր։ Էրեր էր, որ Մհեր գերաններ թալելուց բեզրի, իջնի հանգստանա, թշմաններ գան, վրա տան’։ Մհեր հարցուց. “Ի՞նչ հնարք կա՝ ճամփեն բանանք”։ Ասաց. “Հնարքն էն է, որ Դավիթ էստեղ ըլներ, ես իմ նիզակով կվերուցի էդ գերաններ, էն էլ կառներ, կթալեր դեն”։ Մհեր ասաց. “Քեռի, դու վերու, ես թալեմ”։

Թորոսն էլավ նիզակ էտու՝ մեկ ջոջ գերան վերուց, էտու Մհերին, ասաց. “Առ, էսա էն կողմ թալ”։ Մհերն էլ, փաթթվավ գերան, տարավ ձորի բերան ու ոտքով քշեց անդունդք։ Էդապես մեկ-մեկ գերաններ վերուցին, չուր իրիկուն ճամփեն բացին:

Գնացի՜ն առաջ, հասան տաճար։ Տաճարի գլխավոր քուրմ, էն չար քոփակ, էնոնց մեկ ջոջ սենեկ էտու, հաց էդիր որ ուտեն, ինքն էլ գողտուկ էլավ, խաբար ղրկեց թշմաններին։ Մհեր, Ձենով Հովհան, քեռի Թորոս իրիկնահաց որ կերան, քնան։ Քեռի Թորոս լուսուն շուտ մի զարթնավ, իրիշկեց, տեսավ՝ թագավորի զորք էկե, փաթթեր է տաճարի բոլոր։ Թորոս որ էդ զորք տեսավ, ձեն էտու Մհերին, բոռաց. “Մհեր, վեր էլի, մեկ դուրս իրիշկի՝ յոթ թագավորի զորք էկե, քաթթեր է տաճարի բոլոր”։

Մհեր զարթնավ, աչքեր տրորեց, Ձենով Հովհանն էլ էն կողմեն էլավ, էկան առջև պատուհան, իրիշկեցին, տեսան՝ անտառի ծառներին թիվ կա, էն թագավորի զորքին թիվ չկա։ Էն չար քոփակ էլ էնոնց մեջ։ Մհեր ասաց. “Ես գնացի, դուք էլ իմ ետևեն էկեք”։ Գնաց, հեծավ իր ձին, քշեց: Քեռին ու Հովհան էլ էլան՝ իրենց ձիանք թամքեցին, քշեցին։ Մհերն ընկավ զորքի մեջ, աջու էզար, ձախու էզար, էնպես ջարդեց, քշեց, ինչպես քամին մժիկի էրամ։ Քեռին ու Հովհան էդ որ տեսան՝ իրենց եռանդն էլ էկավ: Մեկ-մեկ բարդի քոքհան արին, առան իրենց ձեռ, ընկան մեջ զորքին։ Մհեր որ տեսավ, հարցուց. “Էդ ի՞նչ կանեք, ծառո՞վ կկռվիք”։ Ասին. “Բան չենք անի, տղա, տեսանք, որ դու կալի մեջ հաշան կանես, օրանը ցրիվ կտաս, մենք էլ ափները վրա կբերենք”։

Զորքի քոք որ առան, պրծան, էն չար քոփակի հետ էկան տաճար։ Մհեր մեկ ձեռքով վերուց տաճարի գերան, մեկէլով բռնեց դրա մազեր, գլուխ դրեց գերանի տակ, գերան թողեց վեր գլխուն, ասաց. “Էս տաճարի անուն ըստուց ետ՝ Մատղատաճար չը պիտի ըլնի, Մատնատաճար պիտի ըլնի, քանի որ ստեղ մեծ մատնություն ահջֆ”։ Ու էլան իրեքով էկան դեհ Սասուն։

Որ էկան հասան Սասուն, Ձենով Հովհան Սասնա տան շորեր, զենքեր հանեց, Մհերին էտու։ Քուռկիկ Ջալալին բերեց, ասաց. “Որդի, առ հագի, նստի, Սասնա տան խոյերեն դու ես մնացե, էլ ես խնայեմ ո՞ւմ համար”։ Մհերն էր, էլավ վեր, հագավ Դավթի Զրեհի Շապիկ, Կապան Ղադիֆե, Կոշիկ Արզըրմին, կապեց վեր իրեն Թրիկ Կեծակին, առավ էն իր ձեռ Նիզակ կտրիճին, դրեց վեր թևին Դուրզիկ ջոջանին, սանձ պողպատին էղար Քուռկիկ Ջալալու բերան, թամք սադաֆին էդիր Քուռկիկ Ջալալու մեջքին, քաշեց դուրս, հեծնեց Սասուն իշխեց…

[Lion]

*

Հենց վերջին իրադարձությունների հետ կապված էր, որ Հայկը հանդիպեց Գոհարին` Էխլի-Թեշուբի աղջկան: Խանդութի մահից անցել էր արդեն գրեթե տասնհինգ տարի և Հայկը սկսել էր ուշքի գալ: Բարեկամս դեռ այն ժամանակ, Կադեշում էր պնդում, որ ինքը դժբախտություն է բերում կանանց ու խոստացել էր արդեն և ոչ մի կնոջ հետ երկարատև հարաբերություններ չունենալ: Ես հազիվ կարողացա համոզել Հայկին, որ դա այդպես չէ, որ նա երջանկացրել է ոչ միայն Նունեին ու Աստղիկին, այլև նույնիսկ ոչ իրենց մահով մահացած Ծովինարին և Խանդութին, էլ չասած համեստ Արմաղանի և շատ ուրիշ ուրիշների մասին: Այն ժամանակ ես ասացի Հայկին, որ այդ կանայք իրենց կյանքում իրոք որ երջանիկ են եղել և, որ ես վստահ եմ դրանում, եթե նրանք նորից իրենց կյանքը ընտրելու հնարավորություն ունենային, իրենք կընտրեին հենց իրեն` իմ լավ բարեկամ Հայկին:

Իմ խոսքերն էին երևի պատճառը, կամ էլ գուցե առողջ տղամարդն էր Հայկի մեջ խաղում, բայց Գոհարի հմայքներին Հայկը չկարողացավ կամ էլ չուզեց դիմադրել: Ինչպես արդեն վերևում ասացի, Արարատյան թագավորության արքային խիստ տեղին էր Սասունցի քաջերի աջակցությունը և Էխլի-Թեշուբն ինքն էլ դեմ չեղավ այդ ամուսնությանը:

Գոհարի հետ Սասունում հաստատված Հայկի կյանքը կարծես թե ուզում էր հունի մեջ մտնել, բայց չար ճակատագիրն իրոք որ հետապնդում էր բարեկամիս: Պատճառն էլի հաստագլուխ խեթերն էին կամ, որ ավելի ճիշտն է ասել, նրանցից մեկը` այն անպետք Սուպիլը: Ժամանակին Կունավարայի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում Հայկը հաղթել էր Սուպիլին և այդ հանգամանքը սա դեռ չէր մոռացել: Սուպիլը չէր ներել Հայկին նաև այն, որ սա ակտիվորեն պայքարում էր խեթական առաջխաղացման դեմ և խորտակել էր աշխարհին տիրելու իր բոլոր ծրագրերը: Սա էր պատճառը, թե ինչ, բայց Սուպիլը գլուխն էր մտցրել, որ ինքը պետք է սպանի Հայկին:

Այդ տարիներին ընթացիկ գործերը հաճախ էին ստիպում Հայկին կարճ կամ երկար ժամանակով լքել Սասունը և մենակ թողնել Գոհարին: Հենց նման բացակայություններից մեկն էլ ամենաողբերգական հետևանքն ունեցավ` շրջիկ առևտրականի քողով ծպտված Սուպիլին հաջողվեց հյուրընկալվել Սասունում, որտեղ էլ սա, իր ապրանքները ցույց տալու ժամանակ օգտվելով մարդկանց ուշադրության շեղումից, սպանեց Գոհարին և հաջողությամբ փախավ:

Այստեղ ես կրկին կընդհատեմ խոսքս և թույլ կտամ ինձ մեջբերել իմ բարեկամ Հայկի խոսքերը, որոնք առավել լրիվ են արտացոլում նկարագրածս տխուր իրադաձությունները…

[Lion]

*

Մեկ ժամանակ վրա անցավ, Մհեր ասաց. “Տէրթամ աշխարհ ման գալու, ես չեմ կարնա էստեղ նստի”։ Էլավ, առավ Թուր Կեծակին, հեծավ Քուռկիկ Ջալալին, գնաց։ Շատ գնաց, քիչ գնաց, դեմ ընկավ մեկ մեծ քարափի։ Մհեր չէր ուզի հետ դառնա, ամա քարափ կտրեր էր էնոր ճամփան։ Մեկ էլ տեսավ աղվես մի էնտեղով փախավ, Մհեր գնաց էնոր ետևեն, էլավ քարափի գլուխ։ Իրիշկեց, թագավորական քաղաք մի: Ճամփան էտու առաջ ու գնաց, հասավ մեկ խորոտ էրի առաջ: Նստավ էնտեղ հանգստանա։ Մեկ էլ տեսավ մարալ մի՝ լեզուն թալե դուրս, կվազի։ Մհեր քաշեց իր նետ ու աղեղ, զարկեց մարալին, սպանեց։

Աչքեց, տեսավ էն դեհեն՝ քսանի չափ ձիավորներ էկան, հայհոյանք կանեն, կասեն. “Սասնա ծուռ Դավթի տղան էլնի, Արարատյան թագավորի մարա՜լ սպանի...”: Էդ որ լսեց Մհեր, սիրտ համբեր չէտու, էլավ, ընկավ էտևներ: Էնոնք որ տեսան Մհերին, ձիերու գլուխ դարձուցին, փախան, մտան թագավորի քաղաք, Մհերն էլ հետևներից։ Ձիուց իջավ տակ, վրան զարկեց։

Խաբար տարան թագավորին, թե՝ Սասունա Մհեր էկե, քո քաղաքի մոտ վրան զարկե։ թագավորն էլ առավ իր վազիր, վաքիլ, էկավ Մհերի առաջ, ասաց. “Էն ժամանակ, ինչ քո հերիմ հոր հետ թիկունք-թիկունքի տված կռիվ արեց, իմ հեր ու քո հեր ուխտ են արե: Ուխտ են արե, որ ինձի աղջիկ ըլնի, քեզի տղա, իմ աղջիկ տամ քո տղին, որ քեզի աղջիկ էղավ, ինձի տղա, քո աղջիկ տաս իմ տղին։ Հիմի աստված քեզ քո հորն է տվե, ինձի էլ աստված աղջիկ է տվե, տեսնենք՝ դու կառնե՞ս իմ աղջիկ”։ Մհեր ասաց. “Որ աղջկան հավնա, կառնեմ, թե չհավնա, չեմ առնի"։

Էլան գնացին աղջկա մոտ: Էնոր անունն էլ Գոհար։ Մհեր որ տեսավ, հավնավ, աղջիկն էլ տղին հավնավ։ Մնաց։ Առավոտ Գոհար էլավ, պատուհանեն իրիշկեց, տեսավ՝ Մհեր վրանի տակ քնած է։ Էնոր ոտներ չուրի չոքեր մնացե դուրս։ Գոհար տեսավ, սիրտ ցավեց, ասաց. “Չըլնի՝ արև զարնի Մհերին”, հեծավ խարտեշ ձի մի, հագավ կարմիր շորեր, զենք կապեց վեր իրեն, էկավ դեմ ի Մհեր: Էկավ դռնեն բոռաց, ասաց. “Մհեր, տես, արև քեզի կզարկի”։ Մհերն ասաց. “Է՜, ես ի՞նչ անեմ, որ վրան պստիկ է”։ “Պստիկ չէ”,- ասաց Գոհար,- “ջո՜ջ է, համա դուն ազնահուրի ջան ունիս”։ Մհեր ասաց. “Լավ, թող քնեմ”, Գոհար էլ, թե. “Էլ, ես թագավորի տղան եմ, էկեր եմ, որ քեզի փորձեմ։ Հետ ինձի կռիվ տանես, թե դու ինձի հաղթեցիր, լուսուն զիմ քուր Գոհար կտամ՝ կառնես կէրթաս։ Թե դու ինձի չհաղթեցիր, ես քո գլուխ կզարնեմ”։

Մհեր հեծավ, էլավ մեյդան։ Գոհարն էլ էլավ մեյդան, կայնավ։ Մհեր որ գուրզ թալեց, Գոհար վերուց, Գոհար որ թալեց, Մհեր վերուց։ Մեկ մեկ չկարցան հաղթեն։ Գոհար ասաց. “Մհեր, հերիք է, էդ անասուններ սպանեցինք: Գնա, իջի քո տեղ, հանգստացի, ես քեզի հաց ու ջուր կճամփեմ”։ Գոհար էլավ գնաց, օչխար մի կարմրցուց, տիկ մի գինի, հաց էլ հետ, էտու իր առջևի ծառային, տարավ Մհերի վրանի դուռ։ Մհեր հաց կերավ, գինին խմեց, պառկավ, քնավ չուրի լուս:

Լուս որ բացվավ, Գոհար հագավ սև շոր, զենքեր կապեց վեր իրեն, էլավ, էկավ դեհ Մհեր։ Էկավ էնոր վրանի դուռ կտրեց, ասաց. “Դավթի տղա Մհեր դո՞ւն ես”։ Մհեր ասաց. “Հա, ես եմ”։ “Իմ քուր Գոհար որ էկեր ես կառնես, դո՞ւն ես”։ Մհեր ասաց. “Հա, ես եմ”։ “Դե էլի, արի քեզի պայման մի կտրեմ։ Թե դու տարար”,- ասաց,- “իմ քուր Գոհար կտամ քեզի, առավոտուն կառնես, կէրթաս: Թե ես տարա քեզի, ես գքո գլուխ կկտրեմ”։ Մհեր ասաց. “Ի՞նչ է քո պայման”, սա, թե. “Քո մատնիք դնենք, զարկենք, նետ-աղեղ միջեն անցունք։ Ով որ չկարցավ, էն տարված է”։ Մհերի մատնիք պստիկ մատնիք չէր, որ չանցներ։

Բերին, դրին մեջտեղ։ Առաջ Գոհար զարկեց, նետ էնպես անցուց, մատնիք իսկի չխըլվլաց։ Էս անգամ հերթ էկավ Մհերին։ Մհեր նշնեց, զարկեց, մատնիքի միջեն անցուց իր նետ։ Գոհար էդտեղ ասաց. “Դու արժան ես՝ Գոհարի մարդն ըլնիս, համա էլի կասեմ՝ տե՜ս, արև ձեզ չզարնի"։ Գնաց մեկ վրան էլ ղրկեց, ասաց. “Զարկեք Մհերի ոտներին"։ Մհեր գլխի ընկավ, որ էն թագավորի տղան չէր, աղջիկն էր, ինք Գոհարն էր։

Մնաց քանի մի օր՝ բերին Գոհարին ու Մհերին պսակեցին, յոթն օր, յոթ գիշեր հարսնիք արին, կերան, խմեցին, ուրախացան։ Մհեր գիշեր պառկավ Գոհարի մոտ: Գոհար բերեց, թուր էդիր մեջտեղ, ասաց. “Հարավից թագավոր մեր մոտեն խարջ կալֆջ”,- ասաց,- “էն խարջ որ կտրեցիր, ես քեզի կնիկ, դու ինձի մարդ”։ Քնան։ Լուս բացվավ, էլան, Մհեր հեծավ ձին, քշեց, հասավ հարավցի թագավորի քոշկ։ Էսոնք որ տեսան Մհերին՝ մենակ ձիու վրա նստած՝ ինչպես մի մեծ սար էլնի սարի վերա, շատ վախեցան էնոր մոտեն։ Էլան զորք արին, էկան Մհերի վերան։ Մհեր քշեց Քուռկիկ Ջալալին, մեկ կողմեն ինք, մեկ կողմեն ձին, զորքի ծերն առան, սկսին ջարդել: Ջարդեցին, կտրեցին չուրի իրիկուն։ Իրիկուն Մհեր ձիու գլուխ դարձուց, էկավ տուն Գոհարի մոտ, ասաց. “Արևմտից թագավոր սպաներ եմ, էլ քո հոր մոտեն խարջ տանող չիլնի": Առավ Գոհարին, եկան Սասուն:

Մնաց ժամանակ մի՝ Գոհարի հեր թուղթ ճամփեց դեհ Մհեր, ասաց. “Մհեր, Կոզբադնի թոռներ էլած են, կտրճացած, էկած իմ քաղքի վեճ կանեն: Ես չեմ կարնա, իմ ուժ չի հաղթի, կէլնես, կգաս, հասնես”։ Մհեր ասաց. “Ա՜յ կնիկ, կառնես զիմ գուրզ, դուռ կդնես, ինչ մարդիկ կգան, քեզի նեղություն չեն տա, կասեն՝ Մհեր տուն քնած է”։

Էլավ քշեց, էկավ Գոհարի հոր քաղաք, թագավոր տեսավ ասաց. “Դու հազար բարով էկար, ես գիտեմ՝ քո հոր տեղ կբռնես”։ Մհեր ասաց. “Ո՞վ է՝ քեզի նեղություն կտա”, սա, թե. “Կոզբադնի թոռներն են։ Չորս թոռ են, չորսն էլ նման են գազան”։ Մհերն էր լուսուն էլավ, իր ձին հեծավ, քշեց, գնաց Լեռա դաշտ։ Տեսավ՝ Կոզբադնի չորս թոռներ էկան: Որ տեսան Մհերին, իրենց նետ թալեցին: Որ թալեցին, նետ մի էկավ, կպավ Քուռկիկ Ջալալու ոտին։ Մհեր Թուր Կեծակին էզար։ Կես կտրավ, կես մնաց ձիու ոտին։ Էլավ, չորս թոռներն էլ բռնեց, առավ, էբեր թագավորի մոտ։ Քուռկիկ Ջալալին զոտ վերուց: Որ վերուց, թագավոր ասաց. “Էդ ի՞նչ է էլե քո ձիու ոտաց”։ Աչքեց, տեսավ՝ կնետի կտոր մեջն է։

Էլավ, էբեր յաղութ, զմրութ, հալեց, էլից էնոր ոտաց վերք, ժրավ, էլավ քանց առաջ աղեկ։ Մհեր էբեր Կոզբադնի չորս թոռներ, էրկուս բևեռեց դռան էն կողմ, էրկուս էն կողմ։ Էլավ, հեծավ Քուռկիկ Ջալալին, ճամփա ընկավ դեհ Գոհար խանում: Քշեց, էկավ Սասուն, տեսավ՝ գուրզ ինչպես դրեր էր, էն էնպես մնացեր էր: Մարդ չէր գնացե էնտեղ: Գնաց, մտավ իր տուն, տեսավ՝ կնիկ թախտին մեռեր է։ Ձեռ էտու կնկան ձեռ, տեսավ՝ թուղթ մի կա էնտեղ, մեջ գրուկ. “Քենե կխնդրեմ՝ ինչ ժամանակ դու գաս, ինձի տեսնես, ինձի Խանդութ խանումի կուշտ թաղես”։

Մհեր էլավ, էբարձ Գոհարի մարմին, գերեզման շինեց, Գոհար Խանդութի կուշտ թաղեց, էլավ, որ տէրթար, տեսավ՝ ոտքեր չէր ղադրի վեր հողին: Դարձավ, գնաց վեր Խանդութի գերեզմանին, կանչեց. “Խանդութ, վեր էլի, Մհերն եմ, քո սիրած մարդը, ինձի շահեր ես վեր քո սրտին, շատ տանջան ես քաշե վեր աստնվորին, շատ եմ ման էկե աշխարք, շվար եմ ման էկե, չտեսա քաղցրիկ մը օր աշխրքին”։ Խանդութի գերեզմանեն ձեն էկավ, ասաց. “Գույն, կերպ թափե էրեսես, լուս կտրվե աչքերես, օձ, կարիճ բուն դրե վերաս։ Բոլ է ման գաս վեր աշխրքին, բոլ է ման գաս: Քո տեղ Ագռավու քարն է, աշխարք ավերի, մեկ էլ շինվի, որ գետին քո ձիու առջև դիմանա, աշխարք քոնն է”։ Էնքան էլաց, էլ ձեն չէլավ գերեզմաներեն, էդ մեկ խոսք էլավ…

[Lion]

*

Այդ ժամանակ ես հեռու էի Հայաստանից, բայց դիտորդներս հայտնում էին, որ Հայկն ուղղակի խելագարվել էր և ես ոչ մի կերպ չէի կարող չգնալ Հայաստան: Ասում էին, թե, գրկած արդեն մեռած Գոհարին, Սասունի հզոր տիրակալը քայլում էր սեփական ամրոցի սենյակներում և մռնչում էր մահացու խոցված առյուծի նման: Կրկին ասում էին, թե այդ ժամանակ նույնիսկ ամենամոտիկ մարդիկ չեն համարձակվել երևալ Հայկի աչքին: Իսկ հետո բարեկամս հողին հանձնեց Գոհարի մարմինը և նրա կյանքում հայտնվեց մի մեծ ու լայնարձակ դատարկություն: Չեմ թաքցնի, ես շատ անգամ եմ գործով գնացել Հայաստան ու հենց նույն իր` Հայկի մոտ, բայց այս անգամ դա հաստատ այդ դեպքը չէր: Չնայած Ռամզեսը նոր էր մահացել և բոլորիս գլուխն էլ խառն էր, բայց երբ դիտորդներս հայտնեցին Հայկի հուսահատ վիճակի մասին, ամեն ինչ թողնելով մի կողմ, ես ուղղակի ուզեցա տեսնել իմ այդքան ազնիվ, բայց միաժամանակ նաև այդքան դժբախտ լեռնեցուն:

Ինչպես և հարյուրամյակներ առաջ Ալկիքարում էր, ես ու Հայկը նստեցինք Սասունի բարձր աշտարակի վրա կառուցված հովանոցում և բարեկամիս աչքերում ու հոգու մեջ ես իմ ասած այն մեծ դատարկությունը տեսա: Հայկը կարծես թե չէր ուզում ապրել ու երևի թե միայն հոր պատգամներն էին, որ դեռևս ոտքի վրա էին պահում նրան: Ընդ որում հետախույզներն ու իմ դիտորդները հայտնում էին, որ բարդացել է նաև Հայկի, որպես իշխանի, դրությունը, բայց հենց դրա վրա էր, որ այդ պահին բարեկամս ամենաքիչն էր պատրաստ ուշք դարձնելու:

Անհաջող պատերազմները Ասորեստանի դեմ ուժեղացրել էին ասորեստանամետ տրամադրությունները հայերի մեջ, իսկ կրած ծանր կորուստներում էլ մարդիկ սկսել էին մեղադրել վերջին պատերազմի ղեկավարներին և բնական էր, որ ամենաակտիվ հարվածները հասնում էին հենց Սասունի տիրակալ Հայկին: Ասում էին նույնիսկ, թե անվերջ պատերազմներից իբր սկսել էին դժգոհել նաև Սասունի ազատ համայնականները:

Հայկն ինքն էլ ասաց այդ ամենը և զարմանալիորեն անտարբեր ծիծաղելով պատմեց, որ իմ գալուց ոչ ուշ, քան տասնհինգ օր առաջ իր վրա հերթական մահափորձն է եղել ու նա միայն հրաշքով է փրկվել: Հայկը պատմում էր, որ Ոստան քաղաքի մոտ գտնվող կիրճում, երբ ինքը միայնակ անցնելիս է եղել դրանով, ինչ-որ մարդիկ իր վրա ցանց են նետել, փորձել են կաշկանդել իրեն ու սպանել: Բազմափորձ բարեկամիս հաջողվել էր փրկվել, բայց արդեն բոլորին էլ պարզ էր, որ այսպես երկար շարունակվել այլևս չի կարող: Հայկին, որպես վերջին պատերազմում կրած անհաջողության գլխավոր պատճառի, իր չեղած հեղինակությունը գոնե մի քիչ ամրապնդելու նպատակով ուզում էր քավության զոհասեղանին ննջեցնել նաև Արմենիի արքա Էնզակը [1]: Մռայլ ու անուրախ ծիծաղում էր Հայկն ու պատմում, թե ինչ ողորմելի մարդ է այդ Էնզակը և թե ինչպես է իրեն հաջողվել դուրս պրծնել վրան նետված այդ ցանցից ու կոտորել անհաջողակ այդ մարդասպաններին:

Այսօրվա պես հստակ հիշում եմ Հայկի խոսքերը, որոնք վերջին անգամ ես նրանից լսել էի դեռևս Կադեշում և կարծում էի, թե նա վաղուց արդեն մոռացել էր դրանք. “Ում որ ես սիրում եմ, Մենես, դժբախտություն եմ բերում: Ու ես չեմ կարողանում փախչել դրանից”,- անհուն ցավը սրտում վրաս նայեց Հայկն ու շարունակեց,- “Ես անիծված եմ այս աշխարհում ու այդ անեծքը հետևելու է ինձ ողջ իմ կյանքի ընթացքում: Աշխարհը ծերանում է, Մենես, բայց ես չեմ ծերանում, դու ինձ հասկանո՞ւմ ես”,- կռթնեց թևիս այդ ժամանակ իրոք որ անչափ զգայուն դարձած Հայկն ու անձայն ծիծաղեց,- “Ես չեմ կարողանում ապրել, Մենես, բարեկամս, հասկանո՞ւմ ես: Գոհարի մահվանից հետ դու ոտքի վրա մնացած իմ միակ բարեկամն ես, մյուսները հեչ, զինակիցներ են, ոչ ավելին, զինակիցներ են, որ ինձ չեն ճանաչում, դու ես իմ միակ բարեկամը, Մենես, դու ես ու ես կարող եմ հիմա դա քեզ ասել, ես չեմ կարողանում ապրել…”:

Այդ ժամանակ այդ ամենը ես վերագրեցի հարբած Հայկի թոթովանքներին, բայց հենց նույն գիշեր էլ բարեկամս կորավ ու դրանից հետո ոչ Սասունում և ոչ էլ մի այլ տեղ մարդիկ այլևս արդեն երբեք չտեսան իր ապրած բոլոր կյանքերի ու տեսած դժբախտությունների տակ կքած, բայց այդպես էլ չկոտրված և դրանից անիծվածի պես տանջվող Փոքր Մհերին` իմ լավ բարեկամ Հայկազունի Հայկին…

_______________________
[1] Էնզակ (մ.թ.ա. 1242-1227): Արմենիի արքա: