Հայ քաղաքական մտքի պատմությունից
Ինչպիսի՞ն էր Երևանը 60-ականներին: Հավանաբար այդ տարիների մասին ներկա սերունդը պատկերացում կարող է կազմել այդ տարիների կինոնկարների միջոցով, ինչպես որ մեր ժամանակների մասինª հեռուստասերիալներից: Օրինակª 01-99 կինոնկարը, որը հեռախոսահամարն ավտոմեքենայի համարի հետ շփոթած հարբեցողի մասին է: Բացի նրանից, տեսնում ենք գինեգործության պրոֆեսորին, ինտիլիգենտ ֆուտբոլիստի, Մոսկվիչով երթևեկող և միանգամայն դրական կերպար հանդիսացող երիտասարդ ստիլյագ զույգին, և հիմարավուն միլիցիոներների, որոնք իրենց պահում են անգլիական լորդերի նման: Նրանք բոլորն էլ ռաֆինացված քաղաքաբնակներ են, որոնց քաղաքում ոչ մի անկարգություն չի կարող լինել: Կամ վերցնենք Շրթներկ համար չորսը կենցաղային կինոկոմեդիան: Այն խանդոտ ամուսիների մասին է, որոնք իրար հավատացնում են, որ «կուլտուրական մարդը չպետք է խանդի»: Ավելի կարևոր է, որ նրանք երևանյան բանվոր-բյուրգերներ են էլեգանտ կոստյումներով:
Պակաս կարևոր չէ, այն փաստը, որ մինչև 60-ականները երևանցիները, բացի որոշ մտավորականներից, գրադարաններ չունեին: Սակայն 60-ականներից երևանցիները սկսում են գրքեր հավաքել: Հաճույքով կարդում էին ոչ միայն սեփական գրողներին, այլ նաև շատ էին կարդում թարգմանություններ: Սևակի շնորհիվ տարածում ստացավ կուլտուրականության նոր կատեգորիանª «մակարդակը»: Գրադարակի վրա դնում էին «Սասունցի Դավիթը» Մ. Սարյանի նկարազարդումներով, Իսահակյանի հատորները, Թումանյանի և Աղայանի հեքիաթների գրքերը, Սևակ, Շիրազ, Կապուտիկյան, Շիլլեր, Շեքսպիր և այլն: Դեռ 60-ականներին այդպես կարելի էր մեկ-երկու գրադարակ հավաքել, ոչ ավելի: Պակասը լրացնում էին ռուսերեն բազմահատորյակներով:
Երևանցիները 60-ականներից սկսեցին նաև թերթեր կարդալ: Երևանցին Իզվեստիային գերադասում էր Պռավդան, Սովետական Հայաստանին գերադասում էին Կոմունիստը, վերջինինª Երեկոյան Երևանը: Շատ էին սիրում Ոզնին:
Սոցալիստական Երևանի նոր սովորություններից էր սուրճ խմելը, և հարևանների, և ընկերուհիների հետ: Երևանցիները սկսեցին իրենց երեկոն անցկացնել իրենց բակից հեռու, սրճարանում: Նույնիսկ գյուղացիները չէին ալարում. ամիսը մի քանի անգամ գալիս էին կինո նայելու և սրճարանում նստելու: Երևանցին դառնում է էսթետ. 60- ականներին սկսեցին ծաղիկներ և խաղողի վազեր տնկել շենքերի մոտ:
Այս բոլորը 60-ականների նորարություններ էին: Ինչու է հարկավոր հետևել այդ կանոններին. երևանցիներն ունեին իրենց սրամիտ պատասխանը` քանի որ հին հայկական սովորություն է:
70-ականների կյանքը Երևանում վատթարանում է: Գյուղական միգրանտների մեծ հոսքի պատճառով Երևանը դառնում է պակաս քաղաքային, աճում է օդի աղտոտվածությունը և այլն: 70-կանների կարևորագույն մշակութային նորությունը ռաբիսի տարածումն էր:
Ռաբիսը «ռաբոտնիկի իսկուստվա» դարձվածքի կրճատումն է, մի հաստատություն, որ ստեղծվել է 20-ականներինª արվեստի աշխատողների միություն: Ռաբիսը երաժշտության և կենցաղսպասարկման միացումն է, ռաբիսներ անվանում էին այն ինքնուս երաժիշտներին, ովքեր սպասարկում էին թաղումը, հարսանիքը, այլ ընտանեկան միջոցառումները: Ռաբիսի էսթետիկայի վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ այն, որ 50-ականներին նրա շարքերում հայտնվեցին շատ մարդիկ, որոնք վերադարձել էին ճամբարներից: Կովկասի քրեական մայրաքաղաքը եղել է Թիֆլիսը, այստեղից էլ` ռաբիսի կինտոյական որոշ երանգը:
Ռաբիսի իշխանության գագաթնակետը 1970-1975 թթ. էր, երբ խուլիգանությունը դարձել էր պատուհաս Երևանի համար: Ռաբիս խուլիգանները հատկապես իրենց թիրախն էին դարձրել հիպիներին: Ռաբիսները իրենց համարում էին «ազգային», հիպիները նրանցª «հետամնաց»:
Կա թյուր կարծիք, որ ռաբիսը դա գյուղական երիտասարդ միգրանտ էր, որն իր տեղը չէր գտնում քաղաքում: Ձախ Հարութ, Արամ Ասատրյան, Թաթա, Նունե Եսայան և այլ անունների շարքը հուշում է, որ ռաբիսը ստեղծողը քաղաքային միջին խավն է: Այլ է, որ նրանք գյուղական միգրանտներին կարողացան պարտադրել ենթամշակույթը և գաղափարախոսությունը: 70-ականների ռաբիսը պաշտում էր Սևակի և Շիրազի ազգային և խրատական ոտանավորները, և պատրաստ էր նրանց թթու խոսք ասողներին «գլուխը ջարդել»: Մերօրյա ռաբիսը պաշտում է Նժդեհին:
Ռաբիսի ամենաբնորոշ ռիտուալը «ռազբիրատն» էր: Ամերիկյան երաժշտական մշակույթի ոճով, խիստ էսթետիկացված այն ներկացված է Մեր բակը կինոնկարում: Իրականում այն ոչ էսթետիկ էր, ոչ էլ ոճային, այլ պսիխոպատների հիստերիայի անկանխատեսելի բռնկում և համարյա երբեք խաղաղ վախճան չէր ունենում: Կինոնկարում հայտնվում են Նիվայով երկու ավտարիտետներ, որոնք քիչ է մնում դիսոնանս մտցնեն ամերիկյան ոճի այդ կորդեբալետում: Բայց հենց ավտարիտետն է ռաբիսի համար վերջին ատյանը, այլ ոչ թե ռազբիրատի ճշտովը: Ռաբիսը ապրում է ավտարիտետի ցուցումով:
Ռաբիսները քաղաքային այն բնակիչներն էին, որոնց կուլտուրան չէր հերիքում քաղաքային կյանքի համար անհրաժեշտ քաղաքավարության կանոնները յուրացնելու համար: Բայց նրանք կարող էին դառնալ մայլային հոգեբանության, վարքի և մշակույթի կրողները, մայլայական ավանդույթի ժառանգորդները: Եթե 60-ականներին հնարվում էին երևանյան քաղաքային ավանդույթները, և այդ ավանդույթը պարտադրող չէր, այն հարկավոր էր պարզապես հարգելª լիբերալ էր, ապա ռաբիսները սկսեցին հնարել կանոններ, որոնք իրենց ավտորիտար բնույթի պատճառով պարտադրվում էինª ադաթերական էին: Այդ կանոնները և ռիտուալները գողականի, մայլայականի և գյուղականի սինթեզ էին: Բազմաթիվ պետական հիմնարկներում քարտուղարուհիները զբաղված էին «կոպիրովկայով»` այդ կանոնները տպագրելով և բազմացնելով: Օլիվյե սալաթը սեղանի վրա զույգ պիտի լինի, վինեգրետինը` կենտ, թե չէ տարին հաջող չի լինի, որ աղջիկը կույս պետք է լինի, իրեն ծանր պահի, փեսայի ընտանիքը բնակարանը պետք է գնի, իսկ հարսի ընտանիքըª կահույքը, հարսի ավտոյի վրա տիկնիկ պետք է լինի, փեսայի ավտոյի վրաª արջուկ, և այսպես հազարավոր սահմանափակումներ: Ռաբիսը չէր սիրում հինգկոպեկանոցը, էլեկտրականությունից զզվում էր, «գեղցիներին»` արհամարհում և, ընդհանրապես, ըստ ռաբիսի, «լավ աղջիկը» զզվող է լինում:
Եթե ռաբիսն իր առաջին փուլում հիստերիկ-կռվարար էր, ապա հաջորդ փուլում դառնում է դեպրեսիվ: Նրա բառապաշարի մեջ են մտնում «կամաց-կամացը», «դիլխորը», «անկապը» և այլն: Հատկապես ռաբիս դեպրեսիվությունը հավանեցին աղջիկները: Ռաբիս աղջկա գլուխը միշտ ցավում է, սիրելի դարձվածքներն ենª բախտ չունեմ, բոլորը խաբում են, լրիվ նախանձ են: Ռաբիս աղջիկը պետք է շատ կոսմետիկա օգտագործեր, ռաբիս տղան ման գար չարոխներով կամ բարձր պլատֆորմով, կապույտ վադալազկայով և այլն: Եթե վադալազկայի սեզոն չէր, ապա ռաբիսը ման էր գալիս բաց օձիքով վերնաշապիկով, նույնիսկª ձմռանը: Ձմռանը միշտ գլխարկը ձեռքին. ինչո±ւ չի դնում` զզվում է, իսկ ինչո±ւ է ձեռքինª որ չասենª չունի: Ռաբիզը համարում է, որ փողը ձեռքի կեղտ է, հետդ ի±նչ պիտի տանես գերեզման, և որպես եզրակացություն` կեր, խմի, քեֆ արա շարունակ:
Ռաբիսն այն մարդն էր, որ կտրվել էր իր արմատներից, և չէր կարողանում արդյունաբերական քաղաքում գտնել իր սոցիալական ինքնությունը. հետագայում նա զարմանքով հայտնաբերեց, որ «արիացի» է: Այստեղից նրա կենսաոճի և պահվածքի արհեստականությունը, սենտիմենտալիզմը` զուգակցված դաժանության բռնկումների հետ, մտածողության ստերեոտիպությունը, և այլն: Բարեհոգի ռաբիս լինել չի կարող. առավելագույնը նա կարող է լինել շաքարայինª «խոսկտ շաքարով կտրեմ»: Հագուստը` անփույթ, դեմքին` տառապանքի արտահայտություն, հիստերիկ շարժուձև. այսպես կարելի էր ճանաչել ռաբիսին: Նա պսիխոպատ է, կամ այդպիսին է ձևացնում. արա, ինձ պահեք, հիմա կխփեմ: Պարանոյիկ է միարժեքորեն. արա, ինձ ստեղ բան ասող կա±:
Իրեն հարմարավետ էր զգում ռաբիսը միայն թաղումների ժամանակ: Գալիս էին այդ թափթփված և սև հագած երիտասարդները, այդ ունիֆորմը չէր հակասում իրադրությանը, համարյա չիմանալով մահացածին, ներկայանում որպես ծեսի մասնագետ, ցուցումներ էին տալիս, սև ժապավեններ կապում փողոցում, ավտոմեքենաների շարժումը կարգավորում և այլն: Ռաբիսի օբյեկտ թաղումին հետագայում ավելացավ քյաբաբնոցը: Դա նրանց մոտ կոչվում էր մի կտոր հաց ուտել, չնայած նրանց կերածով մի սովյալ աֆրիկյան գյուղ կարելի կլիներ կերակրել:
Երկրորդ փուլում ռաբիսները, ներշնչված հնդկական կինոյից, ադրբեջանական երաժշտությունից, գողական երգերից, ստեղծում են իրենց կիտչային սուբկուլտուրան և մոդան: Նկարներ, ուր միզող երեխա է, գիշերանոթի վրա նստած աղջնակ, չեկանկա Ախթամար, Մասիսներ, և այդ զիբիլը գտավ իր զանգվածային սպառողին: Ֆ. Նիցշեն պնդում էր, որ տականքային հոգեբանությունը դառնում է վտանգավոր, երբ դառնում է ստեղծագործ: Ռաբիսը անվանում են քաղաքային ֆոլկլոր: Դա ճիշտ է, որովհետև ռաբիսը ժողովրդական-բանահյուսական երգ չի երգում, գյուղական չերևալու համար: Նրանց առաջարկած ռեպերտուարում հիմնական տեղը զբաղեցնում էին սիրային տառապանքների մասին քաղցրավուն երգերը: Շատ էին հոր, մոր, բալիկի, ախպերության, ազգի մասին երգերը: Գերեզմանային տրամադրություն էր երգերում. մեկի տողերում հերոսը համոզում է իր գերեզմանին ծաղիկներ բերել և այլն: Նրանք միօրինակորեն սենտիմենտալ էին, և ամենահուզիչ տեղում երգիչը պարտավոր էր կլկլացնել: Այդ սուբկուլտուրայի հիմնական տարածողները զապիսնոցներն էին, ռաբիսականության յուրօրինակ շտաբները:
60-ականներին և 70-ականներին հայկական գյուղերի բնանկարի դեռևս անբաժան մասն էին աթարի դեզերը. ռաբիսները Երևան քաղաքի աթարի դեզերն էին, ժամանակավրեպ ինքնություններ: 70-80 ական թթ. Երևանը կեղտոտ, փոշոտ քաղաք էր, որի վրա հաճախ իջնում էին սմոգի ամպերը: Ռաբիսը այդ ամպերից մեկն էր:
60-ականների երևանյան կյանքի սկզբունքները կարելի է ձևակերպել հետևյալ կերպ. առաջին հերթին ընտանիքը, ուր իմ կանոններն են + շրջապատ, ուր բոլորը հավասար են + ամեն գնով չեզոքություն մյուսների շրջապատի հանդեպ: Ռաբիս միջավայրի կանոններն այլ են. ընտանեկան մեծ կլան, խիստ աստիճանակարգ + ընդհանուր միջավայր, աստիճանակարգով բաժանված նաչալնիկների և հասարակ մարդկանց + հասարակ մարդկանց փոխօգնություն:
Ռաբիսի տիպը ժամանակին չարձանագրվեց գրականության, կինոյի և նկարչության մեջ, մնաց անեկդոտներում: Բայց մնաց ռաբիս երաժշտությունը, որն իր վերածնունդն ապրեց քոչարյանական տասնամյակում և իր հաղթարշավը շարունակում է: Այս տեսակի մասին հիշողությունը վերածնվեց Հայկոյի և Մկոյի, գուցե նաև որոշ սերիալների շնորհիվ: Մենք իմացանք, որ ռաբիսը հետ է եկել:
Հարց տանք. ինչո±ւ հայաստանյան հասարակության տարբեր խավեր, որոնց շահերին հակասում է առկա վարչակարգի քաղաքականությունը, շարունակում են պաշտպանել նրան: Պատասխանը հակիրճ ձևով այսպիսին է. այս վարչակարգը ստեղծել է բազմազան հաստատություններ, որոնք հասարակության լայնª շահագործվող խավերին դաստիարակում են այս վարչակարգին ենթարկվելու ոգով, նրանք ձևավորել են այնպիսի սովորույթներ, բարոյական չափանիշներ և արժեքներ, որոնք նրանց գամված պահում են Հայաստանի Հանրապետություն կոչվող համակենտրոնացման ճամբարում:
Հեգեմոնիայի տեսության հեղինակ Ա. Գրամշին պնդում է, որ բուրժուական պետությունը դա մաքուր բռնություն չէ, այլ նաև կամավոր միություն հասարակությունª հեգեմոնիա, գաղափարախոսությամբ կամավոր պարտադրված, բայց պաշտպանված պարտադրանքի զրահով: Գրամշին այստեղ շարունակում է Կ. Մարքսի գաղափարը արտահայտված Գերմանական գաղափարախոսությունում. Ամեն մի նոր դասակարգ, որը գրավում է հին տիրապետող դասակարգի տեղը, պարտադրված է ներկայացնել իր շահը որպես ընդհանուր շահ, այսինքն մատուցել իր մտքերը որպես համընհանուր:
70-ններին ռաբիսները կարողացան երևանցիներին պարտադրել իրենց կանոնները, մատուցել իրենց մտքերը որպես համընհանուր, հաստատել իրենց հեգեմոնիան: Հեգեմոնիան հաստատելու իրենց երկու միջոցներըª ռաբիսական խուլիգանությունը և ռաբիս ենթամշակույթն ակնառու են: Բայց տասնամյակի վերջում քաղաքն արդեն մասնակի ձերբազատվեց նրանց պարտադրած ադաթներից, զսպվեց նաև ռաբիս խուլիգանությունը: Ռաբիսը անցավ պաշտպանության: Նախկին ռաբիսին կարելի էր ճանաչել հենց նրանով, որ այս կամ այն երևույթը պիտակավորում էր որպես ռաբիսություն:
Ռաբիսի հեգեմոնիայի այդ փորձն է, որ կրկին պահանջարկ է առաջացրել իշխանությունների մոտ: 80-ականների կեսերին ռաբիսները համարյա անհետացան, բայց 21-րդ դարասկզբին նրանք դուրս եկան անհայտությունից, որպեսզի դառնան… Հանրապետական կուսակցության դեպուտատներ: Հավանաբար դա է Հայկոյի և Մկոյի մանրապատումների հաջողության պատճառը. այն ռեզոնանսի մեջ է քաղաքական պահանջարկին:
ՎԱՐԴԱՆ ՋԱԼՈՅԱՆ
Մեջբերել
haik-ի խոսքերից
Էջանիշներ