Մեծ Եղեռն. հայացքների շրջադարձ, կամ ինչքանո՞վ կարելի է արդարացնել ցեղասպանությունը

[Բիձա]

Չեմ սիրում սենց թեմաները ու չեմ սիրում սենց քննարկումները, որ ամեն անգամ, ապրլի 24-ից առաջ, սկսվում են: Ու սկսվում են աջ-լիբերալ քննարկումները և ուլտրաժամանակակից մտավարժանքները, ազգային մտածելակերպի ըմբոստացումները ու միջազգային քաղաքականության արդարացումները, թուրքերի վարքագծի վերլուծությունները ու "իմաստուն" հիմնավորումները, որոնք քիչ է մնում արդարացնեն այդ ոճրագործներին...

Կներեք իհարկե, բայց այս քննարկումները անձամբ ինձ համար ուղղակի զզվելի են, որովհետև Մեծ Եղեռնը հաստատ չարժե նման քննարկումների և, մանավանդ, այնպիսի վերլուծությունների, որոնք բերվեցին առաջին պոստում: Այս թեման չարժե նաև այնպիսի արտահայտությունների, որոցից մեկը օգտագործեց Բիձա-ն ու որը դուք տեսնում եք այս պոստի սկզբում:

Ապրիլի 24-ը ծանր թեմայա, անձամբ ինձ համար անչափ ծանր մի թեմայա ու ես չեմ կարողանում ապրել նրա հետ - ամեն անգամ ներքնապես ընդվզում եմ, ընդվզում եմ ամեն ինչից - կոտորածներից, վայրագություններից, մեր կորցրած Հայրենիքի ու զոհված նախնիների ցավից, նման վերլուծություններից...

Այո, պատահական խոսքեր չեն սրանք, ծանրա: Ու պետք չի, Բիձա, նման արտահայտություններ անել. վստահ եմ, դու ուղղակի ծանոթ չես 1915-1923-ի ինքնապաշտպանության պատմությանը, հակառակ դեպքում այդպես չէիր ասի ու, ըստ էության, չէիր թքի ինքնապաշտպանվող հերոսների աճյունների վրա: Մի քանի հարյուր գյուղեր ու քաղաքներ այդ արյունոտ տարիներին այս կամ այն հաջողությամբ պաշտպանվեցին, զոհվեցին, փրկվեցին... լրիվ կամ մասամբ:

"Զմյուռնիայի աղետով, Արևելյան Թրակիայի ու Կիլիկիայի հայաթափումով և Փոքր Հայքի լեռներում մղվող հայդուկային պայքարով էլ ավարտվեց 1915-ից 1923 թվականները իրականացված Հայոց Մեծ եղեռնի արարներից վերջինը, ավելի ճիշտ` մեզ հայտնի արարներից վերջինը, որովհետև... որովհետև մենք երբեք էլ չենք իմանալու սև տասնհինգին ու դրան հաջորդած տարիներին արևմտահայության զինական դիմադրության ողջ պատմությունը: Տարագրված գյուղեր ու քաղաքներ եղան, որ բնաջնջվեցին գրեթե լիովին, իսկ հրաշքով փրկված հատուկենտ մարդիկ և վերապրածները այդպես էլ չիմացան, թե ինչ կատարվեց իրենց շեներում, այն դեպքում, երբ թուրքերի մեծագույն մասը անգամ գրել չգիտեր: Իսկ պետականությունից զրկված ու կազմակերպչական լուրջ խնդիրներ ունեցող արևմտահայության դիմադրական ողջ պայքարը, ամիսներից, շաբաթներից և մինչև իսկ տարիներից կազմված ողջ այդ մաքառումը, որ ուղղակի փառք կբերեր յուրաքանչյուր ու նույնիսկ ամենամարտական ժողովրդի պետությանը և դիմադրական շարժմանը, խորհրդային իշխանության սկզբնական տարիներին ուղղակի մոռացվեց, հետո էլ` համակարգված ձևով չուսումնասիրվեց: Ու մենք երևի արդեն երբեք էլ լիովին չենք իմանա, թե էլի որ վայրերում ժողովուրդը դիմադրեց: Բայց այս ամենը, որ չվերլուծվեց ու չպահպանվեց գիտական աշխատություններում, մանրամասն վերլուծվեց ու պահպանվեց հայ ժողովրդի հավաքական գիտակցության մեջ: Ու երբ 1988 թ-ին հայության մի հատվածը վերստին վտանգված էր, պարզվեց, որ ասպարեզ է իջել դարասկզբի դառն ու արյունոտ դասերը յուրացրած, անավարտ կռվի ընթացքը լուռ ու տանջալից վերլուծությունների ենթարկած միանգամից մի քանի սերունդ, որը ոչ միայն կարողացավ արգելել սարսափելի անցյալի կրկնությունը, այլև քայլել դեպի արևելք և դարասկզբի աղետների փոխարեն դարավերջին գրանցել միայն շքեղ հաղթանակներ...",- նման դիպուկ խոսքերով է բնորոշում արյունալի տասնամյակներում ծանր կորուստներ կրած, սակայն վերապրած և նոր պետականություն կերտած հայության անցած ուղին հայ ժողովրդի նորագույն ռազմական պատմության խնամքով մոռացված էջերը փայլուն վերլուծության ենթարկած Տիգրան Դեվրիկյանը:

Այնպես որ... պետք չէ, խնդրում եմ, պետք չէ այդպես արտահայտվել... առանց էդ էլ թեման անտանելի ծանր է...

Հ.Գ. Մի անգամ կոլեգաներիցս մեկը, ստորաքարշ և քծնող բնավորության տեր մի ոչնչություն, սկսեց ինձ ու ներկաներից ևս մի քանիսին լուրջ-լուրջ ապացուցել, որ թուրքերը ճիշտ են արել, որ կոտորել են հայերին: Խոսում էր, վստահ էր իր ճշտին, միջազգային ու ներքաղաքական վերլուծություններ էր անում, ասում էր ու ապացուցում: Իսկ ես նստած էի և ուղղակի լուռ լսում էի: Կողքից ինձ նայողին երևի նույնիսկ կթվար, թե ես ձանձրանում եմ...

... Կոլեգա էր, աշխատանքային մթնոլորտ էր, էթիկա կար... բայց ազնիվ խոսք, հազիվ ինձ զսպեցի, որ գետին չտապալեմ այդ ոչնչությանը և չապտակեմ...

Լիոն, հասկանում եմ, որ քեզ հայ զորական պատմության մասնագետ ես համարում, բայց համակերպվի նաև այն մտքի հետ, որ ուրիշներն էլ այլ պատմություններ գիտեն ու ոչ թե չճանաչած մարդկանցից լսած, այլ սեփական պապից, մեծ հորեղբորից, ցաք ու ցրիվ եղած տոհմի հատ ու կենտ փրկվածներից տեղ հասած:
Քո աչքին մեր անհայտ հերոսությունն է երևում ու խոշորացույցով մատուցվում, -իմ աչքին իմ կոտորված ցեղն է, տատս, տատուս ցեղը, հորս ցեղի կեսը: Քեզ ականատես- պատմող չի եղել, - սրանից նրանից լոլոներ ես լսել, ինձ պատմել են ամեն ինչ կորցրած իմ հարազատ ազգականները- մարդիկ, որոնք գենոցիդից հետո արդեն հայաստանի տարածքից գիշերներն անցել են գետը, ասպատակել են արևմտահայաստանը ու թուրքի ականջներ ջեբները լցած հետ են եկել, հաշվել ու լաց եղել: Ու դրանցից ոչ մեկն իրեն հերոս չէր համարում:
Ես հասկանում եմ, որ ջահելները շատ բան չգիտեն, բայց որ դու ես ինձ դաս տալիս, դա արդեն մի քիչ համեստ չի:
Քանի ինքնապաշտպանական հերոսի աճյունի մոտեցած կաս, դրանցից ում ես կենդանի տեսել, հետը մի բառ փոխանակել՞:
Կոտորածը, եղեռնը, ազգային ողբերգությունն ու ամոթը սարքել եք բանահյուսություն ու խաղ եք անում- լուրջ չի:
Եվ մի ապացույց էլ խոտակերության առումով:
Ոնց որ դու ինքդ թարս խոսացողին գետին տապալելու ուժ չես ունեցել ինչ-ինչ ճղճիմությունից ելնելով, հանդուրժել ես ու նրան ասպարեզ տվել, նույն ձևով էլ ազգն է կոտորվել, ամեն օր հետաձգելով իր որպես տղամարդ հանդես գալու բնական պարտավորությունը: