Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

*

Հիշատակածս ընդհարումից հետո Թեբեում առժամանակ հանգստություն տիրեց, որը, սակայն, չէր կարող երկար շարունակվել: Մեր փարավոն Ամոնհատեպի առողջությունն օրեցօր վատանում էր և նա արդեն ի վիճակի չէր որևէ իրական հրաման արձակել, այն դեպքում, երբ հոր գահակիցը հանդիսացող Էխնաթոնի իշխանությունն էլ, դրան հակառակ, օրեցօր մեծանում էր: Արդեն պարզ էր, որ ինքնասեր այս արքայազնը Հայկին ու Ծովինարին հանգիստ չի թողնելու:

Պետք է ավելացնեմ, սակայն, նաև, որ վերջին իրադարձությունների հետ կապված Թեբեի պալատում խիստ թուլացել էին նաև իմ դիրքերը: Էխնաթոնը իմացել էր, որ ես հանդես եմ եկել Ծովինարի պաշտպանությամբ և դրա հետ կապված լրջորեն թշնամացել էր հետս: Արդեն պարզից էլ պարզ էր, որ մոտենում էր նաև Թեբեում իմ ներկայության վերջը` Ամոնհատեպի ժամանակն արդեն հաշվված էր, իսկ ապագա փարավոն Էխնաթոնն էլ հաստատ ինձ հանգիստ չէր թողնելու: Հաշվի առնելով այս ամենը` ես արդեն իրական միջոցներ էի ձեռք առել Թեբեից ու Եգիպտոսից հեռանալու ուղղությամբ և վերջին հրամաններն էի տալիս, երբ իրադարձությունները անակնկալ կերպով կրկին սրընթաց զարգացում ապրեցին:

Ինչպես հետո իմացա, Հայկն ու Ծովինարը, ոչ պակաս հստակությամբ հասկանալով իրավիճակը, որոշել էին աննկատ փախուստի դիմել Եգիպտոսից: Ընդ որում նախապատրաստություններն այնքան գաղտնի էին արվել, որ նույնիսկ իմ դիտորդներն այդ մասին իմացան միայն վերջին պահին: Իմանալով Հայկի մտադրության մասին` ես գնացի նրա մոտ և առանց այլևայլությունների ու պարզ խոսեցի հետը: Իրավիճակ պարզ էր ու հասկանալի, ավելորդ խոսքեր երևի թե պետք էլ չէին: Ինքս էլ արդեն վաղուց էի ուզում թողնել Եգիպտոսը, իսկ Հայկն էլ առաջարկեց իրենց հետ գալ:

Թեբեից դուրս եկանք գիշերով: Երեքով էին` ես, Հայկն ու Ծովինարը: Իմ արխիվը ես վաղուց էի թաքցրել, իսկ ծառաներիս էլ ցրել էի: Մոտավորապես նույն կերպ էին վարվել նաև Հայկն ու Ծովինարը: Մենք ուղղություն էինք վերցրել դեպի հյուսիս: Ամոնհատեպը ծանր հիվանդ էր, Թեբեում բոլորի գլուխը խառն էր ու մենք հույս ունեինք, որ հետապնդում չի լինի, կամ էլ եթե նույնիսկ լինի էլ, դա կլինի բավականին ուշ և մենք հնարավորություն կունենայինք հետքերը կորցնել: Թեբեից մեր փախուստի դիմելու արդեն չորրորդ օրը մենք հասանք Շարուքեն` երբեմնի սահմանային այդ քաղաքը, որտեղ իրապես վերջանում էր բուն Եգիպտոսը: Դժբախտաբար, սակայն, մեզ վիճակված չէր հաջողությամբ շարունակել մեր ուղին և մեզ մեծ դժբախտություն պատահեց: Պարզվեց, որ Էխնաթոնը, բավականին ուշ իմանալով մեր հեռանալու մասին, այնուհանդերձ թողել էր ամեն ինչ և մի ուժեղ ջոկատով սկսել էր հետապնդել մեզ: Մենք այդ մասին շատ ուշ իմացանք և արդեն Դամասկոս քաղաքի մոտակայքում էր, որ հետապնդողները հասան մեզ:

Հետագա իրադարձությունները խորը հետք թողեցին Հայկի հիշողության մեջ և պատահական չէ, որ խորը քնի կամ ուշաթափության մեջ հայտնված բարեկամս վառ կերպով վերականգնեց այդ ամենը այն ժամանակ, երբ ես նստած գրի էի առնում իր խոսքերը: Մի պահ ընդհատելով շարադրանքս միայն, ընդամենը իմ զարմանքը հայտնեմ առ այն, թե ինչու հանկարծ ես, որ իմ մասնակցությունը բերեցի այս իրադարձություններին, Հայկի հուշերում հանկարծ սկսեցի կոչվել Բաղդասար…

[Lion]

*

Դեղնություն թափավ էն մեր քրմի վերան, հիվանդացավ, նիաթ կախեց։ Սրա աղբեր, Բաղդասար, հարցուց աղբոր. “Ինչու՞ ես դու հիվանդացե. քանի կար, ուրախ էիր, հիմի նոթեր կախեր ես”։ Քուրմ պատասխանեց. “Աղբեր, դու խաբար չես, ես գիշեր չեմ քնի: Էդ մեկ ամիս Ջոջ Կուռք չի թողի, որ ես գիշեր քնեմ։ Կըլնի իծու պես, գիշեր կգա, կտըրճըկի չուր լուսվեր ինձի, իմ գլխու վերն կմըկմըկա, չի թողի, որ ես քնեմ։ Աղբեր, ես կէրթամ Հայաստան: Ու որ թագավորի տղեն հետևիցս եկավ, կամ նա ինձ տի մատաղ անի Ջոջ Կռքին, կամ ես՝ իրան”։ Բաղդասար վերուց, ասաց. “Աստուծով էն չի կարնա մեզ մորթի”։ Քուրմ դարձուց, ասաց. “Համա, աղբեր, ինձի չի պատկանի, որ ես մենակ էրթամ, մեկտեղ էրթանք”։

Էլան, Ծովինարն էլ հետները, ճամփա ընկան: Չորս օր գիշեր ցերեկ քշեցին, Ղոպտի հողի ծերին հասան մի քաղաք ու քաղքից դուրս մեջ դաշտին իրենց վրան զարկին, նստան։ Թագավորի տղեն որ լսեց, ուրախացավ, զվարթացավ, ասաց. “Զորավոր է մեր Ջոջ Կուռք, իր զոհեր բերեց, սարքեց”։ Վերուց, ասաց իր մարդոց. “Դուք ինձ էրեսով կտայիք: Տեսա՞ք իմ կռքերի զորություն: Ջոջ Կուռք սարքեր, իր զոհեր բերեր է”։ Մարդիկ ճամփեց, էկան, կալմեջ արին, բռնին, բերի քաղաք, ասին. “Դուք շան լակոտներ, շուն-շանորդիք: Ո՞ւր անցիք, դո՞ր գնացիք, դուք չգիտցաք, որ դոր էրթայիք, Ջոջ Կուռք ձեզի կբռներ, կբերեր”։ Սրանք էլ, թե. “Թագավորի տղա, արևելք փախանք, չպրծանք, արևմուտք փախանք, չպրծանք, չազատվեցինք քո կռքերու ձեռնեն։ Քո Ջոջ Կուռք շատ զորավոր կուռք է, գիշերն էլ չէր թողնե, որ մենք էնտեղ սըթըրվինք”։ Թագավորի տղեն ասաց. “Դե արիք, էրթանք կռոց տուն, ձեզի մատղեմ իմ կռքերուն”։ Ասին. “Դու զմեղ տանես քո կռքերուն մատաղ: Մենք ջոջ մարդիկ, մեզ չվայելա, իսկույն տանես, գաղտիկ-մաղտիկ զենե։ Մենք կաղաչենք, որ դու, ինչքան ժողովուրդ կա, ժողովես, բերես էնտեղ, որ տեսնեն ու փառք տան կռքերուն”։ Թագավորի տղեն համաձայնեցավ: Քաղաք քաղքով ու գեղ գեղով թափվան դաշտ, հազարավոր մարդեր էկան, դաշտ լցվավ. ասեղ թալեին, չէր ընկնի գետին։ Իսկ Ծովինար, գիշեր չուր լուս նստավ, արցունք թափեց։

Լուսուն էն քուրմ ախպորն ասաց. “Որ ես կանչեմ, ձին ինձ կհասուցես”։ Էն քուրմ տարան թագավորի տղու մոտ: Էնի տեսավ, որ քուրմ կբերեն, ուրախացավ, ասաց. “Է՜յ, մեռնիմ քեզի, Ջոջ Կուռք, ինչպես ըզքո մատաղ իր ոտով քաշիր, բերիր։ Հար երբ է մնացե, զմեկէլն էլ կքաշես, բերես իր ոտով”։ Ու դարձավ, ասաց. “Էյ, մյուսն ո՞ւր է, ինչի՞ շուտ չէկաք”։ Էս քուրմ պատասխանեց. “Իմ աղբեր մղեք է, հետի-հետի կգա: Ինձ տար, զէնի, չուր իմ աղբեր կգա”։ Ասաց. “Դե կուզ ըլի, ըզքե զէնեմ”։ Իսկ քուրմ ասաց. “Թագավորի տղա, ինչո՞ւ մարդ մատաղ սրբի դռա՜ն կզէնի, թե՞ չոլ տեղ, էրթանք կռատուն, էնտեղ զէնի, որ մատաղ ընդունելի ըլնի”։ Թագավորի տղեն ասաց. “Հա, վալլա, քո խոսքն է”։ Սուր ձեռն առավ, կանչեց, ասաց, արի, էրթանք, էրկրպագություն արա Ջոջ Կռքին, որ ըզքեզի զէնեմ, մատաղ անեմ”։

Առավ էդ քրմին ու երկուսով մտան կռատուն։ Քուրմ ասաց թագավորի տղուն. “Մենք զքո կռքի զորություն չգիտեինք, ես էդոր երկրպագություն չեմ տվե։ Չեմ գիտի, թե ինչպես կպառկեն առջև, որ կռքերուն հաճո ըլնի: Դե արի, առաջ դա պառկի կռոց առաջ, դե կզի, էրկրպագություն տուր, որ ես տեսնեմ՝ ինչպես կտաս, ես էլ քեզնե ուսնեմ, էնպես անեմ”։ Թագավորի տղեն կզավ, էրկրպագություն էտու, ասաց. “Էսպես, տղա. էսպես տուր”, հետո քուրմ կուզեկուզ արավ։ Թագավորի տղեն դանակ էհան, քաշեց, որ վիզ կտրեր, մատղեր:

Քուրմ տեսավ՝ ուղորդ, վիզ տի կտրի աքուց մէզար թագավորի տղին, որ գնաց իրեք շալապուտիկ վեր մեկմեկի էտև, շրջվեց էնտեղ։ Թագավորի տղին բռնեց, կապեց։ Էնոր մարդիկ ձեն գցեցին քաղաք, զորք ժողվեցին, էկան: Քաղաք քաղքով թափան վերա կռիվ։ Քուրմ կանչեց. “Բադդասար, ձին”: Բաղդասար ըզձին հասցուց, քուրմ թռավ, հեծավ ըզձին։ Ասաց. “Այ-վայ, այ-վայ: Էսոնք ըլնին բամբակ, ես էլ ըլնիմ կրակ, էսոնք չեմ կարնա վառել. էսոնք ըլնին կրակ, ես էլ ըլնիմ ջուր, էսոնք չեմ կարնա անցնել”։ Էրկուս թրեր առան ձեռ, հասան, վերցուցին Ծովինար ու քշեցին: Մեկ էրկու դիր գնացին, էկան, զիերու ոտաց փոշին էլավ էրկնուց էրես։ Ու փրթեցին, էնպես փրթեցին, ինչպես ձին իր գարին կտրի։ Ու թագավորի տղի մարդեր ընկան, խսրի նման փռվան գետնին։

Դարձան, հեռու-հեռու ձիուց իջան, թագավորի տղին բռնին, բերին մոտ, չվանով ոտնեն չուր գլուխ փաթթեցին սան, տախտակ գլխով անցուցին, ճրագ գլխի վերա վառեցին, նստան տակ: Քուրմ, Բաղդասար, Նռան գինին սեղնի վերա դրին, կարմիր գինին աչքի առաջ խմեցին, ուրախություն, խնջույք արին։ Խաբար գնաց, հասավ Հայոց թագավորին, թե Ծովինարին քուրմ ու նրա աղբեր Բաղդասար զորացեր են, Ղպտի թագավորի տղա բռներ, կապեր են, նստած՝ ուրախություն կանեն։ Հայոց թագավորն էլավ, թուղթ մի գրեց, քուրմ ըզթուղթ կարդաց. “Որ էս թուղթ կհասնի քո ձեռ, գլուխ էդտեղ թրջես, էստեղ կնտես”։ Քուրմ Բադդասարին ասաց. “Ես կէրթամ, թագավորի տղին բաց չթողնես”։ Զձին քաշեց, հեծավ, եկավ թագավորի քուշկ։

Սա շատմի ուրախացավ, զրուց արին: Իսկ էդ վախտեր ամեն օր Բաղդասար կէլներ, կէրթար որսի: Օր մեկ վերու օչխար կբերեր, կգային, կնստեին կերուխումի, քեֆ-ուրախություն կանեին։ Մեկ էլ որ էն գնաց որսի, թագավորի տղեն փաթթած տեղեն՝ ասաց Ծովինարին. “Չէ՞ ես խեղճ եմ, քո տուն չավրի, փշուրմի իմ կապեր թուլցու”։ Ծովինար խղճաց, էլավ, զկապեր արձակեց, էդիր էնդին։ Խալիֆան էլավ, ի՞նչ էլավ, խփեց Ծովինար սպանեց, փախավ։ Գնաց քաղաք, զամեն տեսավ, զորք ժողվեց: Ինչ իշխան մարդ կար մնացած, թագավորի տղի մարդեր խորհուրդ արին. “Էրթանք, Բաղդասար սպանենք”:

Հեծան իրենց ձիանք, գնացին։ Որ հասան Բաղդասար, թագավորի տղեն ասաց իր մարդերուն. “Դե գուրզեր առեք, էլեք վերան”։ Առան գուրզեր, էկան սպանելու, բայց վախեն հեռվեն նետով կզարնեին։ էնքան զարկին, էնքան զարկին, Բաղդասարի չորս դեհեն փոս շինեցին, որ քառասուն գազ նետ պառկցրին, մեկ նետ Բաղդասարին չդիպավ։

Իսկ քուրմ էլավ դուրս, իրիշկեց էրկինք, տեսավ Բաղդասարի աստղ խավարեր էր, իր մտքի մեջ ասաց. “Իմ աղբեր նեղն է”։ Դարձավ, Հայոց թագավորին, ասաց. “Ես տէրթամ, իմ ձին քաշեք: Ես իմ աղբոր կամ լաշին կհասնիմ, կամ ճաշին”։ Հայոց թագավորն ասաց. “Քո տուն չավրի, քո աղբեր հիմի հանգիստ նստեր է, ուրախություն կանի, կխնդանա, դուն էլ մեզ խնդացու”։ Քուրմ համբեր չարավ, էլավ, արիք հավքեց, կառքեր շարեց, ինքն իր ձին քաշեց դուրս, հեծավ, քշեց, հասավ Բաղդասարին։ Տեսավ՝ Ծովինար մեռած, Բաղդասար, զոռ դիմանար, էնոնք էլ առած գուրզեր, թրեր, էկած են, չորս կողմեն կզարնեն, որ սպանեն։ Քուրմ որ տեսավ, ինքն էլ աստծու անուն էտու, ծռանակ ընկավ մեջքեր, ու ծանրիկ թուր մի իջավ, ու թագավորի տղուն յոթն գազ գետին վե իջուց, զէնոր մարդեր ամեն սպանեց։ Գնաց, կայնեց աղբոր վերա, ջուր էլից գլխուն, գլուխ լվաց, սիրտ մաժեց, կանչեց. “Բաղդասար, Բաղդասար”։

Բաղդասար ուշք էկավ, բայց Ծովինար չէ: Էլան էրկու աղբեր, էկին քաղաք։ Բաղդասար կանչեց, ասաց. “Որն որ էն կհավատա, ինչ ես կհավատամ, թող գա անցնի իմ թրի տակով”։ Քաղաք քաղքով թափան, էկին, անցան էնոր թրի տակով։ Էնոնք կզան վեր քիթ ու բերնին, էրկրպագություն արին ու ասին. “Գոհանամ ձեզե, որ ըզմեզի ու մեր ժողովուրդ ազատ արիք էն զալումի ձեռնեն”։ Մի ժամանակ նստան էնտեղ։ Հետո էլան, Ծովինար թաղին, առին իրենց զորք ու էկին դեհ Հայաստան…

[Lion]

*

Ծովինարի մահը Հայկ շատ ծանր տարավ, թեև ես ինքս էլ թեթև վիճակում չէի: Միտանիի բանակ, որը մեզ աջակցելու համար Հայկ բերել էր իր հետ Դամասկոս, ասպատակեց Պաղեստինը, բայց պարզ էր, որ լուրջ մարտական գործողություններ չեն լինելու: Միտանիին հյուսիսից սկսել էին սպառնալ խեթերը, իսկ մենք էլ այնպիսի վիճակում չէինք, որ պատերազմ սկսեինք այդ հզոր պետության դեմ:

Պատերազմական հոգսերն ու բանակի ռազմերթի կազմակերպումը սկզբնական ժամանակաշրջանում շեղում էր Հայկի ուշադրությունն իր վշտից, սակայն, այն բանից հետո, երբ մենք վերադարձանք Ոսկանի և բանակ ցրվեց, Հայկ իր վշտին դեմ հանդիպաման մնաց մեն-մենակ: Ինքս էլ էի ծանր տանում այդ ամենը, քանի որ, թեև որսի գնալուց առաջ ես բարեհոգաբար կապել էի Էխնաթոնին ու ստուգել պարանների ամրությունը, բայց այնուհանդերձ չէի կարողանում ազատվել այն մտքից, որ, եթե ես այն ժամանակ Ծովինարի հետ լինեի, դժբախտությունը տեղի չէր ունենա: Ընդ որում պարտքս եմ համարում նշել, որ տեղի ունեցածում Հայկը նույնիսկ ակնարկի մակարդակով էլ փորձ չարեց ինձ մեղադրել, ինչը, անկասկած, խոսում է բարեկամիս արդարամտության մասին: Ճակատագիրն այս անգամ իրոք որ դաժան վարվեց իմ բարեկամի հետ, նրանից խլելով իր սիրած կնոջը հենց այն ժամանակ, երբ թվում էր, թե մեզ արդեն ոչինչ չի սպառնում:

Այդ օրերին ես անընդհատ Հայկի կողքին էի և փորձում էին հնարավորինս մխիթարել բարեկամիս: Սակայն Ոսկանիում Հայկի համար շատ հիշողություններ կային և ի վերջո մենք որոշեցինք թողնել այդ գեղեցիկ քաղաքն ու տեղափոխվել լեռներ: Հայկ կարողացավ այնպես անել, որ իրեն նշանակեն լեռնային Աղձնիքի տիրակալ և, ինչպես հարյուրամյակներ առաջ Կորճայքում, նա հաստատվեց լեռների կատարներին, շուրջը հավաքեց ազատ համայնականներին, խիստ ամարցրեց իր շրջանն ու մի քանի տարի անց դարձավ հարավային Հայաստանի ամենաուժեղ և հեղինակավոր իշխաններից մեկ:

Այդ տարիներին Հայկն ու ես ապրում էինք Հարավային Հայաստանի լեռնային այդ շրջանում, որը, վեր հանելով հին անվանումը, վերակոչեցինք Սասուն: Տարիների ընթացքում մեզ հաջողվեց ոտքի հանել մեր հիմնած Սասունի իշխանությունն ու յուրօրինակ դիրք ապահովել նրան հայկական մյուս պետական միավորների համակարգում:

Այսպես, մենք, ինչպես և հայկական մյուս պետությունները, ընդունում էինք Արմենիի Հայկազունիների գերիշխանությունը ու հետագայում հիմնադրած մեր ամրոց Սասունը միջազգային մակարդակում երբեմն անվանում էին նաև Արմե: Բացի դրանից` մենք սերտորեն համագործակցում էինք նաև Միտանիի, Հայայի ու Արարատյան թագավորություններ հետ: Ճիշտ է, մեր իշխանությունը այս պետություններ շարքում ձևականորեն ավելի ցածր դիրք էր գրավում, բայց իր փաստացի ուժով ու հատկապես պատերազմների ժամանակ, մեր դերն անգնահատելի էր: Սկզբնական տարիներին մենք մեր ուժով ու հզորությամբ և հատկապես դաշտային մարտերում լրջորեն հետ էինք մնում Միտանիից ու զիջում էինք նաև Հայային, բայց փոխարենը գրեթե հավասար էինք թագավորության կարգավիճակ ունեցող Արարատյան թագավորությանը, իսկ մեր անկախ դիրքով էլ գերազանցում էին շրջակա իշխանություններին ենթակա Կիլիկիայի Կիցուադանավանաներին: Մի խոսքով, Սասունի իշխանությունն ու իր խիստ մարտականորեն տրամադրված լեռնեցիները, որոնց ղեկավարում էին մեզ, իսկ հետագայում էլ արդեն միայն Հայկի նման փորձված մարդիկ, լուրջ գործոն դարձան ոչ միայն հայկական, այլև շրջակա պետությունների ողջ համակարգում:

Այս կապակցությամբ կրկին ավելորդ չեմ համարում մեջբերել Հայկի խոսքերը…

[Lion]

*

…Էկին, Ոսկե քաղքին մոտեցան, մեկ աղբրի վերա վրան դրին, նստան։ Խոսք մեկ արին, գնացին քաղաք, իջան թագավորի պալատ: Հետո քուրմ վերուց, ասաց թագավորին. “Ես մեկ բան կխնդրեմ քենե, մեկ տեղ տաս մեզ համար էրթանք մեր տուն”։ “Որդիս”-, ասաց թագավոր,- “մեր հոգուց զատ՝ ինչ որ կուզես, կտամ”։ Քուրմ ասեց. “Ծովասար, Մարաթկա ջուր, Ճապաղջրի Բաժն ու Քոդեն տուր ինձ”։ Հայոց թագավոր տվեց: Ու էլան ախպերներ, ճամփա ընկան ու գնացին: Ու Քեռի Թորոս էլ իրենց հետ գնաց ու գնացին, էլան վեր Տարոնո լեռներ։ Էս քուրմ շատ զորընդեղ մարդ էր, պարիսպ քաշեց ու զէդ ամենն էլ տիրապետեց։

Հետո էկան նեղ ձոր մի մտան։ Տեսան, որ մեկ մեծ գետ կգար, կանցներ էնտեղ: Ու մեկ բարակ առու մի էնդիեն՝ կիջներ, կգար բարձր սարերից, կզարկեր մեջ էդ գետին, ու կկտրեր զէդ գետ ու կշերտեր չուրի մեջտեղ, ապա կխառնըվեր մեջ էդ գետին ու կէրթար։ Էդտեղ էրկու աղբեր իրար հարցուցին. “Էդա բարակ առվի զորություն ի՞նչ է, որ կկտրի զէդ ահագին գետ, կկիսի, կանցնի ու կդիպնի էս փըլին”։ Էստեղ քուրմ ասաց Բաղդասարին. “Զարմացեր եմ, շատ եմ զարմացեր էդոր վերան: Էդ բարակիկ ջուրն կգա, հրե՜ն, էն սարի գլխեն կգա ու կզարնե գետին ու կկտրե ու նոր կէրթա հետ էս գետին։ Էդ իմալ ջուր է, Բաղդասար”։ Աղբերն ասաց. “Էդ ջուր ազնանցորդու ջուր է: Ով որ էդոր ական ջուրըն խմե, էդպես կտրիճ կլնի, էնոր մեջքըն գետին տվող չիլնի”։ Քուրմ, թե. “Ով որ զէդա պստիկ ջրի ակն գտնե ու զիր տունն էլ շինե վեր էդ ջրին, էնոր զավակն էլ որ ըլնի, էդպես զորեղ կլնի, էնոր մոտեն ազնանցորդի կէլնի, էնոր տղեք կտրիճ կըլնին”։ Ու քուրմ էդտեղ էրդում արեց. “Էդ ջրի ակ որտեղ էղավ, էրթանք, էնտեղ մեր տուն շինենք, էնտեղ, ջրի վերան շենլիք շինենք։ Մենք զոռբա, էս ջուր զոռբա, էս ջուր խմող զրայիլ մարդ կդառնա”։ Բաղդասար ասաց. “Դու գիտես, աղբեր”։

Էդ ջոջ գետ անցան, գնացին էնդին։ Էլան, առան զառուն ու բռնեցին զէն բարակ ջուր ու գնացին էրկու աղբեր։ Ու գնացին, գնացին լեռներ, լեռնե՜ր, էլան էդ սարերի գլուխ, գիշեր ցերեկ՝ արին մեկ ու գնացին մեկ վերունի էրկիր հասան` քարափրթա, ձո՜ր, անդունդք, քարուկապա՜ն, անտա՜ռ, արջ ու գազա՜ն։ Շենլիք չկար էդ վերքեր։ Էդ էրկրին շատ հավնեցան։ Ու գնացին, գտան զաղբուր։

Էդ աղբրի ջուր լուլա մի ջուր էր, բայց կէրթար, կկտրեր զիր տակի մեծ գետ։ Տեսան, անուշ ջուր էր ու տեղն էլ էր անուշ: Քուրմ ասաց. “Էստեղ խորոտ է: Աղեկ է, որ մենք էստեղ մնանք, մեզ համար տուն մի ու քոշք շինենք”: Նստան վեր էդ ջրի ական, սահմանեցին՝ իրենց համար բերդ մի շինեն։ Քուրմ ասաց իր աղբոր. “Գնա, մեկ որս զարկ, բեր էփենք, ուտենք, ես էլ քարեր դնեմ իրար վերա, նշանակ շինեմ, որ գեղ շինենք”։ Յոթն օր իրար վերա չուր կեսօրին Բաղդասար հավքեր զարկեց, բերեց, քուրմ էլ քար բերեց, նշանակ շինեց։

Ու բերին, զիրենց բերդի հիմ դրին։ Քուրմ գնաց արևելի կողմ, Բաղդասար գնաց արևմտի կողմ, զոջ ջոջ քարափներ կրեցին, բերին։ Քարեր բերին, լրացուցին, զեռ իրար տվին, աստված կանչեցին, էղան վարպետ, պատ շարեցին, իրենց համար վեր էն ջրին իրարու հետ տուն մի կշինեին։ Ապա քուրմ նետ ու աղեղ կառներ, կէրթար որսի լուսաբացին չուր իրիկուն, ու Բաղդասար կդատեր վեր էն բերդին։ Էնպես արիա էղավ քուրմ, որ էնոր ձեն աշխարք բռնեց։ Շատ մարդեր որ լսեցին, ասին. “Աղբեր, մենք նստեր ենք էստեղ, ի՞նչ: Գող մարդեր ամեն ժամանակիկ կգան, մեր ապրանք վարնեն, կտանեն։ Ըհը, էն աստվածը, մենք կէրթանք, էդ էրկու զորեղ արի մոտ: Էդոնք էդ տեղի մարդուց ոչ հարկ կառնեն, ոչ տուրք: Որ մեկ մարդ մեր ապրանք չզարնե տանի”։

Հա քիչ քիչ, հա քիչ քիչ գնացին էնոնց մոտ: Էդ ժամանակ քուրմ ասաց Բաղդասարին. “Առաջ զմեր բերդ շինենք, թե չէ՝ զէդա աղքատ-ուղքատի տներ”: Բաղդասար պատասխանեց. “Առաջ շինենք զէդոնց տներ ու նոր շինենք զմեր բերդ, էդ խեղճ մարդեր չեն կարնա արևուն առջև կենա”։ Ու սկսեցին զտներ։ Քուրմ էնքան զորեղ էր, որ օր տասըն տան տեղ կփորեր, էն մեկէլն էլ զփետեր կբերեր: Ու բանվածքըն էրկուսով կշինեին։ Էրկու աղբեր չորս ավուր մեջ լման քառսուն տների պատեր շարեցին, էդա ջոջ սարերի գերաններ կտրեցին, բերին առանց թփռելու, թալեցին վերան, ծածկեցին, պրծան։ Ու ժողովուրդ նստեցուցին տների մեջ։

Երբ որ էդ մարդիկ իրենց տներ նստան, ախպերներ կրկին ըսկսեցին ըզբերդ շինել: Քուրմ ջոջ քարափներ շալկեց, էբեր. ձոջ ջոջ քարեր էլ իր աղբեր էբեր։ Գնացին հետո քաղաք, վարպետ ու բանվորներ բերին։ Որ վարպետ ու բանվոր տեսավ բերած քարեր, ասաց. “Ես չեմ կարնա շինել”։ Էն ժամանակ քուրմ վերուց, ասաց. “Դե դու, վարպետ, լարեր կապի, տեղեր շտկի, ինձի ասա, ես քար դնեմ իր տեղ”։ Էսպես իրենց բերդ շինեցին։ Ջոջ ջոջ քարեր կբերեին հրաշալի, վարպետների հետ էլ մեկտեղ կբանեին։

Էնոնք էնքան զորեղ էին, որ քարե սան քարե սուն զարկին, ձագ թալեցին։ Մեկ տարի բոլոր էնոնք էսպես աշխատեցին: Մեկ տարին որ լրացավ, նոր էնոնց բերդն ու տուն էկավ գլուխ։ Մնաց բերդի ու տան անուն։ Ու չեն գիտի, թե ինչ դնեն էդոր անուն։ Քանի մարդ էկավ էդտեղ, բերաններ փակվավ, անուն չասին։ Ով էլ էկավ, անուն էդիր. անհարմար ասին դրած անուն։ Վերջը հալվոր մըեկավ, նստան, զրուցեցին չուր իրիկուն։ Լուսուն էլան վեր, լվացվան, հալվոր կուշտ հաց կերավ, էլավ, ման եկավ բերդի չորս բոլոր, պըտըտեցավ, իրիկուն նոր պրծավ:

Ախպերներ էլ էսպես են մտածե. “Հալվորի գալուն պես էլնենք դիմաց, ինչ խոսք էնոր բերնեն էլնի, մեր բերդի անուն էն թող ըլնի”։ Ասին. “Պապիկ, ի՞նչ կասես”։ Հալվոր նայեց դարգահի վերա, էդոր վերին հարկեր տեսավ, քարեր հանած էդա բարձր հարկեր, տեսավ քարափներ պատ շարած, զարմացած մնաց, հարցուց, ասաց. “Էդո՞ր անուն դնեմ։ Աստված ձեր տուն շինի, ես ի՞նչ անուն դնեմ էս տան։ Աստված բարի տա ձեզ, դուք ի՞նչքան ուժ ունիք, որ վեր հաներ եք էս մե՜ծ մեծ քարեր։ Վա, էս ի՞նչ սասուն քարեր են, դուք էն սասուն քարեր ի՞նչպես հաներ եք էն վերին տեղ ու քարե սան սուն եք զարկե: Էս տուն չեք շինե դուք, սասուն մեք շինե։ Վա, քանի սասուն բերդ մի, էս տուն չէ, էս սասուն է”։

Քուրմ հենց լսեց, ասաց. “Բավ է, պապիկ, էլ ձեն մի հանի, էլ անուն մի հանի: Այ պապի, անուն դրվավ, անուն էղավ Սասուն։ Քանց էդա ավել էլ ի՞նչ անուն։ Որ դու ասիր՝ սասուն քարեր, քարե սան սուն եք զարկե, մեր բերդի անուն էդավ Սանսուն, Սասուն։ Մեր տան անուն՝ Սասնա տուն”։

Ու էն բերդի անուն կոչվավ Սասուն, էն տան անուն մնաց Սասնա տուն։ Շատացա՜վ, մեծ քաղաք էղավ Սասուն…

[Lion]

*

Տարիներն անցնում էին և ժամանակը` ամենակուլ այդ ամոքիչը, աստիճանաբար սպիացնում էր Հայկի վերքերը: Սասունում հաստատվելու երկրորդ տարին ես ու Հայկը Սասունի բանակով մասնակցեցինք Խեթական թագավորության դեմ Միտանիի, Հայայի և Կիլիկիայի թագավորությունների այն մեծ արշավանքին, որը վերջացավ խեթերի մայրաքաղաք Խաթթուշաշի գրավումով [1]: Այդ արշավանքից մենք մեծ ավար բերեցինք, բայց, որ ավելի կարևոր է, մեծ թվով հայ գերիներ ազատեցինք: Հենց այդ ավարից էր, որ Միտանիի նորընծա արքա Տուշրարտան [2]` երկրորդ Շավարշի որդին [3] և Արտաշեսի [4] եղբայրը, առանձնացրեց մի շքեղ մարտակառք, երկու ընտիր լծկան ձի, երկու ստրուկ և, որպես խեթերի նկատմամբ հաղթանակի նշան ու մեր փարավոնի նկատմամբ իր հարգանքի հավաստիք, ուղարկեց Եգիպտոս [5]: Իմ հետախույզներին հետագայում հաջողվեց ձեռք բերել խեթական արքաներից մեկի արձանագրությունը, որը այս իրդարձությունների կապակցությամբ հայտնում էր. “…Խեթթի երկիրը ամայացվում էր դրսի ներխուժումներից: Կասկա երկրի թշնամական ուժը եկավ և տիրեց Խաթթիի երկրին ու Նենասա քաղաքը [6] դարձրեց իր սահմանը: Դրսից եկավ Ադանավանայի [7] թշնամական ուժը և տիրեց Կասսիայի ողջ երկրին [8]: Դրսից եկավ Ազզիի [9] թշնամական ուժը և, տիրելով բոլոր Վերին երկրներին, Սամուխ քաղաքը դարձրեց իր սահմանը: Եկավ Իսուվա [10] երկրի թշնամական ուժը և գրավեց Թեգարմա երկիրը [11]: Դրսից եկավ Արմադանի թշնամական ուժը և, գրավելով Խեթթիի երկիրը, Կոմանե քաղաքը դարձրեց իր սահմանը”: Լիակատար պարզության համար նշենք, որ այստեղ պատմվում է Ամոնհատեպի թագավորության նախավերջին տարվա մասին, իսկ Խեթական թագավորության հակառակորդներն էլ Հայոց թագավորություններն ու իշխանություններն են, որոնց մեջ հայտնվող Թեգարմա երկիրը հենց մեր Հայկի հարազատ Սասունն է: Հայկ ինքնամոռաց էր մարտնչում ու կարծես թե փորձում էր իրեն մոռացության տալ խեթերի դեմ պատերազմում: Խաթթուշաշը այրեցինք, բայց կարծես թե նույնիսկ դա էլ չազդեց դաժանացած Հայկի վրա: Իսկ հետո վերադարձանք Սասուն և պարզ դարձավ, որ սկիզբ են առնում մեծ փոփոխություններ:

Երկար տասնամյակներ շարունակ Միտանիում և Ոսկանիում Հայկին գիտեին որպես ուշ ծերացող մի մարդու, բայց արդեն պարզ էր, որ այդպես երկար շարունակել այլևս հնարավոր չէ: Պետք է ասել նաև, որ փոխվում էր նաև Հայկն ու նրա վիշտն արդեն ուրիշ տեսք էր ձեռք բերում: Ծովինարը Հայկի համար դարձել էր մի տեսակ քաղցր երազ կամ հիշողություն և աստիճանաբար կորցրել էր իրականության գծերը. ժամանակն էր արդեն, որ Հայկը հեռանար Սասունի իշխանի պաշտոնից:

Իսկ հետո հայտնվեց Մհերը: Այդ ժամանակ մեր փարավոն Ամոնհատեպը արդեն մահվան մաճում էր և Միտանիի երիտասարդ արքա Տուշրարտան որոշել էր իր եգիպտական եղբորը օգնության ուղարկել այն հարգարժան աստվածուհու արձանը` իմիջայլոց քաղաքավարի կերպով խնդրելով նաև վերջինիս հետագայում արձանը վերադարձնել Միտանի [12]: Եվ այսպես, ինչպես արդեն ասացի, հենց այդ տարում հայտնվեց Մհերը: Իհարկե, “հայտնվեց”-ը մի քիչ շատ է ասված, բայց փաստն ամեն դեպքում այն էր, որ շրջակայքին ու իր հպատակներին որպես եռանդուն, թեև որոշակիորեն արդեն տարիքն առած մի մարդ հայտնի Հայկը, ուղեկցելով ժամանակին Միտանիի թագավորության կողմից որպես ռազմավար Նինվեից բերված Իշտար աստվածուհու արձանը, մեկնեց Եգիպտոս, իսկ շատ օրեր անց էլ հատուկ մինչմահական նամակով հանձնարարեց ինձ համայնականներին ներկայացնել Սասուն ժամանած ու իրեն անչափ նման որդուն և հետնորդին` երիտասարդ Մհերին: Հայկն ինձ հետո հիշեցրեց, որ նման մի բան էլ ինքն արել էր գրեթե հազար տարի առաջ, այն ժամանակ, երբ հանդես էր գալիս որպես Կորճայքի իշխան: Այո, հիշում եմ, այդ իրադարձությանը ես էլ եմ ներկա եղել:

_______________________
[1] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1380 թվականով:
[2] Տուշրարտա (մ.թ.ա. մոտ 1450-1410): Միտանիի թագավորության արքա, որի օրոք Միտանին մեծ ուժ և հսկայական միջազգային հեղինակություն ուներ:
[3] Շավարշ II (Շուտուառա) (մ.թ.ա. մոտ 1410-1382): Միտանիի թագավորության արքա, որի օրոք Միտանին շարունակեց պահպանել հզորությունը և միջազգային մեծ հեղինակությունը:
[4] Արտաշես (մ.թ.ա. մոտ 1382-1380): Միտանիի թագավորության արքա:
[5] Փաստը հայտնի է ըստ եգիպտական սկզբնաղբյուրների:
[6] Գտնվում է Հալիսից հարավ:
[7] Կիլիկիայի թագավորությունն է:
[8] Հյուսիսային Կիլիկիան է:
[9] Հայայի թագավորությունն է:
[10] Հայայի թագավորության մի մասն է:
[11] Մելիտեն է:
[12] Թորգոմա տունը իշխանությունն է:

[Lion]

Փաստորեն իմ լավ բարեկամ Հայկը հերթական անգամ փոխեց իր կերպարը և, հրաժեշտ տալով հետագայում որպես Սասունի հիմնադիր Սանասար տեղի ժողովրդի հիշողության մեջ մնացած ու սիրված քրմի կերպարին, սկսեց հանդես գալ որպես վերջինիս տղա Մհեր, որպես երկնքի արեգակնային որդի: Դա հենց այն ժամանակներում էր, երբ ես լուր ստացա մեր փարավոն Ամոնհատեպի մահվան ու նրա որդին, նոր փարավոն Էխնաթոնի գահակալման մասին: Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ, չնայած ես ու Հայկ երկար ժամանակ վստահ էինք, որ սա մահացել է, բայց հետագայում պարզվել էր, որ դրա ջոկատի հետ մեր հիշարժան ընդհարման ժամանակ սրան հաջողվել էր ինչ-որ հրաշքով ողջ մնալ, թաքնվել ընկած դիակների մեջ, իսկ հետո էլ վերադառնալ Եգիպտոս:

Հայկի կերպարանափոխության ժամանակ բոլորի գլուխը խառն էր և այդ փոփոխությունը մեծ հաշվով ոչ-ոքի էլ չհուզեց: Եգիպտոսը զբաղված էր հին փարավոնին հրաժեշտ տալով ու նորին դիմավորելով, իսկ Խեթական թագավորությունն էր հայերի կողմից հասցված ծանր հարվածներից հետո դեռևս գտնվում էր խորը ճգնաժամի մեջ: Սակայն անակնկալ ու կտրուկ կերպով բարդացել էր ներքաղաքական վիճակ նաև Ոսկանիում:

Բանն այն էր, որ Սասունում մեր հաստատվելու հետ գրեթե միաժամանակ մահացէլ էր Միտանիի հզոր արքա Շավարշը, որից հետո գահին բազմել էր նրա եղբայր Արտաշեսը: Սակայն այս նոր արքան իր անբարո և անպատվաբեր վարքագծով այնքան արագ էր հասցրել հիասթափեցնել սեփական հպատակներին, որ Խաթթուշաշի գրավումից անմիջապես հենց հետո սրանք դավադրություն կազմեցին և, գահընկեց անելով Արտաշեսին, Միտանիի նոր արքա հռչակեցին վերջինիս պատանի եղբայր Տուշրարտային: Հենց սա էր, որ, ինչպես արդեն ասացի, մահվան կածանին արդեն ոտք դրած մեր փարավոն Ամոնհատեպին ուղարկեց Իշտար աստվածուհու արձանը: Ինչ վերաբերվում է Հայաստանի մյուս թագավորություններին, ապա ոչ իրենց ներքին կյանքով ներփակված Արարատյան թագավորությանն ու Կիլիկիային, և ոչ էլ Սասունին սահմանակից Արմենիին ու Հայային այդպես էլ մեծ հաշվով չհուզեց տեղի ունեցած փոփոխությունը:

Հետաքրքիր է նշել, որ Հայկի կերպարի փոփոխությունը բերեց նաև իմ բարեկամի բնավորության և ապրելակերպի փոփոխության: Մհերի նոր կերպարում Հայկը հանդես եկավ որպես լիարյուն կյանքով ապրող, կենսախինդ և ուրախ մի ռազմիկ, որը պատերազմ էր գնում ինչպես հարսանիք, իսկ խաղաղ տարիներին էլ մեծ ուշադրություն էր դարձնում կանանց:

Հայկի հետ միշտ այդպես է լինում ու այդ հատկանիշը բարեկամիս մեջ ինձ միշտ էլ հիացրել է: Նա երբեք թույլ չի տալիս, որ նախորդ տարիների ծանր բեռը ճնշի իր հետագա կյանքի վրա և կործանի այն: Որոշ մարդիկ դրանում հնարավոր է անհետևողականություն տեսնեն կամ էլ նույնիսկ նախկինում դավանած արժեքներից նահանջ նկատեն, բայց անձամբ ես դրանում տեսնում եմ խորը մի իմաստնություն: Այդպիսին է մեր ճակատագիրը` ապրել շատ ու շատ կյանքեր, և այս պայմաններում, եթե թողնես, որ նախորդ տարիները ծանր բեռ դառնան վրադ, դրանց ծանրությունը քեզ վաղ թե ուշ կկոտրի ու վերջնականապես կկործանի: Գուցե և այս տողերը չհասկանան կամ չըմբռնեն սովորական մահկանացուները, մարդիկ, որոնք ապրում են մի քանի տասնյակ տարվա կյանք ու այդ ծանրությունը նրանց վրա այդքան էլ չի զգացվում, բայց այս խոսքերը պետք է որ հիանալի կերպով հասկանա իմ կամ Հայկի պես յուրաքանչյուր մեկը, ով ապրել է արդեն հազար տարուց ավել և հստակորեն զգում է տարիների ու հիշողությունների հսկայական ճնշումը իր հոգու վրա: Ինքս էլ եմ անցել այդ ամենի միջով և Հայկին մազաչափ իսկ չեմ մեղադրում:

Եվ այսպես, Եգիպտոսում "մահացած" քուրմ Հայկը ընդմիշտ հեռացավ մարդկանցից, իսկ նրա փոխարեն հայտնվեց որպես վերջինիս որդի ներկայացած Մհերը, մի մարդ, որին հետագայում հայերը Մեծ կամ Առյուծաձև Մհեր կոչեցին ու շատ սիրեցին: Արդեն ժամանական էր նաև, որ ես ևս հեռանայի, մանավանդ որ Ամոնհատեպի խաղաղ թագավորությունից հետո իմ հարազատ Եգիպտոսը ոտք էր դրել մեծ ցնցումների դարաշրջան. անպետք Էխնաթոնը արդեն սկսել էր հիմնովին խաթարել Եգիպտոսի կյանքի բոլոր բնագավառները և Սասունում նստել ես այլևս և ոչ մի կերպ արդեն չէի կարող:

Իմ դիտորդները հայտնում էին, որ Հայկի կյանքի հետագա քսան տարիները Սասունում անցել են բավականին խաղաղ. Հայկն ամեն կերպ ուժեղացնում և ամրապնդում էր իր իշխանության հզորությունը` պատրաստելով վերջինիս հետագա փոթորիկներին: Այդ տարիներից միակ հիշարժան դեպքը դեպի Պաղեստին Միտանիի բանակի կատարած արշավանքին իր մասնակցությունը բերելն էր, որը տեղի ունեցավ Էխնաթոնի թագավորության իններորդ տարում:

[Lion]

Այդ ժամանակ մեր անպետք փարավոնն արդեն ողջ թափով սկսել էր իրականացնել իր կրոնական խայտառակ փոփոխությունները, դրել էր նոր մայրաքաղաքի հիմքերը և, կլանված լինելով ներքին գործերով, լրիվ աչքաթող էր արել մեր երկրի արտաքին գործերը: Արդյունքում մշտապես անհանգիստ Ասորիքը, ինչպես և տասնամյակներ առաջ, կրկին բռնեց բացահայտ ապստամբության ուղին, իսկ բարիդրացիական հարաբերություններն էլ բարեկամական Միտանիի, ինչպես նաև մեր վաղուցվա առևտրական գործընկեր Բաբելոնի հետ հիմնովին խաթարվեցին: Ընդ որում բանը հասավ նույնիսկ նրան, որ Տուշրարտան կրկին շարժման մեջ դրեց իր հզոր ռազմական մեքենան և Էխնաթոնին խելքի բերելու համար բացահայտ ներխուժում իրականացրեց դեպի մեր ազդեցության տակ գտնվող Ասորիքի տարածք [1]: Դեռ լավ էր, որ այս արշավանքը լուրջ ռազմական հետևանքներ չունեցավ, իսկ Էխնաթոնն էլ ժամանակին խելքի եկավ և, հետ կանգնելով նախկինում որդեգրած իր գոռոզ վարքագծից, հին պայմաններով Միտանիի հետ կրկին հաշտության պայմանագիր կնքեց: Այս անգամ ևս, ինչպես Ծովինարի դեպքում եղավ, որպես կնքված հաշտության գրավական Տուշրարտան Էխնաթոնին կնության տվեց իր տասնհինգամյա քրոջը` աննման գեղեցկության տեր Նունուֆարին: Այստեղ ես չեմ կարող թույլ չտալ ինձ մի փոքրիկ շեղում չկատարել և մի քանի բառ չասել այդ գեղեցիկ էակի մասին:

Պատմում էին, որ Եգիպտոսն ինքը երբեք չի ծնել նման մի գեղեցիկ կնոջ, ինչպիսին Նունուֆարն էր: Նունուֆարին անվանում էին կատարյալ, իսկ հիացած Էխնաթոնը, փոխելով այս գեղեցկուհու սկզբնական անունը, նրան պաշտոնապես սկսեց կոչել Նեֆերտիտի, որը մեր լեզվից թարգմանած նշանակում է. “Աթոնի գեղեցկուհիներից ամենագեղեցկագույնը եկավ” [2]: Ինքս էլ եմ տեսել Նեֆերտիտիին և կարող եմ ասել, որ այս ամենում ոչ մի չափազանցություն մազաչափ իսկ չկա: Ծովինարին մոռացած Էխնաթոնը մինչև իր կյանքի վերջը խելագարի պես սիրեց այս կնոջը ու դեռ լավ էր, որ նա, սկսելով լսել Միտանիի արքայադստերը, աստիճանաբար խելքը գլուխը հավաքեց և դադարեցրեց իր խելագար փոփոխությունները: Եգիպտոսը սկսեց աստիճանաբար ուշքի գալ: Իսկ ուշքի գալ մեր երկրին իրոք պետք էր, քանի որ հյուսիսից ահագնանում էր նոր վտանգը:

Արդյունավետ կերպով հօգուտ իր երկրի օգտագործելով բաժին հասած խաղաղ տասնամյակները` Խաթթուշաշի մոխիրների միջից Խեթական թագավորության նոր հզորացումը նախապատրաստեց խեթական արքաներից ամենահզորն ու հաջողակը` որպես արքա ապրած ու մահվանից հետո էլ մեզնից մեկը դարձած խեթ Սուպիլը, որին սերունդները հետագայում կկոչեն Սուպիլուլիումա [3]: Խեթական երրորդ արքա Թուդհալիայի կրտսեր որդին` նորածին Սուպիլը կամ Սուպիլուլիուման, գահ բարձրացավ կամ ավելի շուտ,այսպես ասենք, արքա հռչակվեց Ամոնհատեպի մահից մեկ տարի առաջ և սզբնական տասնամյակներում ոչ-ոք նրա ու իր ավերված Խեթական թագավորության վրա նույնիսկ ուշադրություն էլ չէր դարձնում. ինչպես արդեն ասվեց վերևում` յուրաքանչյուրին իր հոգսն էլ հերիք էր: Բայց արդեն Էխնաթոնի գահակալման վերջին տարիներին ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ ոտքի կանգնած Խեթական թագավորությանը չնկատել արդեն ուղղակի անհնար էր:

Առաջին անգամ այս արքան իր մասին ստիպեց խոսել դեռևս վերևում արդեն իսկ հիշատակված, դեպի Պաղեստին Միտանիի բանակի արշավանքի ժամանակ: Բանն այն էր, որ խեթերը, Տուշարտային համարելով Միտանիի գահին ապօրինի կերպով բազմած մի անձնավորություն և փորձելով օժանդակել գահազրկված Արտաշեսին, փորձ էին կատարել դավադրական գործունեություն սկսել Ոսկանիի արքունիքում: Սակայն երիտասարդ Տուշրարտան գործեց խիստ վճռական և, մահապատժի ենթարկելով բացահայտված խեթական դավադրության ղեկավար Թուխիկ իշխանին [4] ու Արտաշեսին էլ արտաքսելով Միտանիից, բոլորին ցույց տվեց, թե ով է Միտանիի իրական տիրակալը: Ինչպես արդեն ասվեց, դրանից կարճ ժամանակ հետո էլ հենց կնքվեց կամ, ավելի ճիշտ է ասել, վերահաստատվեց դաշինքը Եգիպտոսի հետ: Բայց խեթերի հետ բարդությունները դրանով չէին վերջանալու:

_______________________
[1] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1370 թվականով:
[2] Նեֆերտիտի (մ.թ.ա.ա. XVI դարի առաջին կես): Էխնաթոնի կինը Միտանիի արքայական տոհմից, որն աչքի էր ընկնում իր բացառիկ գեղեցկությամբ:
[3] Սուպիլուլիումա (մ.թ.ա. 1380-1326): Խեթական թագավորության արքա, որի օրոք այս թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին:
[4] Տուշրարտայի դեմ դավադրություն նյութած անձնավորություն:

[Lion]

Անպետք Էխնաթոնի թագավորության տասնչորսերորդ տարում Սուպիլուլիուման, ռազմական օժանդակություն ցույց տալով իր մոտ ապաստանած Տուշրարտայի մյուս եղբայր Արտակին [1], հարձակվեց Միտանիի թագավորության վրա, բայց հաջորդած ճակատամարտում պարտություն կրեց [2]: Շուտով պարզվեց, սակայն, որ սա միայն սկիզբն էր: Այս իրադարձություններին մասնակցած Հայկը հետագայում ինձ պատմեց, որ այդ դեպքերից հինգ տարի անց, պատճառ բռնելով դեպի Հայա փոխուստի դիմած իր մի քանի ծառաներին վերադարձնելու անհրաժեշտությունը, Սուպիլուլիուման հարված հասցրեց արդեն Հայայի թագավորությանը և գրավեց Եփրատի վերին հոսանքի ողջ աջափնյակը [3]: Հայայի վիճակն այնքան էր ծանրացել, որ հայոց այս թագավորության արքան` Մարի-Անիի [4] թոռ և Կար-Անիի [5] որդի Հայկ-Անին [6], ընդունեց Սուպիլուլիումայի գերիշխանությունը: Ընդ որում վիճակը հատկապես ծանրանում էր նրանով, որ ոչ միայն Միտանիի ուժեղագույն դաշնակիցն էր պայքարից դուրս եկել, այլև Խեթական թագավորությունը Միտանիի վրա հարձակվելու համար խիստ հարմար մեկնակետ էր ստացել: Իսկ խեթական հարվածի ամենասուր ծայրում գտնվում էր Սասունը, որտեղ իշխում էր իմ բարեկամ Հայկ: Իրավիճակ կտրուկ քայլեր էր պահանջում և արդյունքում, հերթական անգամ գործի դնելով իր ռազմական հզոր համակարգը և հատկապես ընտիր մարիաներին, հենց հաջորդ իսկ տարում Տուշրարտան մարտարշավի դուրս եկավ ու կարողացավ հետ վերցնել հիշատակված տարածքները [7]:

Դրանից հետո որոշակիորեն տրորված Սուպիլուլիուման որոշեց նոր դաշնակից ձեռք բերել և, ահաբեկելով Կիլիկիայի արքա Սանասարին [8], ստիպեց վերջինիս անցնել իր կողմը ու հետագա մարտական գործողություններում խեթերին օժանդակելու համար ուղարկել հարյուր մարտակառք, ինչպես նաև հազարական հեծյալ ու հետևակ ռազմիկ: Ընդ որում, որպես Կիլիկիայի արքայի հավատարմության երաշխիք, գրեթե անմիջապես էլ Ադանա [9] տեղափոխվեց խեթական արքայորդի Տելեպինուն [10] և հետագայում փաստացի իր ձեռքը վերցրեց Կիլիկիայի կառավարումը: Տեղի ունեցավ այն, ինչից իմ բարեկամ Հայկն այդքան վախենում էր և ինչից այդքան մեծ ջանքերի գնով ձգտում էր խուսափել` մասնատված Հայաստանի մի մասն ընկավ թշնամու տիրապետության տակ ու գործիք դարձավ Հայաստանի մյուս մասերի դեմ պատերազմելու համար: Հետագա տարիների իրադարձությունները կապված են արդեն մեր ու Ասորիքի հետ: Ու թեև Հայկը մի քանի տարի ժամանակ ևս շահեց, բայց արդեն պարզ էր, որ խեթերը նրան այսպես թե այնպես հանգիստ չեն թողնելու: Իսկ առայժմ, ինչպես արդեն ասել եմ, Ասորիքի անհանգիստ իշխանների մշտական խարդավանքների արդյունքում մենք կրկին կորցրեցինք գործնականում ողջ Ասորիքը:

Խեթական բանակները իջնում էին լեռներից և գրավում բարեբեր այս երկրի քաղաքները, ոչնչացնում էին մեր կայազորներն ու սպանում մեր կառավարիչներին: Ընդ որում բոլոր այդ թշնամական գործողությունները խեթերն անում էին ավազակների ու խռովարարների դեմ պայքարի և իբր Եգիպտոսի շահերի պաշտպանության պատրվակով: Խեթական առյուծը, ինչքան ահարկու էր ուղղակի հարվածում, այնքան էլ վտանգավոր էր խորամանկ խարդավանքների գործում և պատահական չէ, որ անպետք Էխնաթոնի մեղքով Ասորիքում սկիզբ առած խառնաշփոթը վերջինս օգտագործում էր լիակատար կերպով : Ընդ որում անխելք Էխնաթոնը, որը լիովին կլանված էր իր կրոնական վերափոխումներով և մազաչափ իսկ ուշադրություն չէր դարձնում այդ ամենի վրա, դրանից դեռ տասնհինգ տարի առաջ էր մահացել, բայց մեր երկրում սկիզբ էր առել ավելի մեծ մի խառնաշփոթ: Ոչ մի հնարավորություն չկար խոշոր մարտական գործողություն վարելու խեթերի դեմ ու դեռ լավ էր, որ սրանք Եգիպտոս ներխուժելու լուրջ մտադրություններ չունեին և Ասորիքին տիրելուց հետո կրկին իրենց հիմնական ուժերով վերադարձան սեփական տարածքներն` պատրաստվելով հզոր հարված հասցնել ամենից առաջ Միտանիին ու Արմենիին:

Խեթերի ոկղմից Ասորիքին փաստացի տիրելուց հետո, ինչպես արդեն ասացի, խեթերի հարվածի ամենասուր ծայրում հայտնված Սասունի վիճակը էլ ավելի ծանրացավ: Սուպիլուլիուման հասավ նրան, որ փաստացի դադարեցվեց դեպի լեռներ ցորենի արտահանումը, որը պարենային լուրջ խնդիրների առաջ կանգնեցրեց Հայկին: Իսկ շուտով էլ խեթերն անցան արդեն ուղղակի և բացահայտ մարտական գործողությունների:

_______________________
[1] Արտակ II (Արտադամա) (մ.թ.ա. 1327-1326): Միտանիի արքա, որի օրոք թագավորությունը կտրուկ թուլացավ և սկիզբ առավ վերջինիս անկման գործընթացը:
[2] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1355 թվականով:
[3] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1350 թվականով:
[4] Մարի-Անի (մ.թ.ա. մոտ 1450-1400): Հայայի թագավորության արքա, որի օրոք սկիզբ առան ավերիչ պատերազմները Խեթական թագավորության դեմ:
[5] Կար-Անի (մ.թ.ա. մոտ 1400 - ուղ. 1375): Հայայի թագավորության արքա:
[6] Հայկ-Անի (մ.թ.ա. 1375-1345): Հայայի թագավորության արքա:
[7] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1349 թվականով:
[8] Սանասար II (Շունաշարա) (մ.թ.ա. մոտ 1400-1345): Կիլիկիայի թագավորության արքա:
[9] Քաղաք Կիլիկիայում, Կիլիկիայի թագավորության մարյաքաղաքը:
[10] Տելեպինու քուրմ (մ.թ.ա. մոտ 1345-1334): Սուպիլուլիումա I-ի որդի ն և Կիլիկիայի թագավորության տիրակալը:

[Lion]

Մեր փարավոն Խորեխեմբի [1] թագավորության երրորդ տարում, երբ խելամիտ փարավոնին դեռևս չէր հաջողվել կարգի բերել Եգիպտոսը ու նա նոր-նոր էր ձեռք զարկել այդ դժվարին գործին, Սուպիլուլիումայի գլխավորությամբ հարձակման անցած Խեթական թագավորության բանակը հայերից գրավեց Անդրեփրատյան Ծոփքը, իսկ հետո էլ շարժվեց Ոսկանիի ուղղությամբ [2]:

Միտանիի արքա Տուշրարտային այս անգամ այլ ելք չէր մնում, քան պարտիզանական մարտերով նահանջելը: Իմ դիտորդները հայտնում էին, որ, ինչպես և կարելի էր սպասել, այդ իրադարձություններին հայերի կողմից ամենաակտիվ մասնակցությունն էր բերել իմ լավ բարեկամ Հայկը: Ինչպես պատմում են ամենատարբեր աղբյուրները` Սասունի իշխան Առյուծաձև Մհերի գլխավորած մանր ջոկատները իսկական մի պատուհաս էին դարձել խեթական բանակի համար, որը կտրվել էր պարենավորման հիմնական պահեստներից և, չնայած կարողացել էր մտնել Ոսկանի, սակայն չէր կարողացել գրավել քաղաքի միջնաբերդն ու հայտնվել էր ամենաողբալի վիճակում:

Ավելին, իմ դիտորդների չճշտված տվյալների համաձայն այս արշավանքի ժամանակ տեղի էր ունեցել ևս մեկ ուշագրավ, թեև միայն մեր նմաններին վերաբերվող ու այդպես էլ մեծապես անհայտ մնացած մի դեպք: Ասում էին, թե խեթական ճամբարի վրա հարձակումներից մեկի ժամանակ Հայկին հաջողվել էր ներխուժել Սուպիլուլիումայի վրան և տեղի ունեցած մենամարտում սպանել վերջինիս: Վերևում ես արդեն ասացի, ու խեթական արքան մեր տիպի մարդկանցից մեկն էր, բայց իր այդ վիճակին նա հասավ միայն այդ մենամարտում մահանալուց և վերակենդանանալուց հետո:

Խնդիրը բարդ է և այժմ ես հնարավորություն չունեմ այն վերջնականապես պարզելու: Հայկը վառ ատելություն էր տածում Սուպիլի նկատմամբ և պնդում էր, որ դաշույնի հարվածով է վերջ տվել այդ արքային: Մեր հետախույզները ևս հայտնում էին, որ հարձակումից հետո խեթերի ճամբարում պատրաստվել են սեփական արքայի թաղման արարողությանը: Բայց մյուս կողմից էլ հայտնի է, որ հենց այդ իրադարձությունից հետո Խեթական թագավորության գահին բազմեց Մուրսիլ անունով մեկը [3], որը, սակայն, իրեն կոչում էր Սուպիլուլիումայի որդի, անչափ նման էր իր հորը բնավորությամբ ու կառուցվածքով, իսկ իր գրվածքներում էլ իրեն անվանում էր. մեկ. “Սուպիլուլիումա”, իսկ մեկ էլ. “Մուրսիլ”: Ես ընդունում եմ, որ սա դիտորդների մեր պատմության ամենամութ կետերից մեկն է և կարիք ունի հետագա պարազբանման: Իսկ առայժմ թերևս միայն հավանական կարող եմ համարել այն տարբերակը, որ Սուպիլուլիուման, լինելով անմահ, բայց դեռևս հասած չլինելով այդ վիճակին, Ոսկանիի պատերի տակ տեղի ունեցած այդ հարձակման ժամանակ դաշույնի հարվածով սպանվել է դրա անմահ էության մասին այդ ժամանակ ոչինչ չիմացող Հայկի կողմից, որից հետո վերակենդանացած Սուպիլուլիումային հաջողվել է ճարպիկ կերպով օգտվել խառնաշփոթից և կրկին խեթական գահին բազմել արդեն իր որդի Մուրսիլի անվան տակ: Չգիտեմ և ոչինչ չեմ կարող վերջնականապես պնդել, հատկապես այն բանի ֆոնին, որ մի քանի տարի առաջ տեղի ունեցած Խաթթուշաշի ջախջախումից հետո [4] հիմա այդ քաղաքի նույնիսկ տեղն է դժվար մատնանշել, բայց ամենահավանական տարբերակ ամեն դեպքում մնում է կարծես թե հենց սա:

Ոսկանիի պատերի տակ կրած անհաջողությանը, որն ինչպես արդեն ասացի, բարդ վիճակի մեջ էր դրել խեթական բանակին, շուտով գումարվեց նաև ևս մեկ: Խեթերի թիկունքում ապստամբեցին Անիի քրմերը և Հայայի մարտունակ ջոկատները, որոնք ոչ մի կերպ չէին ուզում թույլ տալ իրենց ազգակից Միտանիի կործանումը, ներխուժեցին խեթական թագավորության ուղիղ սիրտը: Արդյունքում վերակենդանցած Սուպիլուլիուման կամ Մուրսիլը ստիպված եղավ նահանջի հրաման տալ: Իրենց հերթին, լսելով խեթական բանակի վերադարձի մասին, խեթական տարածքներից հեռացան նաև հայերը: Արդեն տարվա վերջում էր, երբ կատաղած Մուրսիլը, որը ոչ մի կերպ չէր կարողանում համակերպվել կրած անհաջողության հետ, կրկին արշավի հանեց իր բանակը և նահանջող հայերից առանց լուրջ մարտերի գրավեց Հյուսիսային Ասորիքը, իսկ Կադեշի պատերի տակ տեղի ունեցած ճակատամարտում էլ հաղթեց միտանցիների կողմում մարտնչող տեղի իշխանի բանակին: Արյունոտ տարին վերջացավ այնպես, ինչպես և սկսվել էր` բոլոր պետությունները մնացին իրենց նախնական սահմաններում [5]:

Այս կապակցությամբ ուզում եմ կրկին ընդհատել խոսքս և ցույց տալ, թե բուռն այս իրադարձությունների վերաբերյալ ինչ հաջողվեց ինձ գրի առնել խորը քնի կամ ուշաթափության մեջ հայտնված Հայկի խոսքերից, խոսքեր, որոնցում, ի դեմս առյուծին հաղթահարող Մհերի, իմ խորին համոզմամբ արտացոլված է Հայկի պայքարը սեփական դրոշների վրա առյուծ կրող և իրենց էլ առյուծի սերունդ համարող խեթերի դեմ…

______________________
[1] Խորեխեմբ (մ.թ.ա. 1348-1320): Եգիպտոսի XVIII գահատոհմի փարավոն, որի օրոք Եգիպտոսի հզորությանը աստիճանաբար վերականգնվեց:
[2] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1345 թվականով: Պարտիզանական հարվածների ենթարկվող խեթական բանակին հաջողվեց գրավել Միտանիի մայրաքաղաքը, սակայն ծանր կորուստներ կրած թշնամին գրեթե անմիջապես էլ ստիպված եղավ հապճեպ նահանջ իրականացնել:
[3] Մուրսիլ II (մ.թ.ա. մոտ 1345-1300): Խեթական թագավորության արքա, որի օրոք այս թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին:
[4] Մ.թ.ա. մոտ 1190 թվականին “Ծովի ժողովուրդներ”-ը գրավեցին և հիմնահատակ ավերեցին Խաթթուշաշը:
[5] Նկարագրվող իրադարձությունները խեթական կողմին այդպես էլ վերջնական հաջողություն չբերեցին:

[Lion]

Էղավ մեկ օր, որ Սասնա մեջ հացի մեծ թանկություն ընկավ: Ժողովուրդն էլավ, էկավ լցվավ Մհերի դուռ, ասաց. “Մհեր, աստծու սիրուն, մենք սովամահ տի կոտորվենք, արի մեզի ճար մի գտի”։ Մհեր ասաց. “Ես չեմ գիդի. էրթամ քեռի Թորոս ասեմ, էնի գիտնա՝ էս թանկություն ինչից կլնի”: Էլավ, գնաց քեռուն, ասաց. “Քեռի, թանկություն է: Կարնա՞ս մեզի ճար մի գտի”։ Քեռին ասաց. “Մհեր, որդի, ի՞նչ ճար գտնեմ, էրկիր հաց չըմնաց։ Թե հաց ըլնի՝ քո հոր ամբարներ տի ըլնի”։ Մհեր հարցուց. “Ինչի՞ց է՝ հաց չըկա, կարկու՞տ զարկե, քամի՞ն քաղե, տո՞թն է տվե...”: Քեռին ասաց. “Չէ, էդուց չէ։ Մեր էրկիր վար ու ցանք քիչ է. էծ կպահենք, տավար ու էշ, մեր հաց Շամա [1], կգար: Բայց մեկ առյուծ է լուս ընկե, երբ սար չութի էրթանք՝ մեզ կուլ կտա։ Ճամփան կտրեց ճամփորդներեն, գալող ու էրթացող հատավ, մարդ չի կարնա ճամփա էրթա՝ Շամից էստեղ, էստեղից Շամ: Էդոր համար հացի պակաս ու թանկություն ընկավ աշխարք"։ Մհերն ասաց. "Էդպես է՝ ես լուսուն կէրթամ”։ Քեռին թե. “Որդի, չէրթաս, քեզ կջարդի”: Ականջ չարավ, գնաց։ Առավոտուն վիր, ամեն, ինչքան ձի հեծնող կար՝ հեծան՝ Մհերի հետ գնացին։ Գնացին էն առյուծին։ Առյուծ տեսավ՝ մարդ մի կգա՝ էլավ, էկավ իրեն տեղեն։ Պոչը գետին կտփտփեր, թոզ ու դուման կբարձրացներ:

Էլավ՝ էկավ Մհերի դեմ։ Մհեր ասաց իրեն զորքին. “Ով որ էդ առյուծին թրով զարկեց, ես կթողնեմ առյուծն իր տեղ, հետ կդառնամ էնոր վերան ու կսպանեմ զէնի: Առյուծի մեր աստված կանչեց՝ ծնավ էնոր, իմ մերն էլ ինձ, աստված կանչեց, էնպես ծնավ”։ Մհերի հետ գնացած մարդիկ հեռու կանգնան, Մհեր մենակ գնաց։ Գնաց, ինք ու առյուծ առան իրար։ Մհեր գոչեց, մի ձեռ թալեց էդ առյուծի վերի ծնոտ, մյուս ձեռ թալեց ներքի ծնոտ, ճղեց էդ առյուծ մեջտեղեն, արեց էնոր էրկու կտոր։ Մեկ դրեց ճամփու էս դին, մեկ էլ էն դին։ Իր հետ գնացած մարդեր էկան, կայնան Մհերի մոտ։ Մեկ մարդ էլ շուտ խաբար հասցուց Սասուն, թե աչքներդ լուս, Մհերն առյուծ սպանեց։ Չուր հիմիկ Մհեր էր, հիմիկվնե հետ էղավ Առյուծաձև Մհեր։

Մհեր դարձավ, էկավ Սասուն։ Ու սասնեցիք էդ ժամանակ էկան Մհերի դուռ, ասին. “Էստուց հետև մեր տեր դուն ես, մեզի կառավարի”։ Երբ սասնեցիք Մհեր արին կառավարող՝ տվին էնոր Քուռկիկ Ջալալին, Թուր Կեծակին, Գուտն զրեհին, Գոտին ի մեջքին, Կապան ղադիֆեն։ Հեծավ Մհեր Քուռկիկ Ջալալին, առավ ի ձեռ Թուր Կեծակին, շրջեց իր հայոց հողեր։ Ու թշնամիք կորագլուխ էլան էնոր առաջ…

___________________
[1] Աոսրիքի ժողովրդական անվանումը:

[Lion]

*

Անչափ արյոնոտ այդ տարուն հաջորդեցին համեմատաբար խաղաղ տարիները, որոնց ընթացքում իրար արնածոր վերքեր հասցրած բոլոր երկրներն էլ փորձում էին ամոփքել դրանք և նոր ուժ հավաքել: Արդեն իր անմահ էությունը լրիվ գիտակցած Սուպիլուլիուման կամ Մուրսիլը երկաթյա ձեռքով վերականգնեց կարգուկանոնը և իր սասանված հեղինակությունը Խեթական թագավորությունում, Տուշրարտան փորձեց վերականգնել Միտանիի երբեմնի ուժն ու հզորությունը, Կիլիկիան մնաց խեթերի ուղղակի, իսկ Հայան ու Արմենին էլ` սրանց անուղղակի ազդեցության ոլրոտում: Խոհեմ Խորեխեմբն էլ մի կերպ ոտքի հանեց մեր Եգիպտոսը: Այդ տարիներին ես նորից հաստատվեցի Թեբեում և դարձա մեր փարավոնի ամենամտերիմ մարդկանցից մեկը: Իմ դիտորդները հայտնում էին, որ իր իշխանությունը Սասունում ոչ միայն պահել, այլև խիստ ամրապնդել էր կարողացել նաև Հայկ: Ասում էին, որ նա ամուսնացել է Արմաղան անունով մի գեղեցկուհու հետ, որին խլել էր խեթերից, երբ սրանք գերված հայերի մի խմբի ուզում էին տեղափոխել իրենց երկիր:

Վերջին դեպքերի կապակցությամբ ես կարողացա որոշ ոչ հստակ խոսքեր գրի առնել նաև Հայկի խոսքերից, սակայն հարմար չեմ գտնում դրանք այստեղ մեջբերել, մի կողմից վերջիններիս` ոչ այնքան պարզ, մյուս կողմից էլ` ակնհայտ հեքիաթային բնույթը հաշվի առնելով: Ընդհանուր տեսքով միայն, հանուն դիտորդների մեր ընդհանուր գործի շահերի, այստեղ կարող եմ ասել, որ ոչ այնքան հստակ այդ հեքիաթային խոսքերում Հայկը պատմում էր ինչ-որ քաղաքների գրավման, ինչպես նաև բազում մենամարտերի ու մրցությունների մասին` խոսք տանելով նաև Արմաղանի ազատման պատմության և նրա հետ ամուսնության մասին: Կարծում եմ, սակայն, ակնհայտ է, որ բարեկամիս այս խոսքերում արտացոլված են վիպական քողով պատված իր հիշողությունները խեթերի հետ ունեցած բազում մանր ընդհարումների մասին, որոնք կապված դեպի Ոսկանի Սուպիլուլիումայի կազմակերպած վերջին հարձակնան հետ:

Այս կապակցությամբ հարկ է ավելացնել, որ Հայկի խոսքերում ակնարկներ կային նաև իր հետագա սիրային արկածների մասին: Հաշվի առնելով, սակայն, դրանց որոշակիորեն անձնական բնույթը, վերջին փաստի կապակցությամբ ես կավելացնեմ ընդամենը միայն այն, որ, համաձայն դիտորդների և իմ անձնական դիտարկումների, այդ ժամանակ Հայկը ավելի շատ, քան երբևէ երբ նա ամուսնացած էր եղել, ուշադրություն էր դարձնում այլ կանանց, ինչը հաճախ էր վշտացնում մեր այս հերոսին անհուն կերպով սիրած Արմաղանին: Ընդ որում ես ավելորդ չեմ գտնում և ի պատիվ այդ կնոջ ուզում եմ ավելացնել, որ, նույնիսկ այն բանից հետո, երբ կրքոտ կարքեմիշցի մի կնոջ հետ մի քանի տարի ապրելուց հետո Հայկ հիասթափվեց վերջինիցս ու վերադարձավ Արմաղանի մոտ, հավատարիմ այս կինը ոչ միայն ներեց նրան, այլև կրկին նվիրեց վերջինիս իր մեծ սերն ու նվիրվածությունը: Այո, լավ կին էր այդ Արմաղանը և այս առումով թող ինձ, որպես հազարամյա մի բարեկամի, թույլ տրվի ասել իմ ընկեր Հայկին, որ նա դաժան էր վարվում այդ հիանալի կնոջ հետ:

Խորեխեմբի թագավորության վերջին տարիներին հարաբերոթյունները խեթերի հետ կրկին լարվեցին: Անմահ Մուրսիլը, որին ճակատագիրը կարծես թե երջանիկ հնարավորություն էր տվել անվերջ ձգտելու հասնել իր երազանքներին, նորից էր սկսել մտմտալ Ասորիքին տիրելու մասին: Մի քանի մանր արշավանքներ կատարելով Հյուսիսային մեծ ծովի ափերին տարածվող Հայայի տարածքների ուղղությամբ [1]` Խորեխեմբի թագավորության քսաներորդ տարում Մուրսիլը մի մեծ բանակ հավաքեց և որոշեց կրկին իջնել Ասորիք [2]: Արշավանքը տեղի էր ունենում Եփրատ գետի աջ ափով:

Տեղեկանալով թշնամու արշավանքի մասին` արդեն ամենևին էլ ոչ երիտասարդ Տուշրարտան այնուհանդերձ նախկին երիտասարդական ավյունով հավաքեց իր ձեռքի տակ եղած բոլոր ուժերն ու ինքն էլ շարժվեց դեպի Հյուսիսային Ասորիք: Այդ իրադարձությանը բնականաբար իր մասնակցությունը բերեց նաև Սասունի իշխանը, ի դեմս իմ բարեկամ Հայկի: Տալպա քաղաքում Մուրսիլը բանակի ազդու շքերթ կազմակերպեց, որից հետո իր որդի Արնուվանդային և փորձառու զորավար Ցիդասին մի խոշոր բանակային խմբով ուղարկեց Տուշրարտայի դեմ: Վերջինս արդեն հասցրել էր պաշարել Հյուսիսային Ասորիքում գտնվող Մարմուրագան, որտեղ դիմադրում էր խեթական վեց հարյուր հոգանոց կայազորը: Իհարկե, միտանցիների նպատակը այդ փոքրիկ խումբը ոչնչացնելը չէր, այլ խեթական ուժերը մասնատելը, ինչն էլ հաջողությամբ իրականացվեց: Քաղաքի պատերին մոտեցող խեթական բանակը անխուսափելիորեն ձգվեց երթային կարգով, ինչից էլ օգտվեց Տուշրարտայի ճարպիկ զորավարը, իմ լավ բարեկամ Հայկ:

Ես Խորեխեմբի մոտ էի, երբ Հյուսիսային Ասորիքից վերադարձած մեր հետախույզները պատմեցին խեթական այդ անհաջողության մասին: Ասում էին, որ երբ խեթական ձգված երթաշարքը սկսել էր մոտենալ Մարմուրագային, Միտանիի արագընթաց մարտակառքերը անակնկալ հարձակման են անցել ու սկսել են հաղթանակ տանել: Ստեղծված պայմաններում Արնուվանդային և Ցիդասին այլ բան չէր մնացել, քան մեծ դժվարությամբ խոշոր ուժեր մարտի մեջ մտցնելը, որից հետո միայն մեծ կորուստների գնով են սրանք կարողացել հետ մղել մարիաներին: Մեր հետախույզները հայտնում էին, սակայն, որ, չնայած հավասարակշռության վերականգմանը, Արնուվանդայի ու Ցիդասի բանակ այնքան ծեծված վիճակում է եղել, որ սրանք ընդհատել են արշավանքը և վերադարձել Տալպա: Արդյունքում Մարմուրագայի կայազորը հանձնվեց, իսկ կատաղած Մուրսիլը, շնորհազրկելով Ցիդասին և պատժելով Արնուվանդային, ստիպված եղավ այնուհանդերձ հրաժարվել Միտանիի դեմ արշավանքից ու շարունակել արշավանքը դեպի Կարքեմիշ, որն ընկավ ութնօրյա դիմադրությունից հետո [3]:

_______________________
[1] Իրադարձությունները թվագրվում են մ.թ.ա. 1330-1329 թվականներով:
[2] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. 1328 թվականով:
[3] Մուրմուրագայի ճակատամարտի տակտիկական մանրամասները մեզ չեն հասել:

[Lion]

Խեթերի հենց այս արշավանքի հետ էր կապված Խորեխեմբի դեմ դավադրության բացահայտումը: Հանգուցյալ Էխնաթոնի այրի Անխենսենեպատոնը [1] այն ժամանակ գաղտնի մի դեսպանություն էր ուղարկել խեթերի արքայի մոտ և առաջարկել էր իրեն որպես ամուսին տալ Սուպիլուլիումայի որդիներից մեկին, որը պետք է բնականաբար նաև բազմեր Եգիպտոսի գահին: Այս պատմությունը մեր Հայկի հետ քիչ կապ ունի, դրա համար էլ ուղղակի մի քանի խոսքով կասեմ, որ անձամբ ինքս միջոցներ ձեռք առա հնարավոր այդ ծրագիրը խափանելու ուղղությամբ: Արդունքում մեր գլխին փեսայացու կարգվել պատրաստվող արքայազն Ցանացան սպանվեց: Դեհ, ինչ կարող ես անել, քաղաքականություն է [2]:

Այս ամենը Մուրսիլից խլեց ևս երկու տարի ու այդ ընթացքում, թեև սա որևէ լուրջ առաջխաղացում չիրականացրեց, բայց ամենուր որպես կառավարիչներ նշանակելով իր մտերիմներին, լուրջ կերպով ամրացավ Հյուսիսային Ասորիքում: Միակ դժվարությունը հարուցեց թերևս Կիլիկիայի ապստամբած տիրակալ Տելեպինուն, որը ակնհայտորեն ոչ մի կերպ չէր կարողանում համակերպվել իր հոր վերակենդանացման հետ: Սակայն Մուրսիլը անձամբ արշավի դուրս եկավ և, փախուստի մատնելով սեփական որդուն, գրավեց Կիլիկիան ու հնազանդեցրեց այն [3]:

Թվում էր, թե սկիզբ առած փոթորիկը այս անգամ էլ պետք է հանգստանա, սակայն, ի դժբախտություն իմ լավ բարեկամ Հայկի, հարվածը այս անգամ լրիվ անսպասելի կողմից եկավ` ներսից պայթեց Միտանին: Մանրամասները նույնիսկ Հայկը կարծես թե չգիտի, բայց փաստն այն էր, որ Տուշրարտայի դեմ կազմակերպված բազմաթիվ դավադրություններից մեկն այնուհանդերձ հաջողությամբ պսակվեց և հզոր, թեև արդեն ծերացած այս արքան զոհ գնաց նենգությանը: Դատելով ըստ ամենայնի` դավադրությունը կազմակերպել էր սպանվածի եղբայր Արտակը, որը դեռ տարիներ առաջ էր հավակնում Միտանիի գահին և այժմ էլ չհապաղեց հռչակվել Միտանիի արքա: Տուշրարտան ափսոս էր և ի դեմս նրա հայերը մեծ մի արքա կորցրեցին, բայց վատը նաև այն էր, որ դրանով նրանց մոտ սկիզբ առավ գահակալական լուրջ մի պայքար և Միտանին անվերադարձ կերպով թուլացավ:

Իմ բարեկամ Հայկը` Սասունում իշխող Առյուծաձև Մհերը, հայտնի էր որպես Տուշրարտայի ամենամտերիմ բարեկամներից մեկը և պարզ էր, որ Ոսկանիում տեղի ունեցած փոփոխությունները ազդելու էին նաև նրա վրա: Իրոք, հետագան ցույց տվեց, որ իրերի ցանկացած դասավորության դեպքում էլ Հայկ հայտնվելու էր անբարենպաստ իրավիճակում:

Արտակ ծեր էր ու հիվանդ և այդպես էլ չկարողացավ ամրանալ Միտանիի գահին, մանավանդ, որ զոհված արքայի որդի Սատոնը [4], որը ընդամենը երեք մարտակառքով, երկուական թիկնապահներով ու ծառաներով և նույնիսկ առանց փոխնորդ շորի, բայց այնուհանդերձ կարողացել էր հասնել Մուրսիլին, սրա կողմից եռանդուն աջակցության արժանացավ: Խեթական բանակը պատրաստվեց ներխուժել Միտանիի տարածք: Մինչ այդ, սակայն, Արտակ մահացավ և Միտանիի արքա հռչակվեց վերջինիս որդին` երրորդ արքա Շավարշը [5]: Սա, հուսահատության հասնելով անկյուն քշված գազանի պես և չունենալով որևէ այլ ելք, դեսպաններ ուղարկեց այդ ժամանակներում արդեն բավականին հզորության հասած Ասորեստանի արքա Ասսուրուբալիտի [6] մոտ և, զգալի տարածքային զիջումներ անելով սրան, փորձեց ապահովել երբեմնի իր այդ հպատակի աջակցությունը: Սակայն դա չէր փրկելու Շավարշին և շուտով Խեթական թագավորության բանակը, որին աջակցում էին նաև Արմենիի գահակալները, ներխուժեց Միտանի: Իրիդի քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում Շավարշի բանակ պարտություն կրեց [7], որից հետո հաղթողները գրավեցին Ոսկանին: Շավարշի մասին ոչ-ոք այլևս ոչինչ չլսեց, Միտանիի արքա հռչակվեց խեթերի հպատակությունն ընդունած Սատոնը, իսկ երբեմնի հզոր թագավորությունն էլ մասնատվեց ասորեստանցիների և խեթերի միջև ու անվերադարձորեն թուլացավ: Թագավորության հյուսիսային զգալի տարածքներ անցան խեթերի հետ ջերմ հարաբերություններ ունեցող Արմենիի թագավորությանը, իսկ հարավային որոշ տարածքներ էլ ընկան Ասորեստանի տիրապետության տակ:

Ինչքան ինձ հայտնի է, այս իրադարձություններին Հայկ որևէ կերպ չի մասնակցել, թեև, ինչպես կասվի ստորև, նա դրանցից այնքան է տեղյակ եղել, որ տպավորությունները այդ ամենի մասին պահել է իր մեջ նույնիսկ հարյուրամյակներ անց էլ: Մի բան, սակայն, փաստ էր. Առյուծաձև Մհերի իշխանության ժամանակը Սասունում մոտենում էր իր ավարտին: Արդեն մոտ հիսունհինգ տարի էր, որ Հայկը որպես Մհեր իշխում էր Սասունում և այսպես թե այնպես նա պետք է որևէ փոփոխություն աներ, այնպես որ Ոսկանիում տեղի ունեցած իրադարձությունները ընդամենը միայն արագացրեցին վճռական որոշման ընդունումը:

Ինչպես արդեն ասացի, Առյուծաձև Մհերը հայտնի էր որպես Տուշրարտայի լավ բարեկամ և երրորդ արքա Շավարշը հենց միայն այս պատճառով միայն բոլոր հիմքերն ուներ ատելու նրան: Բայց բարեկամիս վիճակ չթեթևացավ նաև Տուշրարտայի որդի Սատոնի օրոք, քանի որ սա լիովին կախված էր խեթերից և իր հերթին չէր կարող չհալածել խեթերի հետ թշնամական հարաբերություններ ունեցող Սասունի հզոր իշխանին: Եվ ահա` Հայկ հեռացավ, հեռացավ և… հայտնվեց ինձ մոտ` Թեբեում: Ավարտվեց իմ բարեկամ Հայկի կյանքի կարևոր մի փուլ ևս ու այստեղ ես հերթական անգամ ավելորդ չեմ համարում ընդհատել իմ խոսքը և մեջբերել հենց իր` Հայկի, խոսքերը, որոնք, ինչպես արդեն ասել եմ, ինձ հաջողվեց լսել ու գրառել խորը քնի կամ ուշաթափության մեջ հայտնված Հայկի շուրթերից…

_______________________
[1] Էխնաթոնի այրին:
[2] Եգիպտական տարածքում կասկածելի հանգամանքներում տեղի ունեցած խեթական արքայազնի մահը լուրջ հարված հասցրեց երկու երկրների հարաբերություններին:
[3] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1326 թվականով:
[4] Սատոն (Սատիվասա) (մ.թ.ա. 1325-1298): Միտանիի արքա, որի օրոք նրա թագավորությունը բռնեց թուլացման և քայքայման ուղին:
[5] Շավարշ III (Շուտուառա) (մ.թ.ա. 1326-1325): Միտանիի արքա:
[6] Ասսուրուբալիտ (մ.թ.ա. 1360-1326): Ասորեստանի արքա, որի օրոք Ասորեստանը սկսեց հզորանալ:
[7] Այս և հաջորդ իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1325 թվականով:

[Lion]

*

Էդ վախտ դեռ կապրեր Արևմուտքի էն վատ թագավոր: Մհերի քաջություն լսեց, կատղավ, թե Մհեր իրեն հարկ չէր ուղարկի։ Հրաման արավ, ասաց. “Գնացեք Սասուն, ասեք Մհեր իրեն պատրաստություն տեսնի։ Ես ու Մհեր տի կռվենք”։ Արիք էկան, ասին. “Առյուծ արքան քեզնե կռիվ կուզի”: “Կռի՞վ կուզի, թող գա, տեսնենք ի՞նչ է կուզի մեզնե”,- ասաց Մհեր, էլավ հեծավ Քուռկիկ Ջալալին, քշեց, հասավ սահման։

Էդ ժամանակ Արևմուտքի արքան իր սաղ բանկով Դաշտի վերան նստուկ էր։ Տեսավ հեռվանց ձիավոր մի կգա: Ինք խոջա ամրոց էր, նստած ձիու վերան, իսկ ձին փոթորկի պես կգար։ Էկավ, հասավ։ Մհեր բարև տվեց, արքան էդոր դեմքիցըն զարզնդավ։ Չը կարցավ, թե բարև առներ իրեն վախից։ Ու ինք միտ վե ասաց. “Մագյար հըմլա մարդ է՞լ կլնի աշխարհ”։ Ասաց. “Ձին բռնեք”։ Ծառաներ ձին բռնին։ Մհեր իջավ։ Արքան հարցուց. “Դու ո՞րտեղացի ես, կտրիճ”։ Մհեր ասաց. “Սասունցի եմ։ Ես Սանասարի տղան եմ”։ “Հայ-հա՜յ”,- ասաց թագավոր,- “իմ հողի մեջ որ կնստիք, ուրեմն դո՞ւք եք։ Մհեր դո՞ւն ես”։ Ասաց. “Մհեր ես եմ”։ Թագավոր ասաց. “Կռվի՞ էկար վեր ինձ։ Ինչի՞ դուք իմ խարջ չեք իտար։ Սասուն որ կա, էդ հող իմն է: Առավոտուն իրար զարկենք”։ Մհեր ասաց. “Զարկենք”։

Առավոտուն Սասնա Մհեր գընաց, էնոր դեմը կայնավ։ Սասնա Մհեր, Առյուծ արքան իրար դեմ ըսկսան կռվել: Թրեր առան, տվին, զարկին մեկ-մեկէլի, հար գնացին, էկան, զարկին մեկ-մեկէլի: Հողը էնոնց ոտքերու տակ կհերկվեր, ասես գութն կհերկեր։ Կես կասեին. “Ամպեր են որ կգոռգոռան”, լես կասեին. “Երկրաշարժեն սարեր բլան”։ Էդոնց զարկ-զարկոցից աշխարք կդողդողար, ամեն մեկի թուրն էր հսկայավարի: Իրեք ցերեկ, իրեք գիշեր կռվան ու չըկարցան հաղթեն իրար։ Էն ինչ Մհերն էր, ուժով էր, էն ինչ արքան էր` խորամանկ էր, ֆանդով էր։

Վերջը արքան տեսավ, որ Մհեր չի հաղթվի, որ շատ ազնավուր, հաստատ մարդ է, ասաց. “Սասնա Մհեր, քելե մենք մի պայման կապենք։ Ես կասեի՝ մեջ աշխարքին ինձնեն ուժեղ մարդ մի չկար, ամա ես ու դու չկարցանք իրար հաղթենք։ Ու դրա համար էլ պայման` ինչքան խարջ կա ձեզի՝ ամեն ես քեզի բաշխեցի։ Էլ Սասունն ինձ խարջադար չի. քոնն են Սասնա ամեն հողեր, գընա, կեր, խմի, վայելե։ Մենակ՝ կռվի վախտ որ ըլի՝ մենք իրարու ընկեր ըլնինք ու հետո էլ, թե ես մեռնեմ՝ զիմ թագուհին ու էրեխեք հանձնեմ քեզի. թե դու մեռար՝ զքոն հանձնի մեզի։ Որ խալխ չասի, մնացեր են որբ”։ Արևմուտքի թագավորն էս բան մաքուր սրտով չասաց, քանզի Մհերից վախցավ, կեղծավորցավ, բայց Մհեր համաձայնավ, մատներ կտրին, արուն արին առին, պայման դրին, էղան աղբեր։

Մհեր ճամփա ընկավ, էկավ, հասավ Սասուն։ Էդ օրեն Մհեր էնպես կշախեր Սասուն, որ մարդ կվախենար Սասնա մոտենա։ Հավք չէր կարնա իր թևով անցնի էն տեղեն, օձ չէր կարնա իր պորտով սողա էն տեղեն։ Սասուն շատ առաջացուց Մհեր։ Ու սասունցիք սկսեցին սենց խոսք ասել.

Առյուծ Մհերը, զարմով դյուցազուն,
Քառասուն տարի իշխում էր Սասուն,
Իշխում էր ահեղ, ու նըրա օրով
Հավքն էլ չէր անցնում Սասմա սարերով։
Սասմա սարերից շա՜տ ու շատ հեռու
Թնդում էր նրա հռչակն ահարկու,
Խոսվում էր իր փառքն, արարքն անվեհեր,
Հազար բերան էր, մի Առյուծ Մհեր։

Էսպես, ահավոր առյուծի նման,
Սասմա սարերում նստած էր իշխան
Քառասուն տարի։ Քառասուն տարում
Ա՜խ չէր քաշել նա դեռ իրեն օրում,
Բայց հիմի, երբ որ եկավ ծերացավ,
Էն անահ սիրտը ներս սողաց մի ցավ։
Սկսավ մըտածել դյուցազուն ծերը.
- Հասել էն կյանքիս աշնան օրերը,
Շուտով սև հողին կերթամ ես գերի,
Կանցնի ծըխի պես փառքը Մհերի,
Կանցնեն և անուն, և սարսափ, և ահ,
Իմ անտեր ու որբ աշխարքի վըրա
Ոտի կկանգնեն հազար քաջ ու դև...
Մի ժառանգ չունեմ՝ իմ անցման ետև
Իմ թուրը կապի, Սասուն պահպանի...
Ու միտք էր անում հըսկան ծերունին…

Մի օր էլ՝ էն գորշ հոնքերը կիտած
Երբ միտք էր անում, երկնքից հանկարծ
Մի հուր-հըրեղեն հայտնվեց քաջին,
Ոտները ամպոտ կանգնեց առաջին։
- Ողջո՜ւյն մեծազոր Սասմա հըսկային.
Քու ձենը հասավ մեծ Հայկի գահին,
Ու շուտով նա քեզ մի զավակ կտա։
Բայց լա՜վ իմանաս, լեռների արքա,
Որ օրը որ քեզ ժառանգ է տըվել,
Էն օր կմեռնեք քու կինն էլ, դու էլ։
- Իր կամքը լինի,- ասավ Մհերը.
Մենք մահինն ենք միշտ ու մահը մերը,
Բայց որ աշխարքում ժառանգ ունենանք,
Մենք էլ նըրանով անմահ կմընանք։
Հրեղենն էստեղ ցոլացավ նորից,
Ու էս երջանիկ ավետման օրից
Երբ ինը ամիս, ինը ժամն անցավ,
Առյուծ Մհերը զավակ ունեցավ։
Դավիթ անվանեց իրեն կորյունին,
Կանչեց երկրի բոլոր մեծերին,
Երկիրն ու որդին ավանդեց Արման,
Ու կինն էլ, ինքն էլ էն օրը մեռան։

[Lion]

*

Խորեխեմբի թագավորության քսաներեքերորդ տարում Սուպիլուլիուման կամ Մուրսիլը, որը վերջնականապես տիրել էր հյուսիսին և ի վերջո հնարավորություն էր ստացել հավաքել նախկինում չտեսնված մեծ ուժեր ի դեմս բուն խեթական բանակի, ինչպես նաև դաշնակից Միտանիի, Արմենիի, Հայայի, Կիլիկիայի ու այլ թագավորությունների և իշխանությունների օժանդակ խոշոր զորաբանակների, առիթ ունենալով Ցանացայի սպանությունը, որոշեց վերջնական հարված հասցնել Եգիպտոսին: Մենք ևս եռանդուն կերպով պատրաստվում էինք պատերազմի և, տեղեկություն ստանալով խեթերի առաջխաղացման մասին, բոլոր առկա ուժերով շարժվեցինք դեպի Ասորիքի հյուսիս: Գործը, սակայն ճակատամարտին չհասավ և ահա թե ինչու:

Անպետք Էխնաթոնի ստեղծած խառնաշփոթից հետո, երբ Խորեխեմբի հետ միասին մենք փորձում էինք ոտքի հանել Եգիպտոսը, սակայն առկա ռազմական ուժերը սահմանափակ էին ու բացի այդ դանդաղ էին հավաքվում, ես միտք հղացա ստեղծել անմահների առանձնահատուկ հարվածային մի ջոկատ: Իհարկե, ջոկատը սահմանափակ թվաքանակ կունենար ու երևի թե երազանք կլիներ այդ ջոկատում նույնիսկ երկու տասնյակ մարտիկ տեսնելը, բայց փոխարենը բոլոր անմահներն էլ կոփված ռազմիկներ էին և նրանցից յուրաքանչյուրը մեկ տասնյակ սովորական ռազմիկ կարժենար: Այն ժամանակ միտքն ինձ դուր եկավ, քանի որ ոսկի մեր երկրում ինչքան ասես կար: Ահա թե ինչու Խորեխեմբի իշխանության արգասաբեր տարիներին ես այդ ուղղությամբ ակտիվորեն գործի անցա:

Անմահների մոտավոր ցուցակը ես ունեի, մնում էր որևէ կերպ շահագրգռել նրանց մասնակցություն բերել իմ գործին: Բնականաբար ամենից առաջ մտածեցի Հայկի մասին, բայց հետո հասկացա, որ բարեկամս ոչ մի գնով չի թողնի իր յուրօրինակ դիրքը Հայաստանում, աչքաթող չի անի հայերի համար պայքարելու գործը և, ինչ էլ ես իրեն առաջարկեմ, չի գա մարտնչելու Եգիպտոսի շահերի համար: Հետո փորձեցի կապվել Աբրամի ու նրա կողակից Շամիի հետ: Աբրամը, որ այդ ժամանակ արդեն թողել էր մի ժամանակ Պաղեստինում իր կողմից հիմնադրած Իսրայելի իշխանությունը տեղի առաջնորդներին և հաջողությամբ ավարտել էր մի ժամանակ իր կողմից առաջնորդվող եբրայների առաջին խմբին պետությամբ ապահովելու գործընթացը, Խորեխեմբի թագավորության տարիներում Ասորիքում եբրայների նոր ու այս անգամ ավելի բազմաքանակ խմբեր էր կազմակերպել: Ձևականորեն ենթարկվելով մեզ` իրականում, սակայն, սա վարում էր անկախ մի քաղաքականություն և փորձում էր նոր տարածքներ ձեռք բերել եբրայների իր մինչ այդ հիմնած պետության համար: Այսպիսով սեփական ծրագրերով տարված Աբրամին ես ևս այդպես էլ չկարողացա համոզել մասնակցել իմ ձեռնարկին, իսկ Շամիին էլ ուղղակի չգտա:

Անօգուտ անցավ նաև փորձս կապվել Ու-Վանի հետ, քանի որ խաղաղասիրական և արևելյան իր փիլիսոփայությամբ տարված այս մարդը, որի հետ ես մի ժամանակ բավականին դրամատիկ հանգամանքներում ծանոթացա Թեբեում, որևէ ցանկություն չուներ զենք վերցնելու ու մարտնչելու նյութական որևէ օգուտի համար: Մի պահ մտածեցի Աժդահակի մասին, բայց բարեբախտաբար ինձնից շատ արագ վանեցի այդ միտքը, քանի որ մի կողմից ալիքների տակ մնացած Աժդահակին առայժմ անհնար էր գտնել, մյուս կողմից էլ` դաժանորեն անկանխատեսելի այդ մարդուն ես դժվար թե կարողանայի համոզել միանալ իմ գործին կամ էլ գործել ըստ իմ ցանկության:

Եվ ահա ես այն է, ինչ արդեն ուզում էի հրաժարվել իմ այդ հիանալի գաղափարից, երբ ճակատագիրն ինքը ինձ մի անակնկալ ու, ինչպես այն ժամանակ էր ինձ թվում, մեծ նվեր մատուցեց` ես հանդիպեցի Կռոնոսին, իսկ հետո էլ գտա Սիլասին և Կասպիանին:

Կռոնոսին ես գտա Մեծ Անապատում թափառող ցեղերից մեկում և սկսեցի հետևել նրա հետագա կյանքին: Պարզվեց, որ չնայած ապրում է Մեծ Անապատում, Կռոնոսն այնուհանդերձ Մեծ Անապատի զավակ չէ, այլ փյունիկցի է, որն առևանգվել էր Մեծ Անապատի որդիների կողմից դեռևս երեխա ժամանակ: Երեսուն տարեկանում, երբ սա արդեն իր ցեղի առաջնորդն էր, նա զոհ էր գնացել Մեծ Անապատում փոթորկվող ժանտախտի համաճարակին: Դրանից հետո ես չհապաղեցի, վերակենդանացած Կռոնոսին բերեցի Եգիպտոս, բացատրեցի նրան իր վիճակը, վերցրեցի ինձ մոտ և աստիճանաբար դարձրի ընտիր մի ռազմիկ: Այս երջանիկ հայտնությունն ինձ հուշեց, որ Մեծ Անապատում կարելի է գտնել ուրիշ անմահների ևս ու կյանքը ցույց տվեց, որ ես չէի սխալվել, քանի որ մի քանի տարի անց ես գտա նաև մարտում զոհված Սիլասին, իսկ հետո էլ հանդիպեցի սովին զոհ գնացած Կասպիանին: Արդյունքում, արդեն խեթական այդ վերջին հարձակման ժամանակ ես գլխավորում էի երեք հոգուց կազմված մի ընտիր ջոկատ, որը հիանալի էր գործում անակնկալ-կայծակնային, ինչպես նաև գաղտնի գործողություններում:

[Lion]

...Եվ ահա ես այն է, ինչ արդեն ուզում էի հրաժարվել իմ այդ հիանալի գաղափարից, երբ ճակատագիրն ինքը ինձ մի անակնկալ ու, ինչպես այն ժամանակ էր ինձ թվում, մեծ նվեր մատուցեց` ես հանդիպեցի Կռոնոսին, իսկ հետո էլ գտա Սիլասին և Կասպիանին:

Դիտորդների տեղեկատվական քարտադարանից

Կռոնոս

Անունը - Կռոնոս, Մելվին Կոռենա, Եվգենի Կոռինսկի, Դեկստեր Կոռվին
Ներկայումս հայտնի է որպես - [???]
Ծնվել է - մ.թ.ա. մոտ 1370 թ-ին (այլ աղբյուրներ հայտնում են մ.թ.ա. մոտ 4500 թվականի մասին, բայց լուրջ կասկածներ կան, որ դա հենց իր` Կռոնոսի տարածած ապատեղեկատվությունն է)
Անմահ է - մ.թ.ա. 1340 թ-ից (այլ աղբյուրներ հայտնում են մ.թ.ա. մոտ 4463 թվականի մասին, բայց կրկին լուրջ կասկածներ կան, որ դա հենց իր` Կռոնոսի տարածած ապատեղեկատվությունն է)
Ծագումով - Փյունիկիայից (այլ աղբյուրներ հայտնում են Մեծ Անապատի մասին, ինչը կասկածելի է, հաշվի առնելով Կռոնոսի մարդաբանական տիպը)
Ուսուցիչը - Մենես (այլ աղբյուրներ հայտնում են ոմն Բարուկի և նույնիսկ փարավոն Նարմերի մասին, սակայն, ինչպես և նախկինում, լուրջ կասկածներ կան, որ այդ ամենը իրեն մեծարելու համար տարածել է հենց Կռոնոսը)
Ընթացիկ կարգավիճակը - մահացած
Մահվան թվականը - 1997 թ-ի փետրվարի 15
Մահվան տեղը - Բորդո, Ֆրանսիա
Գլխատողը - Դունկան Մակ-Լաուդ
Էներգիան անցել է - Դունկան Մակ-Լաուդին

Դիտորդներին հայտնի դարձած կյանքի իրադարձությունները

- մ.թ.ա. մոտ 1370-1340 թվականներին գտնվել է Մեծ Անապատում, Արաբական թերակղզի
- մ.թ.ա. մոտ 1340-1305 թվականներին գտնվել է Եգիպտոսում և Ասորիքում
- մ.թ.ա. մոտ 1305-550 թվականներին գտնվել է Մեծ Անապատում, Արաբական թերակղզի, Միջագետքում և Ասորիքում
- մ.թ.ա. մոտ 1180 թ-ին գտնվել է Փոքր Ասիայում
- մ.թ.ա. 1111 թ-ին գտնվել է Հայաստանում
- մ.թ.ա. 615 թ-ին գտնվել է Հյուսիսային Միջագետքում
- 1867 թ-ի ամռանը գործել է Վայրի արևմուտքում, ԱՄՆ
- 1996 թ-ի նոյեմբերից 1997 թ-ի փետրվարի 15-ը գտնվել է ԱՄՆ-ում, Ուկրաինայում, Ռումինիայում և Ֆրանսիայում

Հանդիպումներ

- մ.թ.ա. մոտ 1350-1305 թվականներին` Մետես
- մ.թ.ա. մոտ 1330-550 թվականներին` Սիլաս և Կասպիան
- մ.թ.ա. 1327 թ-ին` Հայկազունի Հայկ
- մ.թ.ա. մոտ 1180 թ-ին` Հայկազունի Հայկ
- մ.թ.ա. մոտ 1130-1100 թվականներին` Մետես
- մ.թ.ա. 1115 թ-ին` Հայկազունի Հայկ
- մ.թ.ա. 615 թ-ին` Կուռգան
- 1867 թ-ի ամառ Դունկան Մակ-Լաուդ
- 1996 թ-ի նոյեմբերից 1997 թ-ի փետրվարի 15-ը` Դունկան Մակ-Լաուդ

Կլանած էներգիաները

[Անհայտ]

Դիտորդները

[Անհայտ]

Լրացուցիչ տեղեկատվություն

Մ.թ.ա. մոտ 1340 թվականին Կռոնոսը առաջին անգամ ծանոթացավ Մետեսի հետ, որին հետևեցին ծանոթությունները Սիլասի ու Կասպիանի հետ: Չորս անմահները կազմեցին մի ընտիր ջոկատ, որը հիանալի էր գործում անակնկալ-կայծակնային, ինչպես նաև գաղտնի գործողություններում: Որոշ ժամանակ Մետեսի գլխավորությամբ ջոկատը գործեց ի շահ Եգիպտոսի, բայց ինչ-որ տեղ մ.թ.ա. 1305 թվականի մոտակայքում այն դուրս եկավ Մետեսի տիրապետության տակից: Ջոկատի գլխավորը դարձավ Կռոնոսը, որը Սիլասի և Կասպիանի հետ տեղափոխվեց Մեծ Անապատ ու սկսվեց զբաղվել ավազակությամբ:

Հետագա տասնամյակներում, ամենուր սփռելով մահ և ավերածություն, ջոկատը հայտնի դարձավ որպես մահվան (Կռոնոս), պատերազմի (Սիլաս), համաճարակի (Կասպիան) և սովի (Մետես) տխուր իրողությունների խորհրդանիշ ողջ Մերձավոր Արևելքում:

Մ.թ.ա. մոտ 1180 թվականին մահացու եռյակը ընդհարվեց Հայկազունի Հայկի հետ, բայց արդյունքը եղավ այն, որ բավականին երկար տևած ու ծանր ընթացք ունեցած հեծյալ մենամարտում ոչ մի անմահ այդպես էլ պարտություն չկորցրեց և չզրկվեց գլխից:

Մ.թ.ա. մոտ 1130 թվականին Կռոնոսին, առայժմ հայտնի չէ, թե ինչպես, հաջողվեց իր ջոկատի կազմում կրկին ընդգրկել Մետեսին, որից հետո ջոկատի գործունեությունը հատկապես մեծ չափեր ընդունեց և ժողովուրդների հիշողության մեջ այն այդուհետ պահպանվեց Չորս հեծյալների սարսափազդու կերպարով: Այդ ընթացքում ջոկատի իրական ղեկավարությունը շարունակում էր իրականացնել Կռոնոսը, Սիլասն ու Կասպիանը հարվածային ուժն էին, իսկ Մետեսն ավելի շուտ զբաղեցնում էր Կռոնոսի խորհրդականի պաշտոնը և զբաղվում էր կազմակերպչական հարցերով: Համալրված քառյակը շարունակեց մահ ու ավերածություն սփռել ողջ Մերձավոր Արևելքում, իսկ մ.թ.ա. 1111 թ-ին էլ կրկին ոչ մի անմահի այդպես էլ պարտություն չբերած արդյունքով ընդհարվեց Հայկազունի Հայկի հետ: Մ.թ.ա. XII դարի վերջին, առայժմ անհայտ պատճառներով, Մետեսը լքեց սարսափազդու հեծյալներին և քառյակը իր հին տեսքով դադարեց գոյություն ունենալ:

Հաջորդ հարյուրամյակներում Կռոնոսը փորձեց հնարավորինս պահպանել աստիճանաբար անկում ապրող ահարկու հեծյալների վարքի շարունակականությունը ու նրանց հեղինակությունը, թեև և արդեն երեք հեծյալի կազմով: Ի վերջո Կռոնոսը եկավ եզրակացության, որ խնդիրը չորրորդ հեծյալի բացակայության մեջ է և սկսեց տենդորեն փնտրել մեկին, որը կփոխարիներ Մետեսին: Մ.թ.ա. 615 թ-ին, սկյութական արշավանքների և արյունահեղության ամենաեռուն շրջանում, սկյութներին միացած և բուռն գործունեություն ծավալած եռյակը հանդիպեց հետագայում լայնորեն հայտնի դարձած Կուռգանին և առաջարկեց միանալ իրենց, բայց նույնիսկ արյունառուշտ սկյութների մեջ էլ իր բացառիկ արյունարբույությամբ և դաժանությամբ աչքի ընկնող Կուռգանի կողմից ստացավ վճռական մերժում: Ոչ պակաս դաժանորեն գործող Կուռգանը այդ ժամանակ այնուհանդերձ վճռականորեն հայտարարեց, որ իրեն դաշնակիցներ ու առավել ևս ընկերներ պետք չեն, ինքը գերադասում է գործել միայնակ և այս որոշումը սա չփոխեց նույնիսկ այն դաժան ծեծից հետո, որով եռյակը գերադասեց պատասխանել Կուռգանի կտրուկ մերժմանը:

Մահվան աստիճանի ծեծված Կուռգանին թողնելով անապատում տանջվելու` եռյակ հեծյալները շարունակեցին մահ և ավերածություն սփռել ողջ Մերձավոր Արևելքում, բայց հետագա տասնամյակներում ու հատկապես Աքեմենյանների տերության կազմակերպումից հետո նրանց միությունը վերջնականապես քայքայվեց:

1867 թ-ի ամռանը Կռոնոսը մի խումբ ավազակների գլուխն անցած գործում էր Վայրի արևմուտքում, որտեղ էլ ընդհարվեց Դունկան Մակ-Լաուդի գլխավորած ռեյնջեռների հետ: Դունկանին ու իր ռեյնջեռներին այդ ժամանակ հաջողվեց ոչնչացնել այս ավազակներին, ինչպես նաև սպանել, բայց ոչ գլխատել Կռոնոսին:

1996 թ-ի նոյեմբերից սկսած Կռոնոսը սկսեց կոնկրետ քայլեր ձեռնարկել հեծյալներին կրկին հավաքելու ուղղությամբ: Ի վերջո նրան հաջողվեց գտնել և մեկ խմբում միավորել սկզբում Մետեսին, իսկ հետո էլ Սիլասին ու Կասպիանին: Կռոնոսը նպատակ էր դրել մասսայական թունավորում կազմակերպելով հսկայական մի քաոս առաջացնել, ինչն էլ, ըստ իր մտահաղացման, պետք է հնարավորություն ընձեռներ կրկին միավորված Չորս հեծյալներին նախկին գործունեությունը ծավալել: Այս ուղղությամբ, սակայն, Կռոնոսի ձեռնարկած ջանքերը ի վերջո անհաջողության մատնվեցին և Մետեսը ու Դունկան Մակ-Լաուդը միացյալ ջանքերով խափանեցին սկզբում Կռոնոսի ծրագրերը, իսկ հետո էլ ոչնչացրեցին այս երեք հեծյալներին: Բորդոյում գտնվող ատոմային սուզանավերի լքված ռազմաբազայում ընթացող համառ մենամարտում Դունկան Մակ-Լաուդին ի վերջո հաջողվեց հաղթել և գլխատել Կռոնոսին:

Կռոնոսը ուներ կազմակերպչական հիանալի ունակություններ և անհավատալի դաժանութուն, լավ հոգեբան էր ու դիվանագետ: Համաձայն տարածված պատկերացումների` Չորս հեծյալների կերպարում նա մարմնավորում էր Պատերազմին: Որպես մարտիկ Կռոնոսը աչքի էր ընկնում արտակարգ մարտական ունակություններով, արագ էր, ուժեղ էր, դաժան էր և ճարպիկ, հիանալի տիրապետում էր երկսայրանի ծանր թրին, ինչպես նաև սառը զենքերի այլ տեսակներին: Կռոնոսի ուժն ու հեղինակությունը այնքան մեծ էին, որ նրանից ակնհայտորեն վախենում էին նույնիսկ մնացած երեք հեծյալները, այդ թվում նաև Մետեսը:

Ծանոթագրություններ

Հունական առասպելներում Կռոնոսը հանդես է գալիս որպես սեփական երեխաներին խժռող մի արյունարբու աստված, որն ի վերջո պարտության է մատնվում Զևսի կողմից: Կարելի է ենթադրել, որ անմահ Կռոնոսի արյունարբու կերպարը որոշակի ազդեցություն է թողել հին հույների հավատալիքների վրա: