Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

Չէ եղբայր, ասածներիդ մեջ ճշմարտություն կար: Դրա համար էլ Հայկը, իսկ իր հետ նաև ես վստահ եմ` մյուսները, իրենց անչափ վատ էին զգում: Դու դեռ էլամցիներին ես ասում, իսկ զոհվածները - չէ որ նրանց թափած արյունին էլ Մեծ քուրմը ըստ էության դավաճանեց...

Կարծում եմ, որ վատ չէր զգում իրեն միայն Մեծ քուրմը, բայց դե նա ինչ, նրա հեչ պետքն էր??

[Lion]

*

Այդ տարի գարնանը սովորականից շատ անձրև եկավ: Երկինքը կարծես բռնվել էր ամպերի ծանր ու սև խմբերով և ոչ մի կերպ չէր ցանկանում թողնել արեգակին դեպի երկիր: Ես արդեն վաղուց էի վարժվել ծերունու իմ կերպարին և հաճախ ժամերով դուրս չէի գալիս ամրոցի իմ սենյակից` հայացքս հառած դեպի անձրևոտ հեռուները: Մի քանի տարի առաջ Նունես հեռացավ ինձնից և ես մինչ այժմ սգում էի նրա մահը: Հավատարիմ ընկերուհուս կորուստը կարծես մի անամոք վերքի պես ծանրացել էր սրտիս ու ես չէի կարողանում սփոփանք գտնել: Երևի ճիշտ էր Մենեսը, որ իրեն հեռու էր պահում ընտանիքից, քանզի ես այժմ վճարում էին այն երջանկության համար, որն ինձ պարգև հասավ Նունեիս և երեխաներիս միջոցով: Անահիտիս մոտ քսանհինգ տարի առաջ ամուսնացրեցի Տայքի [1] իշխանի հետ և այժմ նրան տեսնում եմ հազվադեպ` թեև այն քիչ պահերին էլ, որ տեսնվում ենք, կարծես նրա միջոցով վերակենդանանում է Նունեն ու ես զգում եմ կնոջս վաղեմի հոգատարությունն ու սերը: Այժմ ինձ հետ է միայն որդիս` Վահագնը, որին ես մշտական մարզումներով դարձրել եմ առաջնակարգ ռազմիկ ու Հայաստանին նվիրված մի մարդ: Երբ էր արդեն, չեմ էլ հիշում, երբ ես Վահագնիս հետ անկեղծորեն խոսեցի և բացատրեցի իմ վիճակը: Որդիս, որ այդ ժամանակ արդեն քառասուն տարեկան էր, կարծես միանգամից ընբռնեց ասածս: Դե ես հակառակ չէի էլ սպասում նրանից, քանզի արդեն շատ վաղուց էր, որ մենք շփվում էինք որպես տարեկից ընկերներ, իսկ հաճախ էլ ես զգում էի նրա զարմացական հայացքները իր հոր մշտական ջահելության և ուժի վերաբերյալ:

Մենք պայմանավորվեցինք, որ ես աստիճանաբար ծերացող մարդու կերպարի մեջ կմտնեմ, կթողնեմ երկար մորուք, որը կներկեմ սպիտակ ներկով, մի քիչ էլ կտնքտնքամ` միաժամանակ աշխատելով արդեն հնարավորինս քիչ երևալ հպատակներիս աչքին և նահանգի ողջ կառավարումը աստիճանաբար փոխանցելով որդուս: Բարեբախտաբար Վահագնս նահանգի կառավարման գործում ինձնից հետ չմնաց և այդ տեսանկյունից ես կարող էի լիովին հանգիստ լինել:

Ինչպես և առաջ անխափան էր գործում Հրաչի հետախուզական կառույցը` իր ծերացած, սակայն եռանդուն, սրատես ու արդեն չափազանց փորձառու ղեկավարի` Հրաչի գլխավորությամբ: Հրաչը ևս որդի ուներ, որին տվել էր զոհված Սևակի անունը և այժմ Հրաչի որդի Սևակը պրպտուն կերպով գործում էր հոր հսկողության ներքո և ես վստահ էի, որ ժամանակին հաջողությամբ կփոխարինի նրան:

Առանձնահատուկ հպարտությունս էր կազմում իմ սեփական ստեղծագործությունը` Ջլմայր ամրոցի մոտի ռազմակայանում դաստիարակվող որբերի զորակայանը, որը ամեն տարի անխափան կերպով համալրվում էր ողջ Արարտայից հավաքվող որբերով: Այս տարիների ընթացքում երեխաների առաջին խմբերն արդեն մեծացել էին: Երեխաներից մի քանիսն ընտրել էին կյանքի այլ ուղի, սակայն նրանց հիմնական մասը ցանկացել էր շարունակել ծառայությունը հենց Կորճայքի բանակում: Քսանհինգ տարի առաջ ես արդեն քսանմյա պատանիների դարձած առաջին երեքհարյուր որբերիցս ստեղծեցի առանձին մի զորաբանակ, որը տեղաբաշխվեց հենց Ջլմայր ամրոցի մոտակայքում: Հետագայում ես աստիճանաբար Հատուկ գնդիս մարտիկներին փոխարինեցի որբերովս ու ստեղծեցի երկաթյա կարգապահության և մշտական մարտական բարձր պատրաստության վիճակում գտնվող մի բանակ, որը ղեկավարում էր Սևակի որդի Հազարապետ Հայկը, հորից ոչ պակաս թիկնեղ, հզոր ու Վահագնիս տարիքին մի երիտասարդ: Հոր պես քաջ, նվիրված ու ազնվասիրտ` Սևակի որդուն ես սիրեցի իմ որդու պես ու հոգ տարա նրա նկատմամբ այնպես, որ նա հոր պակասը չզգա, և այժմ հաճույքով էի նկատում, որ նա ու Վահագնս կապված էին իրար հետ եղբայրների պես:

Պետք է ասել նաև, որ ես երկար էի խորհել, թե ինչ անունով կոչեմ այս բանակը և դեռևս վերջնական լուծման չէի հանգել, երբ հարցի լուծումը եկավ միանգամայն անսպասելի:

________________
[1] Նահանգ Հայաստանի հյուսիսում:

[Lion]

Մի օր ականջիս հասավ, որ որբերս իրենք իրենց կոչում են Կուտիներ` նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ իրենք չունեն ծնողներ և հավի ճտերի նման կուտ ուտելով են մեծացել [1]: Բացի այդ նրանք Ջլմայր ամրոցի անունը իրենց ձևով վերաձևելով այժմ դարձրել էին Ճժմայր [2] և այն ընդունում էին որպես իրենց ընդհանուր մայր: Ես սկզբում ծիծաղեցի, սակայն երբ հետագայում պարզեցի, թե ինչ աստիճանի առանձնահատուկ հպարտությամբ ու իրենց գործի գիտակցությամբ են որբերս իրենց կոչում Կուտիներ ու ինչպես են պաշտում իրենց ձևով վերափոխած Ջլմայր-Ճժմայր ամրոցը, միանգամայն նպատակահարմար գտա նրանց կոչել Կուտիներ, իսկ նրանց զորամիավորումը` Կուտիների գունդ, որը խաղաղ ժամանակ մշտական տեղաբաշխման վայր ստացավ իրենց հարազատ Ջլմայր-Ճժմայր ամրոցի մոտակայքում:

Եվ ահա արդեն քանի տարի է, որ իմ Կուտիների գունդը անխափան մեծանում է` տարեցտարի իր մեջ ընդգրկելով մոտավորապես երեքհարյուր քսանմայա պատանի: Ես արդեն ունեի Հայաստանին անառարկելի հավատարմությամբ ու նրա համար կյանքը անվարան զոհելու պատրաստակամության ոգով դաստիարակված, խիստ արհեստավարժ, մարզված ու ինձ հավատարիմ քսանից քառասունհինգ տարեկան վեց հազար ռազմիկ, որոնք ըստ տարիքի տեղաբաշխված էին հարյուրյակներում:

Անուշադրության չմատնեցի նաև որբ աղջիկներին, որոնցից համալրեցի Կուտիների գնդի վիրաբուժական և խոհարարական հարյուրյակը, ինչպես նաև աղեղնավորների “Աստղիկ” հազարյակը: Ասեմ նաև, որ շատ Կուտիներ սկսեցին աղջիկ ընտրել հենց իրենց նման որբերից և այժմ իմ Կուտիների գնդում կային արդեն ընտանիքներ, որոնցում մեծացող երեխաները մեծ ցանկություն ունեին գնալ իրենց ծնողների հետքերով: Ես նախատեսել էի Կուտիների գնդի կազմը հասցնել մինչև մեկ բյուրի, որից հետո արդեն տարիքն առած ռազմիկներին ուղարկել արժանավայել հանգստի: Նման ձևով շարունակվելու դեպքում ևս մոտավորապես քսան տարի հետո վաթսունի հասած ռազմիկները ըստ իրենց ցանկության կամ կստանան ինձնից հողակտոր և կանցնեն խաղաղ կյանքի, կամ էլ կշարունակեն ծառայությունը “Ալեհերներ” հազարյակում:

Այս տարիներին Կորճայքում և ողջ Արարտայում կյանքը կարծես թե կանգ էր առել: Ես հեռվից-հեռու շարունակում էի լուրեր ստանալ ու հսկողության տակ պահել Շարուքենին` մեր ցեղի վաղեմի թշնամուն, որը դեռևս իր թաթի տակ էր պահում Հայոց Միջագետքը և Կոմագենեն: Ճիշտ է, այս տարածքները նա չէր համարձակվում կառավարել իրեն բնորոշ դաժանությամբ և ամենաթողությամբ, քանզի հենց կողքին էր գտնվում հզոր Արարտան, սակայն ամեն դեպքում այնտեղի բնակչությունը զրկանքներ էր կրում օտարի տիրապետության տակ: Տեղի Արշաների [3] իշխանական տոհմը անընդհատ հայացքը սևեռում էր թիկունքում խոյացող Արարտային, հույսով, որ մի օր կվերամիավորվի իր Հայրենիքին, սակայն այդ հույսերը առայժմ անիրականանալի էին:

Մի քանի տարի առաջ մահացավ այս չարիքների հիմքը դրած Մեծ քուրմ Արեգ Սլկունին և այժմ Արարտան ղեկավարում է նրա որդի Մեծ քուրմ Ռիշիադադ Սլկունին [4]: Սա միայն սկզբում իբր հետաքրքրվեց երկրի կառավարման հարցերով, սակայն հետո սառելով դրանից` այժմ իրեն լրիվ նվիրել է աստղագիտությանը ու հոր նման հեռու է կանգնել ամեն ինչից: Ինչպես և առաջ` երկիրը իրապես կառավարում էին երկու մարդ` Վահեի մահից հետո նրան հաջորդած որդին` սպարապետ Արամը, և հազարապետ Վահանի մահից հետո նրան հաջորդած որդին` հազարապետ Արտակը:

Ես ու Վահագնը առավելապես շփվում էինք սպարապետ Արամի հետ: Սա կարծես իր հոր շարունակությունը լիներ, սակայն միայն ավելի երիտասարդ: Նույն Վահեի վճռականությունն էր, քաջասրտությունը և ազնվությունը: Առաջվա պես մենք ուշադրության կենտրոնում էինք պահում Արարտայի բանակը, քանի որ Շարուքենը, որը թեև իրեն շատ հանգիստ էր պահում, իրականում նման էր մի հրաբխի, որը կարող էր ժայթքել ամեն պահ:

Սակայն փոփոխություններ էին եղել նաև Միջագետքում: Շարուքենին կույր հնազանդությամբ նվիրված ու նրան պաշտող ցեղակիցների մոտ նրա հեղինակությունը տարիների հետ սկսել էր նվազել, քանզի նա արդեն, ինչպես առաջ, չէր իրականացնում ռազմական արշավանքներ ու արդեն շեշտը դնում էր իր երկրի տնտեսական զարգացման վրա: Շարուքենը կառուցել էր ոռոգման նոր համակարգեր, մտցրել էր չափ ու կշռի միասնական համակարգ և բացի այդ էլ զարկ էր տվել առևտրին: Իր պետությանը գոնե մասնակի պետության տեսք տալու համար սա նաև պետական կառավարման համակարգում էր աստիճանաբար սկսել ընդգրկել Միջագետքի նախկին բնակիչներին, քանզի Անապատի որդիները պետական կառուցաշինության գործում միանգամայն անընդունակ գտնվեցին: Արդյունքում Անապատի որդիները զրկվել էին թալանի ու ամենաթողության հարմար առիթներից և այս ամենի հետևանքով նրանց մոտ սկսվել էր մի խորը հիասթափություն, որի մասնակի դրսևորումն էլ նաև այն էր, որ այժմ Մեծ Անապատի խորքերում գտնվող տոհմապետերը դժկամությամբ էին ենթարկվում Շարուքենին, իսկ հաճախ էլ ականջի հետև էին գցում նրա հրամանները:

Ինքը Շարուքենն էլ էր փոխվել: Մի անգամ ես ծպտված երևացի Աքքադում ու տեսա նրան: Ճիշտ է, էլի առաջվա հաղթանդամ ու մկանոտ մարմինն էր, որը այժմ, այս ծեր տարիքում էլ կգերազանցեր շատ երիտասարդների, սակայն շարժումներում արդեն չկար նախկին ժրաջան ճարպկությունն ու ուժը, իսկ կարծես հենց աչքերից սկսվող ու մինչև գոտիկն հասնող երկար մորուքի մեջ արդեն շատ քիչ էին սև մազերը…

Այս ամենն էր իրար հաջորդող երթականությամբ անցնում գլխովս` երբ ես սենյակիս պատուհանի մոտ կանգնած դիտում էին հեռու-հեռվում անձրևների մեջ կորած հորիզոնը…

____________________
[1] Այստեղ տրվում է Կորճայք նահանգի տարածքում մ.թ.ա. երրորդ-առաջին հազարամյակներում "կուտիներ" անունով հիշատակվող հայ ժողովրդի մի մասի այս անվանման կամային ստուգաբանումը:
[2] Այստեղ տրվում է Ջլմայր ամրոցի անվանման կամային ստուգաբանումը որպես “Ճժերի (երեխաների) մայր”:
[3] Արշաներ: Իշխանական տոհմ Հայոց Միջագետք նահանգում, որի ներկայացուցիչ Տիգրանը մոտ մ.թ.ա. 2100 թվականների մոտակայքում նահանգի տարածքում ստեղծեց անկախ Հայկական թագավորություն: Այն հետագայում ընդունեց Ուրի III գահատոհմի պետության գերիշխանությունը, իսկ մ.թ.ա. 2000 թ-ին կործանվեց ամորիացիների արշավանքների հետևանքով:
[4] Ռիշիադադ (մ.թ.ա. մոտ 2270- 2233): Արարտայի Մեծ քուրմ:

[Lion]

*

Սակայն այդ օրը կարծես պետք է շրջադարձային լիներ և կոչված էր փոփոխություններ մտցնել արդեն ծերունական տեսքի մեջ մտած իմ կարծրացած կյանքում: Բավականին դիտելով մռայլ հորիզոնը` ես հանդերձավորվեցի ու պատրաստվեցի իջնել ամրոցի մեծ սենյակ: Սակայն հենց այդ պահին դուռը բացվեց և սենյակ մտավ Վահագնս.
- Բարի լույս, հայր,- ողջունեց նա:
- Լույս բարին,- ժպտացի ես` չկարողանալով այնուհանդերձ մտքիս ծայրով չանցկացնել, որ ինձ հայր կոչող մարդն ինձնից արդեն մեծ է տասնհինգ տարով:
- Հայր,- շարունակեց Վահագնը,- կարևոր լուրերը ստիպեցին ինձ խանգարել քո հանգիստը…
- Ոչինչ, Վահագն ջան, արդեն ես էլ էի ներքև իջնում,- որդուս հանգստացրի ես:
- Հայր, կարևոր լուրեր ունենք Աքքադից, սակայն սուրհանդակը մերոնցից չէ,- հայտնեց Վահագնը:
- Ո՞վ է,- հետաքրքվեցի ես:
- Անծանոթ մի օտարական է` կարծես վաճառական լինի…: Երեկ մտել է Կորճայք ու մեր պահապաններին տեղեկացրել, որ իշխան Հայկի համար կարևոր լուրերով ուղևորվում է Ալկիքար: Շուտով նա ամրոցում կլինի:
- Վահագն ջան, ինձ թվում է ես ճանաչում եմ այդ մարդուն: Ասա, թող մի լավ սեղան գցեն ու ժամանելուն պես անմիջապես մոտս բերեն այդ օտարականին…

Վահագնը դուրս եկավ անհրաժեշտ հրամաններ տալու, որից հետո մեկնեց Կուտիների գունդ: Մոտ մեկ ժամից զարկեց ամրոցի մեծ թմբուկը և ես դուրս եկա աստիճանահարթակ: Բացվեց ամրոցի փոքրիկ դռնակը ու ես ծանոթ սուր զգացումն ունեցա…
- Հը՞, Հայկ, այս ի՞նչ օրի ես հասել,- թեթևակի քմծիծաղով ակնարկելով ծերունական կերպարանքս, հարցրեց կենսախինդ Մենեսը, երբ մի լավ ճաշելուց հետո մենք տեղավորվեցինք գահվորակների վրա:
- Էհ՜, էհ՜, է, Մենես ջան, այնքան կատակով ասացի ծեր եմ, որ կարծես իսկականից ծերացա,- պատասխանեցի ես:
- Դեհ լա՜վ, վերջ տուր, ես վստահ եմ, որ եթե հիմա էլ թուրը վերցնես ձեռքդ, բավականին կնեղես իմ պես երիտասարդին,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Գուցե և, Մենես եղբայր, գուցե և… սակայն ես էլ արդեն այնը չեմ: Նունեն չկա,- չկարողանալով ինձ զսպել` վիշտս կիսեցի վաղեմի բարեկամիս հետ:

Մենեսի դեմքը միանգամից լրջացավ: Նա լռեց, հետո ոտքի կանգնեց և սկսեց պատուհանից դուրս նայել: Կարծես մի անհաղթահարելի ուժով արցունքները սկսեցին գլորվել աչքերիցս ցած: Քիչ այց Մենեսը հայացքը կտրեց դրսից և կրկին ինձ նայեց.
- Գիտե՞ս, Հայկ, դա էլ մեր անեծքն է, երբ մենք հերթով կորցնում ենք մեր հարազատ մարդկանց, որոնց կորուստը կարծես անամոք մի վերք է թողնում մեր սրտում: Ես էլ եմ անցել դրանով, եղբայր,- հառաչեց Մենեսը ու նրա հայացքում ես տեսա անսահման կարոտ ու թախիծ վաղուց կորցրածների նկատմամբ,- սակայն իմացիր, Հայկ, քանի դեռ մենք հիշում ենք մեր թանկագիններին, ուրեմն նրանք դեռ ողջ են, կենդանի են մեր սրտում, հասկանո՞ւմ ես: Մխիթարվիր, եղբայր Հայկ, մխիթարվիր նրանով, որ այժմ ու հավետ Նունեն քեզ հետ է…

[armen9494]

Մենք պայմանավորվեցինք, որ ես աստիճանաբար ծերացող մարդու կերպարի մեջ կմտնեմ, կթողնեմ երկար մորուք, որը կներկեմ սպիտակ ներկով...

Այն ժամանակ ներկ կա՞ր

[Lion]

Կար Նույն ժամանակներում արդեն մարդկանց էին բալզամավորում մումիֆիկացման համար, այնպես որ բնական ճանապարհով ստացված ներկերը արդեն հասարակ բաներ էին...

[armen9494]

Կար Նույն ժամանակներում արդեն մարդկանց էին բալզամավորում մումիֆիկացման համար, այնպես որ բնական ճանապարհով ստացված ներկերը արդեն հասարակ բաներ էին...

Եղավ: Ուղղակի մի քիչ տարօրինակ էր: Ես ամենասկզբի գրառմանս մեջ էլ եմ ասել, հիմա էլ եմ ասում, ես պատմությունից զրո եմ, այդ պատճառով անիմաստ հարցերիս համար ներողություն

[Lion]

Եղավ: Ուղղակի մի քիչ տարօրինակ էր: Ես ամենասկզբի գրառմանս մեջ էլ եմ ասել, հիմա էլ եմ ասում, ես պատմությունից զրո եմ, այդ պատճառով անիմաստ հարցերիս համար ներողություն

Բացարձակապես խնդիր չեմ տեսնում Ընդհակառակը, ուրախ կլինեի պատասխանել բոլոր հետաքրքրող հարցերին և շատ հաճելի կլիներ գիտակցել, որ Հայկի այս հուշերը առիթ կհանդիսանան մեր պատմության վերաբերյալ հետաքրքրության ուժեղացմանը: Տուր բոլոր հետաքրքրող հարցերը, առանց մազաչափ իսկ վարանելու

[armen9494]

Բացարձակապես խնդիր չեմ տեսնում Ընդհակառակը, ուրախ կլինեի պատասխանել բոլոր հետաքրքրող հարցերին և շատ հաճելի կլիներ գիտակցել, որ Հայկի այս հուշերը առիթ կհանդիսանան մեր պատմության վերաբերյալ հետաքրքրության ուժեղացմանը: Տուր բոլոր հետաքրքրող հարցերը, առանց մազաչափ իսկ վարանելու

Մի անգամ տվեցի այդպիսի հարց, չպատասխանեցիր

[Lion]

Վաաայյյ... Երևի չեմ նկատել - ինչ հարց էր?

[armen9494]

Վաաայյյ... Երևի չեմ նկատել - ինչ հարց էր?

Երևի: Այս թեմայի 160-րդ գրառումը:

[Lion]

Լիոն ջան, չե՞ս կարծում, որ սխալ կա: Իմ կարծիքով այն ժամանակ «տարի» հասկացողություն չկար: Չնայած, պատմության իմ գիտելիքներով չեմ փայլում, հնարավոր է սխալվում եմ...

Պատասխանել եմ... հենց հաջորդ իսկ պոստում -

Իսկ տարիներ միշտ ու, համենայն դեպս մեր նկարագրած ժամանակներում, եղել են: Օրինակ, հնագիտական պեղումները նույն Մեծամորի տարածքում հայտնաբերել են մի տաճար-աստղադիտարան, որի ուսումնասիրությունը միանշանակ վկայում է այն մասին, որ Հայկի այդ ժամանակվա ժամանակակից հայերը իրոք դիտարկել են երկինքը, հաշվել տարիները և այլն...

[armen9494]

Պատասխանել եմ... հենց հաջորդ իսկ պոստում -

Վաաայյյ... չեմ նկատել, չնայած ուշադիր սպասում էի էդ հարցի պատասխանին, այնքան ուշադիր որ նույնիսկ չնկատեցի

[Lion]

*

Վաղուց զսպված արցունքներս կարծես թե մեղմեցին վիշտս ու թեթևացրին ինձ: Ես դարձա Մենեսին.
- Քեզնից պատմիր, բարեկամս, ի՞նչ կա, ի՞նչ նորություն, դո՞ւ ինչ ես արել այսքան ժամանակ:
- Ես ինչպես և առաջ, Եգիպտոսի համար եմ աշխատում,- գլխի մի կտրուկ շարժումով կարծես ցանկանալով ազատվել թախիծից ու կարոտից` պատասխանեց բարեկամս,- չորս տարի առաջ հեռացավ Պեպիի որդի Անտեմսաֆը [1] և այժմ Եգիպտոսի գլխին է կանգնած մի երեխա` Պեպիի մյուս որդի Պեպին [2]: Մնացած տեսանկյունից մեր երկրում ամեն ինչ նորմալ է:
- Էլի առաջվա պես չեք ուզում, չէ՞, խառնվել այս կողմերի գործերին:
- Չէ՜է,- ձեռքը թափ տվեց բարեկամս,- առայժմ մեզ Լիբիան, Նումիբիան ու Քուշն էլ է հերիք: Հա, ի դեպ, կարծես այս կողմերի գործերը մոտիկ ժամանակներս նորից են խառնվելու:
- Դու նկատի ունես հարկահանության ավելացումը Հայոց Միջագետքում, Կոմագենեում ու նրանից հարավ գտնվող տարածքներո՞ւմ,- հարցրի ես:
- Ըհը,- գլխով արեց բարեկամս,- ձերոնք կարծես թե կռվելու ցանկություն ունեն:
- Տեղյակ եմ: Մենք էլ ենք սպարապետ Արամի հետ քննարկել այդ հարցերը: Բայց դե մեր Մեծ քուրմը… է՜է՜է՜,- ձեռքս թափ տվի ես,- մեկ էլ տեսար սա էլ ողջ Ծոփքը զիջեց…
- Լսիր, Հայկ, գիտե՞ս որ Հայոց Միջագետքի Արշաները երեք օր առաջ վերջնական համաձայնության են եկել իրենց հարավային հարևանների հետ ու պատրաստվում են ապստամբել Աքքադի դեմ:
- Բանակցությունների մասին տեղյակ էի, սակայն թե դրանք ինչով են վերջացել, այդ դու ասացիր: Ամեն դեպքում նման բան կարելի էր ենթադրել, դրա համար էլ, ինչպես մի ժամանակ, ես իմ թրերն ու նիզակածայրերն եմ սրում,- հիշեցի անցած ժամանակները:
- Սրիր, սրիր, դրանից վնաս չկա:
- Իհարկե վնաս չկա: Ես կասկածում եմ, որ Արարտան կօգնի մերոնց, բայց ես ու Արամը ամեն դեպքում որոշել ենք, որ նույնիսկ եթե Արարտան պաշտոնապես չօգնի էլ, ապա ոչ պաշտոնապես մեր զորքը կմասնակցի: Վերջը նույն հայն է, հիմա Շարուքենը ի՞նչ պիտի իմանա, Հայոց Միջագետքից է թե ասենք Կորճայքից:
- Դե իհարկե,- համաձայնեց ընկերս,- մանավանդ, որ Կորճայքի բանակն էլ, չհաշված նույնիսկ աշխարհազորը, քիչ չէ: Ասում են իմ ծանոթներից մեկը կուտ տալով է զբաղված…
- Այ դու քուրմ…, դա էլ ես, հա՞, իմացել…
- Է՜լ չիմանամ…, չնայած ինչքան հասկացա, դու դրանից առանձնապես գաղտնիք չես էլ սարքել,- ծիծաղեց Մենեսը,- իմ կարծիքով քո տղերքը պետք եղած դեպքում պիտի որ վատը չլինեն:
- Կերևա,- ծիծաղեցի ես,- պետք եղած դեպքում կերևա:
- Լսիր Հայկ, իսկ դո՞ւ ինչ պիտի անես, այսպես հո չի՞ կարող երկար շարունակվել,- ակնարկելով ծերունական վիճակս` հարցրեց Մենեսը:
- Ամեն ինչ արդեն որոշված է, Մենես ջան: Արդեն շատ երկար ժամանակ է, որ բոլորն ինձ տեսել ու հիշում են այսպես: Ես Վահագնին ամեն ինչ բացատրել եմ ու նա ինձ կօգնի, միայն հարմար առիթն է պակասում:
- Եվ ինչ պիտի անե՞ք:
- Առանձնապես ոչինչ, ուղղակի եթե հանկարծ պատերազմ լինի, Կորճայքի ծերունի իշխանը բնականաբար կմեկնի մարտի ու մարտերից մեկում, կատարելով որևէ մի հերոսություն, անհետ կկորչի, իսկ որոշ ժամանակ անց էլ Կորճայքի իշխան հռչակված Վահագնը հոգեորդու կարգով իր մոտ կընդունի չգիտես որտեղից հայտնված երիտասարդ մի զորականի, այսքան մի բան: Որդիս դա կանի, հաստատ կանի:
- Վատ չի՜, դրանով դու կշահես ևս մի քանի տասնյակ տարի, իսկ հետո՜…
- … հետոն հետո կերևա,- ընդհատեցի ընկերոջս,- գիտե՞ս Մենես, իրոք այս ծերունական կյանքն ինձ արդեն բավականին ձանձրացրել է և ես գործունեության ու ազատության կարիք ունեմ:
- Վեր կաց, վե՜ր,- զվարթացավ Մենեսը,- ժամանակն է վրայիդ փոշին թափ տալու, այ ծերուկ…

________________
[1] Անտեմսաֆ I (մ.թ.ա. 2283-2269): Եգիպտոսի VI գահատոհմի փարավոն:
[2] Պեպի II (մ.թ.ա. 2269-2175): Եգիպտոսի VI գահատոհմի փարավոն

[Lion]

*

Մի պահ առանձին մնալով` ես մոտս կանչեցի Հրաչին: Մենեսի հայտնածի վրա գումարելով Հրաչի տեղեկությունները, վերջնականապես պարզեցի իրավիճակը: Ըստ ամենայնի ամեն ինչ ավելի քան լուրջ էր: Միջագետքում ու Մեծ Անապատում արդեն սկսվել էր զորահավաք: Ինչպես միշտ` Շարուքենի Հատուկ գունդը կազմ ու պատրաստ էր ցանկացած պահի մարտի նետվելու, սակայն այս անգամ լավն այն էր, որ ընդհանուր զորահավաքի գործը ձգձգվում էր: Շատ տոհմապետեր չէին ցանկանում մասնակցել այս ամենին, իսկ շատերն էլ սակավաթիվ տոհմակիցներով էին ներկայացել:
- Տեր իշխան,- ավելացրեց Հրաչը,- այս անգամ կարծես վիճակն այնքան էլ վտագավոր չէ: Հազիվ հավաքվի երեք-չորս բյուր:
- Նախկինի համեմատ իհարկե քիչ է,- համաձայնվեցի ես,- սակայն հաշվի առ, որ այս անգամ էլ նրա հակառակորդն է ոչ թե ողջ Արարտան, այլ միայն Հայոց Միջագետքը և Կոմագենեն: Դե իսկ սրանց դաշնակիցները…: Դրանք առանձնապես մի կռվող չեն…: Սակայն Հրաչ,- նայեցի ես հավատարիմ հետախույզիս,- այս անգամ էլ է Կորճայքը մասնակցելու: Բայց հաշվի առ մի կարևոր պահ: Մենք մասնակցելու ենք որպես Հայոց Միջագետքի բանակ: Պա՞րզ է: Ոչ մի տեղ պաշտոնապես չպիտի երևա, որ սա Արարտայի բանակն է, ոչ մի դրոշ, ոչ մի բան: Երեկոյան Հազարապետ Հայկին ու Կորճայքի Մթերապետ Մաղաքին կկանչես ամրոց: Կարևոր խոսելիք կա…

Երեկոյան Վահագն ու օգնականներս արդեն հավաքվել էին ամրոցում: Մեր հետ էր նաև Մենեսը:
- Տղերք,- դառնալով հավաքվածներին` սկսեցի ես,- օտարի լծի տակ գտնվող մեր հայրենակիցները շուտով մարտի մեջ են մտնելու հենց այդ օտարի դեմ: Ժամանակին Շարուքեն կոչեցյալ անապատի ստոր իժը մեզնից գողացավ մեր հաղթանակը ու տիրեց Հայկ Նահապետի թողած երկրի մի լայն հատվածին: Այժմ ես ու սպարապետ Արամը պատրաստվում ենք վերադարձնել այն, ինչ ի սկզբանե մեզ է պատկանել: Հայկ, ինչպե՞ս են Կուտիները:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Հազարապետ Հայկը ու ես հերթական անգամ զարմացա` լավ որդին էլի թող իր հորը նման լինի, բայց այսքա՞ն,- գունդը մշտապես մարզվում է, գտնվում է բարձր մարտական պատրաստվածության վիճակում և տղերքը պատրաստ են ամեն ինչի,- իրենից անկախ հոր խոսքերը կրկնելով սեղմ զեկուցեց նա:
- Իսկ "Դաշույն"-ն ու "Աղվե՞ս"-ը:
- "Դաշույն"-ը մշտապես մարզվում է ու նրա ամեն մի ռազմիկը թշնամու մի քանիսին արժե, իսկ "Աղվես"-ի մասին դու տեղյակ ես, քանի որ մշտապես տեսնում ես նրա աշխատանքը: Այն իր տրամադրության տակ ունի ամենալավագույն ու արագավազ էշերը, որ մենք կարողացել ենք գտնել և պատրաստ է կատարել քո ցանկացած հանձնարարությունը:
- Լա՜վ, օրերս Վահանգնը կգա ստուգայցի, ինչ թերություն ունես` վերացրու: Մենք գտնվում ենք պատերազմի շեմին և ես թույլ չեմ տա որևէ մի թերացում: Մթերապետ Մաղաք, ինչ վիճակում են պահեստարաններդ:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Վրույրի որդին,- ամեն ինչ ըստ արժանավույնի է: Ունենք կուտակած երկու տարվա ցորեն հինգ հազար ռազմիկի կերակրման համար:
- Լավ, քո մոտ էլ շուտով Վահանգը կերևա: Իսկ այժմ լսեք թե ինչ կասեմ: Եթե Հայոց Միջագետքում աղմուկ սկսվի` մենք մասնակցելու ենք: Մասնակցելու ենք առանց աշխարհազորի` միայն Կուտիների գնդով: Սա թող լինի տղերքի մարտական մկրտությունը, որը կկատարվի մեր վաղեմի թշնամու ատամների ջարդի խշրտոցի տակ: Պա՞րզ է: Մեկ էլ մի բան, չնայած դա արդեն բոլորդ գիտեք էլ… պատերազմ լինի թե խաղաղություն, եթե ես մահանամ, Կորճայքի իշխանի պաշտոնում ինձ հաջորդելու է որդիս` Վահագնը: Դուք բոլորդ նրան շատ լավ ծանոթ եք, դրա համար էլ ավելորդ խոսքեր չեմ ասում: Մեկնեք ձեր տեղերը և պատրաստ եղեք հրամաններիս…
Օգնականներիս Վահանգնի հետ բաց թողնելով` ես դարձա Մենեսին.
- Դո՞ւ ինչ պիտի անես:
- Առանձնապես ոչինչ, երևի մի քանի օրից կվերադառնամ Միջագետք: Ձեր մոտից արդեն հանգիստ եմ:
- Իհարկե, հերթական անգամ մեր ձեռքով թուլացնում ես Շարուքենին,- ծիծաղեցի ես,- ամեն դեպքում հարգանքի արժանի է քո խելքը:
- Դե իմ կարծիքով դուք ինքներդ էլ դեմ չեք կռվին և ես միայն որոշ չափով օժանդակում եմ: Բացի այդ ամեն ազգ իր կռիվը ինքը պիտի կռվի, դե դուք էլ կռվում եք ձեր տարածքների համար…
- Երբեմն դրանով օժանդակելով մի ուրիշ ազգի, չէ՞,- աչքով արեցի ես:
- Իհարկե, դա էլ է կյանքի օրենքը: Այ օրինակ քեզ ընդհանրապես չի հուզում, չէ՞, թե ինչքան ժամանակ է Եգիպտոսը պայքարում Լիբիայի, Նումիբիայի և Քուշի կատաղի վայրենիների դեմ: Իսկ մենք պահում ենք նրանց ու թույլ չենք տալիս արևմուտքից ներխուժել Միջագետք: Մենք էլ կռվում ենք մեր տարածքների համար` դրանով օժանդակելով ձեզ,- սիրալիր ժպտաց բարեկամս: