Դետերմինիզմ և կամքի ազատություն

[Բարեկամ]

«Կրոնավորի մոլեռանդությամբ»-ը համեմատություն է, փոխաբերություն չի վայթե... Բայց դու աչքիս ուզում ես հակաճառել

Չէ Սովորաբար հակաճառելու խասյաթ ունեմ, բայց սա էդ դեպքը չէր։ Ուղղակի ներքին անհարմարավետության մղում ա մոտս առաջանում, երբ լեզվական սխալ են թույլ տալիս։ Նմանապես հազիվ եմ ինձ զսպում (երբեմն չեմ էլ զսպում) ուղղելու, երբ հայերեն սխալ են խոսում, ասենք՝ ես ուզում եմ երգեմ, մոտովորապես, ու տենց․․․ ՝

Եթե ասեի "ինչպես մոլեռանդ կրոնավոր" կլիներ համեմատություն։ Ամեն դեպքում, "կրոնական մոտեցում"-ը (religious approach) անգամ անգլերենում փոխաբերություն չի։ Քո կիրառած արտահայտությունը մի ձևով են միայն ասում՝ religiously.

Փորձիր բացատրել անցյալ գնալու իմաստը, եթե դու կարող ես ներկայում ինքդ քեզ ընտրություն տալ ու արդյունքներն էլ համեմատել:
Առաջարկում եմ թարթել մի աչքդ, հետո մյուսը: Հերթականության ընտրությունը թողնում եմ քեզ: Քիչ անց կրկնիր հակառակ հերթականությամբ:
Հարց. Գումարային քանի՞ ընտրություն ունես:

Գումարային ունեի մեկ ընտրություն․ "թարթեցի մի աչքս, հետո մյուսը"։ Ընդ որում, այն հերթականությամբ, որը որ արեցի, այսինքն հերթականությունը ենրառված էր իմ այդ մեկ՝ ամբողջական ընտրության մեջ։

Այսինքն թագավորները ունեն ընտրություն, փաստորեն: Իսկ այ գեներալը ընտրություն չունի՝ պիտի ճայ դառնա:

Թագավորը, որն արդեն կատարեց իր "ընտրությունը"՝ հրամայեց գեներալին ճայ դառնալ, ուրիշ ընտրություն չէր էլ կարող անել, քանի որ հիմար էր։ Ինչպես և գեներալը ուրիշ ընտրություն չի կարող անել, քան չդառնալ ճայ ու պատժվեր դրա համար, որովհետև պարզապես չի կարող ճայ դառնալ։ Եթե գեներալինը կանխագուշակելի "ընտրություն" էր (կամ ինչպես ընդունեցիր՝ չընտրություն էր), ապա թագավորի "ընտրությունը" (կամ իմ տեսակետից՝ "չընտրությունը") հարյուր տոկոսով կանխատեսելի չէր, քանի որ մենք կարող ենք չիմանալ, թե որքան անդառնալի հիմար է թագավորը, կամ իմանալ, բայց հույս ունենալ, թե խելք կհավաքի ու "ճիշտ ընտրություն կկատարի"։

Ու

ելբեքը ինձ ճիշտն ասած հետաքրքիր չի, ես քաղքենի ֆրանսիացիներին չեմ սիրում:

Չճանաչելով Ուելբեքին ու երբևէ կարդացած չլինելով, դու պնդում ես, որ նա քաղքենի ֆրանսիացի է։ Այսինքն, քաղքենի կլինի, քանի որ ֆրանսիացի է։ Է դու քեզ լրիվ զրկել ես ընտրության ազատությունից, ու գնում ես տվյալ դեպքում քե՛զ հատուկ կանխագուշակելի ճանապարհով․ այն է՝ ով էլ լիներ, եթե ֆրանսիացի է, քեզ հետաքրքիր չէր լինի կարդալ, որովհետև հաստատ քաղքենի է։

Ամեն ինչի կանխորոշված լինելը ավտոմատ իմաստազրկում է ամեն ինչ, օրինակ դու խաղ կխաղա՞ս, եթե արդյունքը միշտ նույնը լինի ու հայտնի լինի։

Իհարկե ոչ, չեմ խաղա։ Ուլուանան էլ չէր խաղա, որովհետև վերջերս գրել էր, որ ապագան իմանալ չէր ուզենա, կյանքը հետաքրքիր չէր լինի, ինչին դու, կարծեմ, համամիտ չէիր։

[Վիշապ]

...
Գումարային ունեի մեկ ընտրություն․ "թարթեցի մի աչքս, հետո մյուսը"։ Ընդ որում, այն հերթականությամբ, որը որ արեցի, այսինքն հերթականությունը ենրառված էր իմ այդ մեկ՝ ամբողջական ընտրության մեջ։

Օ՜ աստվածներ, Բարեկամ ջան դու ձեռից գնում ես ոնց որ, դու միլիոն հատ ընտրություն ունես, օրինակ Վիշապի հիմար ու անիմաստ հրահանգը կատարելու տեղը կարող ես մոտենալ դաշնամուրին ու նվագել «а нам все равно»-ն…
...

Չճանաչելով Ուելբեքին ու երբևէ կարդացած չլինելով, դու պնդում ես, որ նա քաղքենի ֆրանսիացի է։ Այսինքն, քաղքենի կլինի, քանի որ ֆրանսիացի է։ Է դու քեզ լրիվ զրկել ես ընտրության ազատությունից, ու գնում ես տվյալ դեպքում քե՛զ հատուկ կանխագուշակելի ճանապարհով․ այն է՝ ով էլ լիներ, եթե ֆրանսիացի է, քեզ հետաքրքիր չէր լինի կարդալ, որովհետև հաստատ քաղքենի է։

Չես մտածում է՞։ Ախր Էքզյուպերին, որին մեջ բերել էի, նա էլ է ֆրանսիացի։ Ֆրանսիացի են լիքը խելքը գլխին գիգանտ իմաստուն գրողներ՝ Քամյուն, Դյուման, Հյուգոն, Մոպասանը, Բալզակը ու էլի լիքը ուրիշներ, ու դու ընտրել ես ինչ-որ մակերեսային Ուելբեքի։

Հաջորդ առաջարկը (որ էդպես խելոք հետևում ես)․ Երկու ամսով անցիր կառնիվոր դիետայի։ Ուտում ես միայն միս, ձու, ձկնեղեն, կարագ, պանիր։ Իսկ այ երբ ուտես ու ինչքան, ընտրությունը թողնում եմ քեզ։

[Բարեկամ]

Օ՜ աստվածներ, Բարեկամ ջան դու ձեռից գնում ես ոնց որ, դու միլիոն հատ ընտրություն ունես, օրինակ Վիշապի հիմար ու անիմաստ հրահանգը կատարելու տեղը կարող ես մոտենալ դաշնամուրին ու նվագել «а нам все равно»-ն…
...



Չես մտածում է՞։ Ախր Էքզյուպերին, որին մեջ բերել էի, նա էլ է ֆրանսիացի։ Ֆրանսիացի են լիքը խելքը գլխին գիգանտ իմաստուն գրողներ՝ Քամյուն, Դյուման, Հյուգոն, Մոպասանը, Բալզակը ու էլի լիքը ուրիշներ, ու դու ընտրել ես ինչ-որ մակերեսային Ուելբեքի։

Հաջորդ առաջարկը (որ էդպես խելոք հետևում ես)․ Երկու ամսով անցիր կառնիվոր դիետայի։ Ուտում ես միայն միս, ձու, ձկնեղեն, կարագ, պանիր։ Իսկ այ երբ ուտես ու ինչքան, ընտրությունը թողնում եմ քեզ։

Վիշապ ջան, ես կարգին բանավիճում էի հետդ խիստ վիճելի թեմայով /այսինքն, մի թեմայով, որոնք ես ինքս ինձ հետ կվիճեի ու կհակաճառեի ինքս ինձ՝ կա՞ ազատ կամք, թե՞ չկա/, իսկ դու մակերեսային շրջապտույտներ ես տալիս /կներես, քո ոճով մի քիչ կոպիտ արտահայտվեմ/. մեկ ասում ես՝ քաղքենի ֆրանսիացուն կարդալու հետաքրքրված չեմ, մեկ ասում ես՝ կարգին ֆրանսիացիներ էլ կան: Բա որ կա, ինչի ես ընդգծում ֆրանսիացի-ն Ուելբեքի դեպքում, ասեիր ուղղակի՝ էդ քաղքենի հեղինակն ինձ չի հետաքրքրում, ես էլ կասեի՝ ինչ իմացար քաղքենի ա, դու էլ գուցե ասեիր՝ մեջբերածդ հատվածից, որ փորձել ա տպավորություն թողնել գիտական տերմիններով, ես էլ գուցե ասեի՝ Վիշապ ջան, բա նկատել ես, որ դու էլ ես նենց ոչինչ գիտականախեղդ անում մեկ-մեկ նենց, որ պիտի ուղեղս լարեմ, որ հասկանամ... Բայց չէ, դու հենց հատուկ նշեցիր, որ հեղինակը ֆրանսիացի ա, երբ շեշտեցիր նրա քաղքենիությունը, նենց որ արի դեմագոգիան թարգենք:

[Վիշապ]

Վիշապ ջան, ես կարգին բանավիճում էի հետդ խիստ վիճելի թեմայով /այսինքն, մի թեմայով, որոնք ես ինքս ինձ հետ կվիճեի ու կհակաճառեի ինքս ինձ՝ կա՞ ազատ կամք, թե՞ չկա/, իսկ դու մակերեսային շրջապտույտներ ես տալիս /կներես, քո ոճով մի քիչ կոպիտ արտահայտվեմ/. մեկ ասում ես՝ քաղքենի ֆրանսիացուն կարդալու հետաքրքրված չեմ, մեկ ասում ես՝ կարգին ֆրանսիացիներ էլ կան: Բա որ կա, ինչի ես ընդգծում ֆրանսիացի-ն Ուելբեքի դեպքում, ասեիր ուղղակի՝ էդ քաղքենի հեղինակն ինձ չի հետաքրքրում, ես էլ կասեի՝ ինչ իմացար քաղքենի ա, դու էլ գուցե ասեիր՝ մեջբերածդ հատվածից, որ փորձել ա տպավորություն թողնել գիտական տերմիններով, ես էլ գուցե ասեի՝ Վիշապ ջան, բա նկատել ես, որ դու էլ ես նենց ոչինչ գիտականախեղդ անում մեկ-մեկ նենց, որ պիտի ուղեղս լարեմ, որ հասկանամ... Բայց չէ, դու հենց հատուկ նշեցիր, որ հեղինակը ֆրանսիացի ա, երբ շեշտեցիր նրա քաղքենիությունը, նենց որ արի դեմագոգիան թարգենք:

Հարցեր, եթե կարելի է
1. Արդյո՞ք դու ունեիր ընտրություն այլ կերպ պատասխանելու և ինչու՞ հատկապես «նեղացկոտ» ու փակուղային պատասխան ընտրեցիր։
2. Եթե մեկ-երկու վայրկեան ավել մտածեիր, նույն պատասխանը կգրեի՞ր, թե՞ մի քիչ այլ պատասխան։

Հ․Գ․ «Քաղքենի ֆրանսիացին» ընգծում է քաղքենու ֆրանսիականությունը և ֆրանսիացու քաղքենիությունը, և դրանից չի բխում, որ բոլոր ֆրանսիացիները քաղքենի են, կամ բոլոր քաղքենիները ֆրանսիացի են։
Հ․Հ․Գ․ Թեմայի սկզբում ակնարկել եմ, որ գլխացավեր կարող է լինեն, և ընտրություն կա ավելի հաճելի բանով զբաղվելու։

[Բարեկամ]

Հարցեր, եթե կարելի է
1. Արդյո՞ք դու ունեիր ընտրություն այլ կերպ պատասխանելու և ինչու՞ հատկապես «նեղացկոտ» ու փակուղային պատասխան ընտրեցիր։
2. Եթե մեկ-երկու վայրկեան ավել մտածեիր, նույն պատասխանը կգրեի՞ր, թե՞ մի քիչ այլ պատասխան։

Հ․Գ․ «Քաղքենի ֆրանսիացին» ընգծում է քաղքենու ֆրանսիականությունը և ֆրանսիացու քաղքենիությունը, և դրանից չի բխում, որ բոլոր ֆրանսիացիները քաղքենի են, կամ բոլոր քաղքենիները ֆրանսիացի են։
Հ․Հ․Գ․ Թեմայի սկզբում ակնարկել եմ, որ գլխացավեր կարող է լինեն, և ընտրություն կա ավելի հաճելի բանով զբաղվելու։

Գերազանց հարցեր են, այ հիմա բանավիճենք ըստ էության։
1. Ըստ իմ տեսության, չունեի ընտրություն, թեև թվում է, թե ունեի։ Եվ բանավեճը էդ պատասխանովս փակուղի չմտցնելու համար, փորձեմ վերլուծել։ Նայիր, ես կարող եմ բացատրել նորից նույն ճանապարհով, ինչ նախորդ գրառումներումս․ քանի որ տեղի է ունեցել այն, ինչ տեղի է ունեցել, կամ քո ուզած բառերով ասած՝ "ընտրվել" է այն, ինչ "ընտրվել է", դա դառնում է միակ իրական ընտրությունը, որովհետև մենք չունենք որևէ փաստ (! - նկատի ունեցիր՝ փա՛ստ, ոչ թե ենթադրություն, վարկած, տեսական հնարավորություն), որ կարող էր ընտրվել որևէ այլ բան, իսկ "միակ ընտրություն"-ը դա ոչ թե ընտրություն է, այլ միակ հնարավոր ելք, կամ եթե կուզես՝ ճակատագիր։ Բայց էս բացատրությունս հակված ա բանավեճը տանելու փակուղի, դրա համար ես ուրիշ ճանապարհով էլ փորձեմ բացատրել, թե ինչու ես իրականում չունեի ընտրություն, և լինելու էր այն, ինչ եղավ։ Եվ բացատրությանս այդ ուղին ուղղակիորեն պատասխանում է քո երկրորդ հարցին՝
2. Ես մտովի հիմա գնում եմ հետ ու փորձում մտաբերել, թե ինչ եղավ, որ հենց այդպես պատասխանեցի և ոչ այլ կերպ, կամ քո ասած՝ այդպես պատասխանելու ընտրություն կատարեցի։ Ուրեմն, իմ այդ "ընտրությանը" նպաստեցին ահռելի մեծ թվով գործոններ՝ սկսած ամենաակնհայտից՝ քո գրառման բովանդակությունից և արտահայտած մտքերից, վերջացրած դրսում եղանակով (որն այս պահին 42 աստիճան է, ի դեպ), բարձի հարմարությամբ կամ անհարմարությամբ, որին հենված գրում էի, շտապողականությամբս (պիտի դուրս գայի, և առաջարկածդ մի երկու վայրկյան ավելի ժամանակ չունեի մտածելու) և բազում, անհաշվելի այլ երեևույթ և աներևույթ գործոններով։ Եթե փոխվեր այդ անհաշվելի գործոոններից թեկուզ մեկը, գուցեև իմ պատասխանը ուրիշ լիներ, բայց այդ պահի դրութհամբ գործոնների բազմությունն (set) այն էր, ինչ կար, և դրա համար ես ուրիշ ընտրություն չէի կարող ունենալ, կամ այլ կերպ ասած՝ պարզապես ընտրություն չունեի․ այն, ինչ պատասխանեցի, միակ տարբերակն էր, իրականում, որ պիտի պատասխանվեր, չնայած թվացյալ անթիվ-անհամար իրական թվացող, բայց, միևնույն է, տեսակա՛ն տարբերակների (հնարավոր պատասխանների իմ կողմից)։ Ու դու չես կարող երբևէ ապացուցել հակառակը, քանի որ չունես փաստեր, որ ուրիշ բան կարող էի ընտրել, ու չես էլ ունենա, քանի որ հետ գնալ չես կարող ժամանակի մեջ այլ փաստ առաջացնելու նպատակով։

Այս փիլիսոփայությունը համահունչ է թիթեռնիկի էֆեկտ հայեցակարգին։
Ողջ աշխարհը գործում է որպես մեկ մեծ՝ փոխկապակցված համակարգ, և դու, որպես ծրագրավորող, դա լավ կպատկերացնես․ քո ծրագրային կոդը թեև ունի "եթե․․ ապա․․․" ճյուղավորումներ, բայց ժամանակի տվյալ պահին նրա աշխատանքը ընթանում է այդ ճյուղավորումներից միայն մեկով, այսինքն, թեև ըստ էության դու ծրագրիդ տվել ես ընտրության տարբերակներ, դրանք իրականում ընտրվում են կանխատեսված, միայն որոշակի գործոնների ու պայմանների բավարարման դեպքում, և քո ծրագրի խելքին երբեք չի կարող փչել (ազատ կամքը՝ այլ բառերով) նույն (!) գործոնների ու պայմանների դեպքում ընտրել մեկ մի ճյուղավորումը, մեկ՝ մյուսը, կրկնում եմ՝ լրիվ նույն գործոնների ու պայմանների դեպքում, որոնք միակն են ժամանակի տվյալ պահին, այսինքն, ժամանակի տվյալ պահին քո ծրագիրը աշխատում է միայն մի ձևով, գնում է ընտրության միայն մի ճանապարհով, և չունի կամքի ազատություն ընտրելու ուրիշ բան։ Մարդն էլ, ըստ իմ տեսության, տարբեր չի։
Բայց ես ինքս պատրաստ եմ բանավիճել իմ այդ տեսությունը, ինչը հետաքրքիր չի լինի (ինքդ քո հետ բանավիճելը), և թողնում եմ քեզ, միայն եթե ըստ էության բանավիճես:


Հ․Գ․ Մի քիչ լիրիկական թեքում․ պատասխանս բոլորովին "նեղացկոտ" չէր, իզուր է էդպես թվացել, ոչ էլ էս քննարկումը գլխացավ կամ տհաճություն է առաջացնում։ Ընդհակառակը, շատ էլ հաճելի ժամանց է, և ու նաև՝ օգտակար (ինձ համար), որովհետև փորձում եմ կարգավորել քաոտիկ մտքերս և ինքս իմ մտքերին մարտահրավերներ նետել՝ քո դրդմամբ։

Հ․Հ․Գ․ Հիմա Էս վերևի պարբերությունս էլ վայթե չոր ու նեղացած է հնչում, իրականում հանգիստ ու ժպտերես է՝ առանց հեգնանքի որևէ նշույլի։
(թարսի պես չես էլ խմում)

[Վիշապ]

Գերազանց հարցեր են, այ հիմա բանավիճենք ըստ էության։
1. Ըստ իմ տեսության, չունեի ընտրություն, թեև թվում է, թե ունեի։ Եվ բանավեճը էդ պատասխանովս փակուղի չմտցնելու համար, փորձեմ վերլուծել։ Նայիր, ես կարող եմ բացատրել նորից նույն ճանապարհով, ինչ նախորդ գրառումներումս․ քանի որ տեղի է ունեցել այն, ինչ տեղի է ունեցել, կամ քո ուզած բառերով ասած՝ "ընտրվել" է այն, ինչ "ընտրվել է", դա դառնում է միակ իրական ընտրությունը, որովհետև մենք չունենք որևէ փաստ (! - նկատի ունեցիր՝ փա՛ստ, ոչ թե ենթադրություն, վարկած, տեսական հնարավորություն), որ կարող էր ընտրվել որևէ այլ բան, իսկ "միակ ընտրություն"-ը դա ոչ թե ընտրություն է, այլ միակ հնարավոր ելք, կամ եթե կուզես՝ ճակատագիր։ Բայց էս բացատրությունս հակված ա բանավեճը տանելու փակուղի, դրա համար ես ուրիշ ճանապարհով էլ փորձեմ բացատրել, թե ինչու ես իրականում չունեի ընտրություն, և լինելու էր այն, ինչ եղավ։ Եվ բացատրությանս այդ ուղին ուղղակիորեն պատասխանում է քո երկրորդ հարցին՝

Անցյալ գնալ չկարողանալն ու դրա պատճառով փաստ չունենալը չի ապացուցում ու չի ժխտում ոչինչ, ուստի սրանով դու ոչինչ չես հիմնավորում, բայց տպավորություն ես ստեղծում, թե հիմնավորում ես: Նույն կերպ կարող ես ասել՝ քանի որ անցյալ չենք կարող գնալ ու տեսնել, որ մի քանի անգամ ռեստարտ անելիս ճիշտ ու ճիշտ նույն պատմությունն ու դեպքերի ընթացքն է ստացվում, ապա չունենք փաստ, որ չունենք ընտրություն ու կա խիստ դետերմինիզմ:

2. Ես մտովի հիմա գնում եմ հետ ու փորձում մտաբերել, թե ինչ եղավ, որ հենց այդպես պատասխանեցի և ոչ այլ կերպ, կամ քո ասած՝ այդպես պատասխանելու ընտրություն կատարեցի։ Ուրեմն, իմ այդ "ընտրությանը" նպաստեցին ահռելի մեծ թվով գործոններ՝ սկսած ամենաակնհայտից՝ քո գրառման բովանդակությունից և արտահայտած մտքերից, վերջացրած դրսում եղանակով (որն այս պահին 42 աստիճան է, ի դեպ), բարձի հարմարությամբ կամ անհարմարությամբ, որին հենված գրում էի, շտապողականությամբս (պիտի դուրս գայի, և առաջարկածդ մի երկու վայրկյան ավելի ժամանակ չունեի մտածելու) և բազում, անհաշվելի այլ երեևույթ և աներևույթ գործոններով։ Եթե փոխվեր այդ անհաշվելի գործոոններից թեկուզ մեկը, գուցեև իմ պատասխանը ուրիշ լիներ, բայց այդ պահի դրութհամբ գործոնների բազմությունն (set) այն էր, ինչ կար, և դրա համար ես ուրիշ ընտրություն չէի կարող ունենալ, կամ այլ կերպ ասած՝ պարզապես ընտրություն չունեի․ այն, ինչ պատասխանեցի, միակ տարբերակն էր, իրականում, որ պիտի պատասխանվեր, չնայած թվացյալ անթիվ-անհամար իրական թվացող, բայց, միևնույն է, տեսակա՛ն տարբերակների (հնարավոր պատասխանների իմ կողմից)։ Ու դու չես կարող երբևէ ապացուցել հակառակը, քանի որ չունես փաստեր, որ ուրիշ բան կարող էի ընտրել, ու չես էլ ունենա, քանի որ հետ գնալ չես կարող ժամանակի մեջ այլ փաստ առաջացնելու նպատակով։

Սա էլ շատ սուբյեկտիվ դատողություն է անցյալը հիմնավորելու, կամ պատճառաբանելու շուրջ: Բայց ես ասեցի, որ անցյալ գնալու կարիք չկա, դու կարող ես հենց տվյալ պահի ընտրությունը գնահատել մեկ վայրկեան դադար տալով ու ինքնահարցումով քո ազատակայնության աստիճանը պարզելով, եթե ունես այդպիսի հատկանիշ:
Այսինքն՝ մեկ վայրկեան դադար տալն էլ է ընտրություն, և դադար տալու ու կշռադատելու ունակություն ունենալ, կամ չունենալը քո հատկանիշներից է, իսկ քո հատկանիշները եթե նույնիսկ բացառապես ձևավորված են դասական ֆիզիկայում տեղ գտած տարրերից, դրանք մարդ կենսաբանական արարածի չափողականության մեջ մակրո-հատկանիշներ են, ու մեզ հայտնի է, որ դրանք էլաստիկություն ունեն ու կարող են փոխվել ինչ-ինչ ներքին ու արտաքին ազդեցություններից, այսինքն՝ անցում ենք կատարում դեպի կենսաբանություն և հոգեբանություն, որտեղ մաթեմատիկական ճշգրտություն այլևս չունենք, ուստի մնում են էմպիրիկ դատողությունները:
Մենք ունենք նոր հատկանիշներ ձեռք բերելու ունակություն:
Հարց՝ մենք կարո՞ղ ենք ինքնուրույն զարգացնել հատկանիշներ, թե՞ դա մեզնից կախված չի: Իսկ ի՞նչ, եթե հատկանիշներից մեկը ինքնուրույնությունն (կարդա՝ կամքի ազատություն) է։


Հ.Գ. Ես ծրագրավորող չեմ, միկրոսխեմաների նախագծող եմ, ծրագրեր գրում եմ ընդամենը ավտոմատացման համար: Միկրոսխեմաների ֆունկցիոնալությունն ու ալգորիթմները դետերմինիստիկ են, բայց, լինում են պատահական և սիստեմատիկ/կրկնվող սխալներ, ու իմ ոլորտը հենց միկրոսխեմաները տեստավորելու ու սխալները հայտաբերելու լուծումներն են:

[Բարեկամ]

Անցյալ գնալ չկարողանալն ու դրա պատճառով փաստ չունենալը չի ապացուցում ու չի ժխտում ոչինչ, ուստի սրանով դու ոչինչ չես հիմնավորում, բայց տպավորություն ես ստեղծում, թե հիմնավորում ես: Նույն կերպ կարող ես ասել՝ քանի որ անցյալ չենք կարող գնալ ու տեսնել, որ մի քանի անգամ ռեստարտ անելիս ճիշտ ու ճիշտ նույն պատմությունն ու դեպքերի ընթացքն է ստացվում, ապա չունենք փաստ, որ չունենք ընտրություն ու կա խիստ դետերմինիզմ:

Հետաքրքիր մոտեցում էր։ Սրա շուրջ կարելի է մտածել։ Ընդունենք, որ հա, չի ապացուցում, բայց չի էլ ժխտում: Միակ բանը, որ հաստատ է՝ տեղի ունեցած ընտրությունն է, որը ունենք որպես փաստ՝ արդեն կատարված։ Այլ կերպ ասած, ապացուցված կամ միակ հաստատ բանը ընդամենը մի տարբերակի (կատարված տարբերակի) վավերականությունն է առաջարկվող բազում տարբերակների մեջ, որը մենք անվանում ենք "ընտրություն" միայն այն պատճառով, որ այն մեկն է առաջարկվող տարբերակներից և որ մեզ թվում է, թե մենք մեր ազատ կամքով այն ընտրեցինք։ Արի, սկզբի համար, գոնե ընդունենք, որ ընդամենը մեկ տարբերակն է, որը թե՛ ես, թե՛ դու ստիպված ենք ընդունելու, որ հաստատ գիտենք, որ կկատարվեր, զուտ այն պարզ պատճառով, որ կատարվել է։ Ընդունենք ու անցնենք առաջ։

Սա էլ շատ սուբյեկտիվ դատողություն է անցյալը հիմնավորելու, կամ պատճառաբանելու շուրջ: Բայց ես ասեցի, որ անցյալ գնալու կարիք չկա, դու կարող ես հենց տվյալ պահի ընտրությունը գնահատել մեկ վայրկեան դադար տալով ու ինքնահարցումով քո ազատակայնության աստիճանը պարզելով, եթե ունես այդպիսի հատկանիշ:
Այսինքն՝ մեկ վայրկեան դադար տալն էլ է ընտրություն, և դադար տալու ու կշռադատելու ունակություն ունենալ, կամ չունենալը քո հատկանիշներից է, իսկ քո հատկանիշները եթե նույնիսկ բացառապես ձևավորված են դասական ֆիզիկայում տեղ գտած տարրերից, դրանք մարդ կենսաբանական արարածի չափողականության մեջ մակրո-հատկանիշներ են, ու մեզ հայտնի է, որ դրանք էլաստիկություն ունեն ու կարող են փոխվել ինչ-ինչ ներքին ու արտաքին ազդեցություններից, այսինքն՝ անցում ենք կատարում դեպի կենսաբանություն և հոգեբանություն, որտեղ մաթեմատիկական ճշգրտություն այլևս չունենք, ուստի մնում են էմպիրիկ դատողությունները:

Ես իմ պաշտպանած տեսությամբ նմանապես կարող եմ պնդել, որ էդ ասածդ մակրոգործողությունները՝ դադար տալն ու մտածելն էլ կանխորոշված գործողություն է, անխուսափելի՝ եթե այդպես եմ արել։ Իսկ եթե չեմ արել, ապա նմանապես անխուսափելի էր դա չանելը՝ առանց "ազատ կամքի" միջամտության։ Ընդ որում, դա ոչ թե հատկանիշ է՝ դադար տալու ու մտածելու ունակությունը, այլ ժամանակի տվյալ պահին կատարվելիք (կամ չկատարվելիք)`հազարումի գործոններով պայմանավորված։ Երբեմն կարող եմ "ընտրել" մտածելը, երբեմն՝ "չընտրել" - քո լեզվով ասում եմ՝ ընտել կամ չընտրել, իսկ իմ լեզվով կասեի՝ "տեղի է ունենում" այսպես կամ այնպես։
Այսպիսով, մեր էս բանավեճը տեղափոխվում է էն հարթակը, որտեղ կասկածի են դրվում մարդու՝ իր սեփական ճակատագիրը տնօրինելու կարողությունը կամ ավելի ճիշտ՝ մարդուն տրված թույլտվությունը էդ հարցում։ Այլ կերպ ասած՝ դու ասում ես, թե մարդուն տրվել է նման արտոնություն, իսկ ես կասկածի տակ եմ առնում դա։

Մենք ունենք նոր հատկանիշներ ձեռք բերելու ունակություն:
Հարց՝ մենք կարո՞ղ ենք ինքնուրույն զարգացնել հատկանիշներ, թե՞ դա մեզնից կախված չի: Իսկ ի՞նչ, եթե հատկանիշներից մեկը ինքնուրույնությունն (կարդա՝ կամքի ազատություն) է։

Կարծում եմ՝ ինքնազարգացմամբ կամ արտաքին միջամտությամբ (էսօրվա գիտությամբ և տեխնիկայով) կարող ենք ձեռք բերել նոր հատկանիշներ, բայց կամքի ազատությունը էն միջուկային հատկանիշներից է, որին, կարծում եմ, մարդը դոստուպ չունի։
Հետաքրքիր գրականություն կամ ֆիլմ կարելի է ստեղծել էդ թեմայով․ հանկարծ ու մի օր մարդկությունը կոտրում է էդ կողպեքը և ձեռք է բերում իրական (ոչ թվացյալ) կամքի ազատություն։ Հնարավոր է՝ քաոս առաջանա։

Հ.Գ. Ես ծրագրավորող չեմ, միկրոսխեմաների նախագծող եմ, ծրագրեր գրում եմ ընդամենը ավտոմատացման համար: Միկրոսխեմաների ֆունկցիոնալությունն ու ալգորիթմները դետերմինիստիկ են, բայց, լինում են պատահական և սիստեմատիկ/կրկնվող սխալներ, ու իմ ոլորտը հենց միկրոսխեմաները տեստավորելու ու սխալները հայտաբերելու լուծումներն են:

Թեև գրառմանս բացատրության հետ կապ չուներ էս գրածդ, բայց հետաքիքիր էր իմանալ, թե ինչով ես զբաղվում

[Վիշապ]

...
Կարծում եմ՝ ինքնազարգացմամբ կամ արտաքին միջամտությամբ (էսօրվա գիտությամբ և տեխնիկայով) կարող ենք ձեռք բերել նոր հատկանիշներ, բայց կամքի ազատությունը էն միջուկային հատկանիշներից է, որին, կարծում եմ, մարդը դոստուպ չունի։
...

Այսինքն ասում ես, որ մարդը ինքնազարգանում է ոչ իր կամքով, այլ՝ նախապայմաններից ելնելով, էսպես բնազդով նայում է պատից կախված Պիկասոյի նկարին ու տարվում քիմիայով, ընդունվում Հարվարդի քոլեջ ու հետո սիրահարվում էսպերմիենտալ ֆիզիկային, ու հակառակ խորհուրդներին ու ձանձրալի լաբորատոր աշխատանքներին ու դեպրեսիային, ավարտում Քեմբրիջը, հետո Գյոթինգենում Մաքս Բորնի դասավանդմամբ դառնում փիլիսոփայության դոկտոր, ընկերանում սաղ գիգանտ ֆիզիկոսների հետ, հետո գնում Կալիֆորնիայում դառնում դասախոս, ու հետո ձանձրանում ու անցնում միջուկային ֆիզիկային ու վերջը միջուկային բոմբ է նախագծում ու տեստավորում, որով էլ երկու ճապոնական քաղաք ու մի 200 հազար մարդ դառնում են փոշի։ Այ սենց պատահական, էնտրոպիայի արդյունքում, իր կամքից անկախ, նիզաշտո․․․

[Բարեկամ]

Այսինքն ասում ես, որ մարդը ինքնազարգանում է ոչ իր կամքով, այլ՝ նախապայմաններից ելնելով, էսպես բնազդով նայում է պատից կախված Պիկասոյի նկարին ու տարվում քիմիայով, ընդունվում Հարվարդի քոլեջ ու հետո սիրահարվում էսպերմիենտալ ֆիզիկային, ու հակառակ խորհուրդներին ու ձանձրալի լաբորատոր աշխատանքներին ու դեպրեսիային, ավարտում Քեմբրիջը, հետո Գյոթինգենում Մաքս Բորնի դասավանդմամբ դառնում փիլիսոփայության դոկտոր, ընկերանում սաղ գիգանտ ֆիզիկոսների հետ, հետո գնում Կալիֆորնիայում դառնում դասախոս, ու հետո ձանձրանում ու անցնում միջուկային ֆիզիկային ու վերջը միջուկային բոմբ է նախագծում ու տեստավորում, որով էլ երկու ճապոնական քաղաք ու մի 200 հազար մարդ դառնում են փոշի։ Այ սենց պատահական, էնտրոպիայի արդյունքում, իր կամքից անկախ, նիզաշտո․․․

Դե հա, ու էդ բոլորը մարդու էվոլյուցիայի ճանապարհն է՝ դրդված կամ մղված այնպիսի inbuilt հատկանիշներից, ինչպիսիք են հետաքրքրասիրությունը, փառասիրությունը, ստեղծագործականությունը։ Իսկ կամքի ազատությունը, եթե նույնիսկ դիտարկենք որպես բնատուր հատկանիշ, շատ ավելի խորն է թաղված-պահպանված, որին, կարծում եմ, ինքը՝ մարդը, դեստուպ չունի, թեև, հնարավոր է, ունի այդպիսի պոտենցիալ կամ ռեսուրս (հատկանիշի փոխարեն)՝ կամքի ազատության պոտենցիալը կամ ռեսուրսը։ Առայժմ, կարծում եմ, մարդը գործում է դրդրված միայն այն inbuilt հատկանիշներից, որոնցից մի քանիսը նշեցի, և
դրանք այն շարժիչ կամ ապրեցնող ուժ են, որոնք, դրված որոշակի արտաքին հանգամանքների և գործոնների միջավայրում, որոշում են մարդու գործողություններն ու ճակատագիրը կյանքում։ Եվ էս էվոլյուցիայի թե՛ ճանապարհը, թե՛ վերջնարդյունքը կակռազ էնտրոպիա չեն, ոչ էլ նիզաշտո, էդ սաղ կանխամտածված, կանխորոշված են նույնքան, որքան ծրագրային կոդն է լինում՝ մարդու գրած։

[Վիշապ]

Դե հա, ու էդ բոլորը մարդու էվոլյուցիայի ճանապարհն է՝ դրդված կամ մղված այնպիսի inbuilt հատկանիշներից, ինչպիսիք են հետաքրքրասիրությունը, փառասիրությունը, ստեղծագործականությունը։ Իսկ կամքի ազատությունը, եթե նույնիսկ դիտարկենք որպես բնատուր հատկանիշ, շատ ավելի խորն է թաղված-պահպանված, որին, կարծում եմ, ինքը՝ մարդը, դեստուպ չունի, թեև, հնարավոր է, ունի այդպիսի պոտենցիալ կամ ռեսուրս (հատկանիշի փոխարեն)՝ կամքի ազատության պոտենցիալը կամ ռեսուրսը։ Առայժմ, կարծում եմ, մարդը գործում է դրդրված միայն այն inbuilt հատկանիշներից, որոնցից մի քանիսը նշեցի, և
դրանք այն շարժիչ կամ ապրեցնող ուժ են, որոնք, դրված որոշակի արտաքին հանգամանքների և գործոնների միջավայրում, որոշում են մարդու գործողություններն ու ճակատագիրը կյանքում։ Եվ էս էվոլյուցիայի թե՛ ճանապարհը, թե՛ վերջնարդյունքը կակռազ էնտրոպիա չեն, ոչ էլ նիզաշտո, էդ սաղ կանխամտածված, կանխորոշված են նույնքան, որքան ծրագրային կոդն է լինում՝ մարդու գրած։

Պակերացրու փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը մոտդ ճիշտ ու ճիշտ 50/50 հակադիր ցանկություններ են առաջացնում, ու մնացած հատկանիշներին մեկ է: Արդյո՞ք կախվելու է ծրագիրդ:

[Բարեկամ]

Պակերացրու փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը մոտդ ճիշտ ու ճիշտ 50/50 հակադիր ցանկություններ են առաջացնում, ու մնացած հատկանիշներին մեկ է: Արդյո՞ք կախվելու է ծրագիրդ:

Վիշապ ջան, ծրագիրս կախվեց արդեն՝ փորձելով հասկանալ գրածդ:
Հատկապես "ու մնացած հատկանիշներին մեկ է" եզրափակումը լրիվ գցում ա էս վիճակի մեջ՝ Թե՛ հայերենդ, թե՛ միտքդ չեմ հասկանում - ում ա մեկ, ինչն ա մեկ։
Մտքիդ տրամաբանությունը չեմ հասկանում, բայց ընթացքը հասկանում եմ - դրա համար ամեն դեպքում պատասխանեմ։
Տրամաբանորեն չեմ հասկանում, թե ո՛ր դեպքերում կարող են փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը հակադիր ցանկություններ առաջացնել․ կակռազ էդ երկու մղումները լավ էլ ձեռք-ձեռքի բռնած քայլում են փառասեր ու հետաքրքրասեր մարդկանց մոտ։ Փառասեր մարդկանց հետաքրքրությունները սովորաբար հատվում են իրենց փառասիրության առարկայի կամ ձգտումների հետ։ Նենց որ հակասություն, սովորաբար, չի լինում։ Բայց նույնիսկ եթե լինում ա ու մարդու մեջ կատաղի գզվռտում են հետաքրքրասիրությունն ու փառասիրությունը, ապա էդ երկու գայլերից կհաղթի նա, ում կերակրում ես։ Ու դու էստեղ իհարկե կասես, թե բա դու՞ չես ընտրում, թե ում կերակրել, ես էլ իմ դիրքերից կպատասխանեմ, որ դու, իրականում, ոչ մի բան էլ չես ընտրում, այլ կերակրվելու է "ընտրվում" այն գայլը, որի համար կերակրվելու ավելի բարենպաստ պայմաններ են լինում տվյալ ժամանակ ու տվյալ հանգամանքներում /նպաստող գործոնները!/, և որոնք /էդ գործոնները/ քո ընտրությունից ու քո [ազատ] կամքից դուրս են։

Հ․Գ․ Վերջում ոնց որ հասկացա ինչն էր "մեկ" - մնացած հատկանիշների համար մեկ ա՝ ով ում հետ ա գզվռտում, ու իրանք չեն խառնվում, հա՞։

[Վիշապ]

Վիշապ ջան, ծրագիրս կախվեց արդեն՝ փորձելով հասկանալ գրածդ:
Հատկապես "ու մնացած հատկանիշներին մեկ է" եզրափակումը լրիվ գցում ա էս վիճակի մեջ՝ Թե՛ հայերենդ, թե՛ միտքդ չեմ հասկանում - ում ա մեկ, ինչն ա մեկ։
Մտքիդ տրամաբանությունը չեմ հասկանում, բայց ընթացքը հասկանում եմ - դրա համար ամեն դեպքում պատասխանեմ։
Տրամաբանորեն չեմ հասկանում, թե ո՛ր դեպքերում կարող են փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը հակադիր ցանկություններ առաջացնել․ կակռազ էդ երկու մղումները լավ էլ ձեռք-ձեռքի բռնած քայլում են փառասեր ու հետաքրքրասեր մարդկանց մոտ։ Փառասեր մարդկանց հետաքրքրությունները սովորաբար հատվում են իրենց փառասիրության առարկայի կամ ձգտումների հետ։ Նենց որ հակասություն, սովորաբար, չի լինում։ Բայց նույնիսկ եթե լինում ա ու մարդու մեջ կատաղի գզվռտում են հետաքրքրասիրությունն ու փառասիրությունը, ապա էդ երկու գայլերից կհաղթի նա, ում կերակրում ես։ Ու դու էստեղ իհարկե կասես, թե բա դու՞ չես ընտրում, թե ում կերակրել, ես էլ իմ դիրքերից կպատասխանեմ, որ դու, իրականում, ոչ մի բան էլ չես ընտրում, այլ կերակրվելու է "ընտրվում" այն գայլը, որի համար կերակրվելու ավելի բարենպաստ պայմաններ են լինում տվյալ ժամանակ ու տվյալ հանգամանքներում /նպաստող գործոնները!/, և որոնք /էդ գործոնները/ քո ընտրությունից ու քո [ազատ] կամքից դուրս են։

Հ․Գ․ Վերջում ոնց որ հասկացա ինչն էր "մեկ" - մնացած հատկանիշների համար մեկ ա՝ ով ում հետ ա գզվռտում, ու իրանք չեն խառնվում, հա՞։

Տեսնու՞մ ես ինչ դժվար է հասկանալը, երբ կամքի ազատություն չունես ու էնտրոպիայի բերումով ու հանգամանքների թելադրմամբ կարդում ես քաղքենի գրողների, մանավանդ՝ ֆրանսիացի:
Շատ պարզ օրինակ բերեմ՝ ենթադրենք գետնին ինչ-որ գրոտած թուղթ է ընկած․ Հետաքրքրասիրությունդ ուզում է, որ վերցնես կարդաս, իսկ փառասիրությունդ չի թողնում, որ կռանաս ու շրջապատի մարդիկ տեսնեն։ Իսկ մյուս հատկանիշներդ տվյալ որոշման մեջ չեզոք են, այսինքն «իրենց» մեկ է: Բայց մի անհանգստացիր, որովհետև մեծն գերազանցություն Էվոլյուցիան հաստատ բոլոր ընտրությունների մեջ առաջնահերթություն է դրել, որ 50/50-ից կախվելու դեպքեր չառաջանան: Միակ հարցը, որ բաց է մնում՝ ինչի՞ց ելնելով է մեր ընկերը առաջնահերթություն դրել այն դեպքերում, երբ միջավայրային փոփոխություններին ադապտացվելու համար իրար հակասող 50/50 ճյուղեր կան «ընտրություններում»… Տե՞ս, փիլիսոփայորեն ստացվում է, որ եթե դու չես ընտրողը, ապա քո փոխարեն ընտրում է էվոլյուցիան Այսինքն կարելի է ասել, որ մարդիկս կամքի ազատություն չունենալով, մեր զարգացումը թողնում ենք ճակատագրի քմահաճույքին…