Ավարայրի ճակատամարտ 451 թ.։ Հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն

[Lion]

Գագիկ Հարությունյանը նկատում է, որ ճակատամարտերի եւ պատերազմների արդյունքի լավագույն գնահատականը ժողովրդի արժեւորումն է: Եթե Վարդանանց պատերազմը կարելի է պարտություն համարել զուտ ռազմական տեսանկյունից, ապա արդյունքն իրապես հաղթական էր: Դեռ ավելին, ժողովուրդը սրբացրեց զինվորականությանը:

http://www.armtown.com/news/am/azg/20100224/2010022416/

Ցավալի է, որ նույնիսկ պարոն Հարությունյանն է այս ճակատամարտը համարում պարտված. "զուտ ռազմական տեսանկյունից"...

[Lion]

28.12.2009 թ.

Շուտով լույս կտեսնի «Մեր հաղթանակները» քառահատորյակի երկրորդ հատորը, որի հեղինակային խմբի ղեկավարը ՀՀ ՊՆ Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական ինստիտուտի ավագ դասախոս, փոխգնդապետ Սուրեն Մարտիկյանն է: Խոսելով մասնավորապես Ավարայրի ճակատամարտի մասին` նա նախ ներկայացրեց Խորհրդային Միության կողմից տարիներ շարունակ վարված քաղաքականությունը.

«Ըստ խորհրդային գաղափարախոսության, մարտադաշտում հայը, որպես կանոն, պետք է պարտվեր, իսկ ռազմականից բացի մնացած բացատրությունները երկրորդական էին համարվում: Դրանով ԽՍՀՄ-ը խեղաթյուրել է մեր պատկերացումները ռազմական գործողությունների և մեր հաղթանակների մասին: Այնպիսի տպավորություն է ձևավորվել, թե բարոյական հաղթանակը ինչ-որ առումով հակադրվում է ռազմական հաղթանակին: Օրինակ, եթե որևէ իրադարձության մեջ կա բարոյական հաղթանակ, մենք անմիջապես սպասում ենք, որ բուն իրադարձությունը գնահատման առումով պետք է լինի բացասական: Միաժամանակ ԽՍՀՄ վարչակազմը կարող էր այլ իրադարձություն-հաղթանակ դնել մեր դաստիարակման, արժեհամակարգի հիմքում, որտեղ չէր լինի այդքան մեծ քաղաքակրթական բախում, որքան Ավարայրի դեպքում էր»,- ասաց Սուրեն Մարտիկյանը:

http://www.armar.am/?p=29297

27.02.2007 թ.

Կարելի է ասել, որ հայ ժողովուրդը ծանոթ չէ իր իրական պատմությանը: Սովետական շրջանում հրատարակված հայ ժողովրդի պատմության դասագրքերը, մենագրությունները և այլ աշխատությունները հայոց պատմության վերաբերյալ ձևավորվել են խիստ թյուր կարծիք : Բանն այն է, որ վերջիններս մի քանի տեսանկյունից լիովին աղավաղում էին իրականությունը և տալիս էին խեղաթյուրված պատկերացում հայ ժողովրդի պատմության վերաբերյալ: Մասնավորապես.
1. դրանք բոլորը գրված էին այն ոգով, որ հայ ժողովուրդը մշտապես, ի սկզբանե եղել է թույլ, հալածված ազգ, ու մշտապես կարիք է ունեցել և թերևս այժմ էլ ունի (վերջին հանգամանքը հատկապես էր ընդգծվում ու կարևորվում) "Մեծ եղբոր" հովանավորության: Տառապելով հենց այս ոճով պատմությունը ներկայացնելու մարմաջով` մեր մասնագետները կամ ընդհանրապես ուշադրություն չեն դարձրել Հայկական բանակի պատմությանը ու ռազմական տարեգրությանը, կամ էլ ներկայացրել են այն խիստ աղքատիկ` ուշադրություն դարձնելով միայն այնպիսի փաստերի վրա, որոնք ուղղակի հնարավոր չէր չտեսնել: Մնացած փաստերը, որոնք երբեմն ուղղակի զարմացնում են ռազմական գործողությունների նկարագրման մանրամասնությամբ, այս մասնագետների թեթև ձեռքով հեշտությամբ հայտարարվեցին վիպական, որպես ժողովրդական բանահյուսություն նմուշներ, ասքեր, վեպեր, մի խոսքով ամեն ինչ, բացի իրական լինելուց: Խոսքը մասնավորապես վերաբերվում է Փավստոս Բյուզանդի, Հովհան Մամիկոնյանի, Շապուհ Բագրատունու , մասամբ էլ Մովսես Խորենացու, Սեբեոսի, Մովսես Կաղանկատվացու և այլոց աշխատություններին: Բանը հասել է նույնիսկ նրան, որ կասկածի տակ է առնվել համեմատականորեն նոր ժամանակներին վերաբերվող Ստեփանոս Շահումյանի աշխատության զգալի մասը: Բայց նույնիսկ այս ֆոնի վրա ապշեցուցիչ է, որ այս աղբյուրներում նշված հենց անհաջողություններն ու պարտություններն են ընդունվում առանց կասկածի, իսկ հաջողությունները ժխտվում են: Այսպես. անառարկելի ճշմարտություն է համարվում Հովհան Մամիկոնյանի բերած այն տեղեկությունը, որ, երբ Արաբական խալիֆության բանակը 639 թվականի նոյեմբերին մտավ Տարոն, պարտության մատնեց Հայկական բանակին: Սակայն չեն ընդունվում նույն այդ պատմիչի կողմից նույն աշխատության մեջ արձանագրված Փոքր Վարդանի ապստամբության (Մարզպանական Հայաստանի V ապստամբության) (572-590) և Մարզպանական Հայաստանի VII ապստամբության (620-628) հաղթական դրվագների կամ Հյուսիսային II պատերազմի (313-315) ընթացքում Հայկական բանակի մղած հաղթական ճակատամարտերի իրական լինելը,
2. դրանք գրեթե բոլորը գրված են խորը հոգեբանական կոմպլեքսով: Այս աշխատությունները կարծես ամեն կերպ ընդգծում են, որ հայ ռազմական հաջողությունները կամ ընդհանրապես իրականության մեջ բացակայել են, կամ էլ եղել են խիստ էպիզոդիկ, որպես բացառություն: Մեծամասամբ խոսվում է միայն Տիգրանյան Հայաստանի, այն էլ որպես մի թույլ պետության մասին: Հայոց պատմության այն դրվագների վերաբերյալ, որոնք արտոցոլում են որևէ աշխարհակալ կայսրության դեմ հաղթական մի պատերազմ կամ ճակատամարտ, կա խիստ թերհավատ մոտեցում և լավագույն դեպքում այդ տվյալները հայտարարվում են վիպական: Հիշում եմ, թե այս մտայնությամբ տառապող մի հայտնի պատմագետ հեռուստատեսությամբ ինչպես էր ներկայացնում հայոց պատմությունը` որպես չդադարող անհաջողությունների և պարտությունների շարան: Նույնիսկ բանը հասավ նրան, որ հեռուստադիտողներից մեկը հարց ուղղեց հարգարժան գիտնականին, թե ինչո՞ւ է նա ներկայացնում միայն անհաջողությունները, մի՞թե հաջողություններ չեն եղել: Այս հարցին որևէ տրամաբանական պատասխան չստացվեց: Ավելին. մեր սովետահայ գիտնականները, եթե ունենան մի հարցի լուծման երկու ենթադրություն, աներկբայորեն կընտրեն այն մեկը, որը ցույց է տալիս Հայկական բանակի և Հայաստանի թուլությունը: Ընթերցող, եթե հանդիպես նման գիտնականներից մեկին, մի ալարիր և հարցրու, թե ինչո՞ւ Ալեքսանդր III Մեծը (մ.թ.ա. 336-323) Հայաստանի հետ չպատերազմեց: Այս հարցին տասից տասը վստահ կպատասխանի, որ Հայաստանը այնքան փոքր ու աննշան երկիր էր, որ Ալեքսանդրը գերադասեց գնալ ու գրավել Միջին Ասիայի ամայի տափաստանները և հեռավոր Հնդկաստանը, քան հենց իր կողքին գտնվող ու Քսենոֆոնի գովերգած Հայաստանը: Եվ ոչ ոք չի ասի, որ Հայաստանը հանդիսանում էր Արիական Եռադաշինքի անդամներից մեկը պարսիկների ու մարերի հետ, և, որ եթե պարսիկները ջախջախվել էին, իսկ մարերը` հպատակվել, ապա Հայաստանը զենքը ձեռքին պատրաստ էր պահում և հենց այս պատճառով Ալեքսանդրը չցանկացավ պատերազմել, մանավանդ որ հետագայում նրա ուղարկած մի բանակին հայերը ջախջախեցին: Իսկ այն, որ գովերգված հունա-մակեդոնական ֆալանգը տակտիկական տեսանկյունից բավականին անօգնական կլիներ լեռնային մարտերում (ինչը մինչ այդ ապացուցվել էր Քսենոֆոնի նահանջող բանակի մղած մարտերով), նրանցից ոչ ոքի մտքի ծայրով էլ չի անցնի: Սովետական շրջանի պատմական աշխատություններում հիմնականում խոսվում է միայն Արարատյան (այն էլ միայն վերջին շրջանի գրականության մեջ է, ուր գրեթե կասկածի տակ չի առնվում վերջինիս զուտ հայկական լինելը), Արշակունյաց, Բագրատունյաց և Կիլիկյան Հայաստանի ռազմական ուժերի մասին, քանի որ դա արդեն չտեսնել հնարավոր չէր: Սակայն նույնիսկ այստեղ ամեն ինչ ներկայացվում է խիստ դժգույն: Իսկ այլ և հատկապես պետականության կորստի ժամանակաշրջաններում հայկական ռազմուժի մասին գրեթե չի խոսվում և այն տպավորությունն է ստացվում, թե այն գոյություն չի ունեցել, մինչդեռ ըստ իմ ուսումնասիրության, շատ թե քիչ, բայց հայկական ռազմուժը երբեք չի դադարել գոյություն ունենալ, նույնիսկ XV-XVII դժնդակ դարերում: Սովետահայ պատմաբաններից ոչ մեկի կողմից ոչ մի լուրջ վերլուծության չի ենթարկվել Հայկական բանակի թվաքանակը, զորատեսակները ու զինատեսակները, բանակի և առանձին զորատեսակների ու զինատեսակների գործողության տակտիկան , գրեթե բացակայում են ճակատամարտերի նկարագրությունները, իսկ որոնք էլ նկարագրված են, նկարագրված են թերի, խիստ աղավաղված, միակողմանի, սովորաբար թշնամական կողմի տեղեկությունները որպես հավաստի և աներկբայելի ճշմարտություն ընդունելու, իսկ հայկական աղբյուրների տեղեկությունները ժխտելու, դրանց ու ընդհանրապես Հայկական զինված ուժերին թերհավատորեն մոտենալու ոգով: Հաճախ լղոզված են "բանակի պարտություն" և "բանակի կանոնավոր նահանջ" հասկացությունները, որոնք իրար թեև շատ մոտ, բայց իրարից էականորեն տարբերվող հասկացություններ են (օրինակ` 451 թ-ի մայիսի 26-ի Ավարայրի ճակատամարտի պարագայում): Ոչ մի քիչ թե շատ լուրջ վերլուծության չի ենթարկվել Հայկական բանակի հակառակորդների զորատեսակները, զինատեսակները, տակտիկան և հատկապես թվաքանակը...

Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1"-ից:

[Lion]

28.12.2009 թ.

«Խնդիրն այն չէ` հայկական կողմը կհաղթեր այդ ճակատամարտում, թե ոչ, այլ այն, թե հայկական կողմը կկարողանար հասնել իր առջև դրված խնդիրներին, թե ոչ: Վարդանանք գնում էին պատերազմելու և խնդիր ունեին պահպանել քրիստոնեությունը: Արդյունքում քրիստոնեությունը պահպանվեց, իսկ պարսից արքունիքը հրաժարվեց կրոնափոխ քաղաքականություն իրականացնելուց: Անկախ մարտադաշտում տեղի ունեցածից` Պարսկական արքունիքին պետք էր ապացուցել, որ հայերը պատրաստ են իրենց կրոնի համար պայքարել: Հայկական կողմը ցույց տվեց, որ պատրաստ է պատերազմի և մահվան` հաղթանակի ակնալիքով: Գիտակցելով սա` պարսից արքունիքը հրաժարվեց իր քաղաքականությունից` ռազմաքաղաքական ֆոնին հայտնվելով պարտվողի դերում, քանի որ հրաժարվեց իր նախանշած քաղաքական դերից: Կարևոր են իրադարձությունները, սակայն իրադարձության գնահատականը մեզ համար պետք է լինի այն, թե ինչի հասավ հայկական կողմը: Հայկական կողմը հասավ իր առջև դրված խնդիրներին և լուծեց դրանք»,- մեկնաբանեց Սուրեն Մարտիկյանը:

Ինչպես տեսանք, քաղաքական, ռազմական, հայեցակարգային առումով հայկական կողմի հաջողությունն այնքան մեծ էր, որ բարոյական հաղթանակը միայն լրացուցիչ, ոգևորող պահ կարող էր լինել, քանի որ պարսից արքունիքը հրաժարվեց իր քաղաքականությունից: Իսկ այն հարցին, թե որքանով է ճիշտ Ավարայրի արդյունքում ձեռք բերված հաղթանակը համարել ընդամենը բարոյական, Սուրեն Մարտիկյանը պատասխանեց.

«Շեշտադրումները բարոյահոգեբանական մթնոլորտ տեղափոխելն, իմ կարծիքով, ճիշտ չէ: Քանի որ մարդիկ չգիտեն, թե ռազմական գործողություններից ինչը մեկնաբանեն, ինչը վերլուծեն, այլ վերլուծում են այն, ինչը հասանելի է բոլորիս: Հուզականի վրա շեշտը դնելով` Ավարայրն այլ հարթություն են տեղափոխում և դարձնում հոգևոր պայքար, մինչդեռ մարտադաշտում ռազմական գործողություններ են տեղի ունեցել»,- հավելեց Սուրեն Մարտիկյանը:

Ավարայրի «բարոյական» հաղթանակին սկսել են անդրադառնալ խորհրդային տարիներին, ինչն իր բացատրությունն ունի` չխոսելով պատերազմի նպատակից և արդյունքից` նվազեցրել են ռազմական գործողությունների նշանակությունը:

http://www.armar.am/?p=29297

15.06.2003 թ.

գ) Ավարայրի ճակատամարտի արդյունք: Այս ամենով հանդերձ` Ավարայրի ճակամարտը հայերիս համար հաղթանա՞կ էր, թե պարտություն: Ըստ Եղիշեի. "Ոչ մի կողմը հաղթեց, ոչ մյուս, այլ քաջերը քաջերի դեմ դուրս գալով երկու կողմն էլ պարտվեցին: Բայց քանի որ սպարապետը ընկել էր կռվի դաշտում… ուստի հայոց զորքը ցրվեց" : Այս զգացմունքային և անորոշ բնորոշումը մեր պատմագետներին հիմք է տալիս ասելու, որ Ավարայրի դաշտում հայերը պարտություն կրեցին: Հետագայում, կարծես արդարանալով, առաջ քաշվեց բարոյական հաղթանակ-ռազմական պարտություն բանաձևը: Ճակատամարտը, իրոք, խոշոր բարոյական հաղթանակ էր: Այն Հայկյան ոգու ցասումն էր, որը հայոց պետականության կորստից հետո ապացուցեց, որ հայը երբեք ստրուկ չի լինի, իսկ հայ ռազմիկը և հայոց զենքը ունեն այնպիսի հատկություններ, որոնց հետ հաշվի չնստելը կարող է ծանր հետևանքներ ունենալ ցանկացած թշնամու համար: Այն դրեց մի գաղափարախոսության և մի ոգու հիմք, որը պահեց ու պահպանեց մեր ազգը հետագա ծանր փորձություններում` ընդհուպ մինչև մերօրյա Արցախյան հերոսամարտը, որի մարտիկները մեկ անգամ ևս փայլուն կերպով ապացուցեցին, որ Վարդանանց ոգին անմար է: Բայց արդյո՞ք այն ռազմական պարտություն էր: Մեր կարծիքով՝ միանշանակ ոչ: Հարցը լուսաբանելու համար պարզենք, թե ըստ ռազմական պատմաբանների հին աշխարհում և միջնադարում որն է համարվել բանակի պարտություն: Դա այն վիճակն է, երբ կողմերից մեկը մյուսի համեմատ կրում է 1,5-ից ավել անգամ կորուստ և (կամ) թողնում է մարտադաշտը, դիմելով փախուստի, որից հետո դադարում է բանակի և (կամ) երկրի դիմադրությունը: Օր.՝ Գավգամելայի ճակատամարտում Աքեմենյանների, Խառանի ճակատամարտում հռոմեացիների, Ոսխայի ճակատամարտում Սասանյանների կրած պարտությունները դրա դասական օրինակներ են: Իսկ ի՞նչ եղավ Ավարայրում: Ըստ Եղիշեի մթնելուց հետո կողմերը վերադարձան ելման դիրքեր: Պարտության մասին խոսք չկա և այստեղ պետք չէ Եղիշեին սխալ հասկանալ: Հայոց զորքը չէր պարտվել և անտեր չէր: Պահեստազորը, իսկ Վարդանի մահից հետո նաև ողջ զորքը, ղեկավարող Համազասպ Մամիկոնյանն ու Արշավիր Կամսարականը հրավիրեցին ողջ մնացած նախարարների խորհրդակցություն: Արդյունքում որոշվեց, որ հայերը հասել են սպարապետի դրած նպատակին, այսինքն թշնամին խիստ արյունաքամ էր եղել:
Այլևս իմաստ չուներ շարունակել ճակատամրտը հաջորդ օր, մանավանդ, որ հայերի վիճակն էլ թեթև չէր: Սակայն այստեղ միանշանակ սխալ կլիներ խոսել հայերի պարտության մասին: Հայերը լիակատար մարտակարգով նահանջեցին գետի մյուս ափը և պարսիկներ չկարողացան հասնել իրենց նպատակին՝ ջախջախել հայերին: Ավելին. հայերն էին հասել իրենց նպատակին՝ արյունաքամ անելով թշնամու բանակին: Այլևս ճակատամարտը հայերի կողմից շարունակելն իմաստ չուներ: Այս իմաստով է Եղիշեն նշում, որ հայերը ցրվեցին: Այսինքն ոչ թե պարտվեցին, ջախջախվեցին և ցրվեցին, այլ պլանավորված, գիտակցաբար, մարտավարական խնդիրներից ելնելով, քանի որ կատարել էին իրենց մարտական առաջադրանքը, մասնատեցին ուժերը: Իրոք. սպասվող պարտիզանական լեռնային պայքարում իմաստ չուներ պահել մեծ և կենտրոնացած բանակ: Պետք էր ստեղծել փոքրաթիվ, բայց արագաշարժ և ճկուն 500-600 հոգանոց ջոկատներ՝ պայքարը շարունակելու համար, որն էլ կատարվեց: Հատկանշական է, որ պարսկական բանակը այն աստիճան էր թուլացել, որ նույնիսկ փորձ չարեց խանգարել հայերի նահանջը կամ հետապնդել նրանց: Ի դեպ ստրատեգիական տեսանկյունից մեծ է Ավարայրի ճակատամարտի նմանությունը Բորոդինոյի ճակատամարտի հետ, երբ ռուսները, արյունաքամ անելով թշնամուն, թողեցին Մոսկվան՝ խնայելով բանակը և շարունակելով պայքարը: Ոչ մի պատմաբան այժմ չի համարձակվի Բորոդինոյի ճակատամարտը համարել ռուսների պարտություն:
Այսպիսով կարելի է տալ Ավարայրի ճակատամարտի արդյունքի հետևյալ բնորոշումը. այն տակտիկական առումով անորոշ, բայց ավելի շատ հօգուտ հայկական ուժերի տեղի ունեցած ճակատամարտ էր (պարսիկները երեք անգամ ավել կորուստ տվեցին), իսկ ստրատեգիական առումով հայերը շահեցին այն և դրա, ինչպես նաև երկրում ծագած կատաղի պարտիզանական պայքարի հետևանքով, հաղթեցին պատերազմում, քանի որ շուտով պարսկական բանակը հեռացավ երկրից և վերականգվեց նախկին վիճակը, որն այն պայմաններում հավասարազոր էր հաղթանակի: Ի դեպ զուտ ռազմա-ստրատեգիական առումով մեծ է Վարդանանց պատերազմի նմանությունը Չեչենական առաջին պատերազմի հետ: Ոչ ոք այժմ չի կարող ասել, որ ռուսները հաղթեցին այդ պատերազմում: Սակայն կրկին եմ ցանկանում ընդգծել, որ նմանությունը վերջանում է սրանով: Իրոք. եթե հայերը պայքարում էին ազգի գոյության, ասիմիլյացիային դիմադրելու և ինքնապահպանման համար, ապա չեչենները զոհ գնացին միջազգային ինտրիգներին և ազգային սնափառությանը՝ դուրս գալով հզոր պետության դեմ: Դա թույլատրելի է միայն այն դեպքում, երբ դրված է ազգի լինել-չլինելու հարցը: ԵՎ եթե այդ դեպքում ազգը անպայման կհաղթի, ապա այլ պարագայում ջախջախումն անխուսափելի է:

Հատված "Վարդանանց պատերազմի որոշ դրվագների վերլուծություն" աշխատությունից:

27.01.2008 թ.

Տակտիկական տեսանկյունից ճակատամարտը վերջացավ Հայկական բանակի օգտին, քանի որ թշնամին երեք անգամ շատ կորուստ կրեց: Ստրատեգիական տեսանկյունից ևս Հայկական բանակը շահեց այն, քանի որ դրա, ինչպես նաև հետագա պարտիզանական գործողությունների արդյունքում Պարսից թագավորության բանակը հեռացավ Մարզպանական Հայաստանից, կնքվեց հաշտություն և վերականգնվեց 428 թ-ին Մարզպանական Հայաստանում տիրող վիճակը:

Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 14"-ից:

28.12.2009 թ.

«Խորհրդային և ցարական իշխանություններն ամեն կերպ փորձում էին հավատացնել, թե առանց «մեծ եղբոր» հայ ժողովրդի լինելիության խնդիր է առաջանում: Ավարայրը շեշտադրելով` ստվերեցին մնացած հաղթանակները: Անգամ Տիգրան Մեծին անդրադառնալիս հիմնականում շեշտադրում էին պարտության դրվագը: Սակայն այսօր ունենք անկախ պետություն, որը ծնվեց հաղթանակներով, իսկ դա կարևորագույն հանգամանք է աճող սերնդի դաստիարակման համար»,- եզրափակեց Սուրեն Մարտիկյանը:

http://www.armar.am/?p=29297

27.09.2007 թ.

64. 66 մայիս – Ասորիք արշավեց արքայից-արքա Տիգրան II Մեծի գլխավորած Մեծ Հայքի (մոտ 60.000), Հայոց Միջագետքի (մոտ 5.000), Կոմագենեի (մոտ 5.000), Իբերիայի (մոտ 10.000) և Աղվանքի (մոտ 5.000) թագավորությունների միացյալ բանակը, որի արդյունքում Գաբանիոսի գլխավորած հռոմեական բանակը (մոտ 40.000), խուսափելով ընդհարումից, նահանջեց Եգիպտոսի ուղղությամբ: Սկսվեցին բանակցություններ, որի արդյունքում Արտաշատում Մեծ Հայքի թագավորության և Հռոմի միջև կնքվեց հաշտության պայմանագիր: Հռոմն ու Մեծ Հայքի թագավորությունը ճանաչվեցին միմյանց "դաշնակից և բարեկամ": Հայկական Վեցերորդ գերիշխանությունը վերջացավ և Մեծ Հայքի թագավորությունից անջատվեցին նրա գերիշխանությունն ընդունած բոլոր երկրները: Մեծ Հայքի թագավորության կազմում մնացին Հայաստանի 14 նահանգ և Ծոփք նահանգի գերակշիռ մասը, բացառությամբ Մելիտե, Կոմագենե և Գավրենե գավառների: [26]

[26]Այս իրադարձությունը նկարագրելիս ես հիմք եմ ընդունել Մովսես Խորենացու բերած տվյալները (Գիրք 2, գլուխ 15,16) որոնց հակասում են հռոմեական աղբյուրները և հատկապես Պլուտարքոսն ու Ապպիանը: Տվյալ դեպքում ես որևէ լուրջ հիմք չեմ տեսնում հռոմեական աղբյուրներին Մովսես Խորենացու նկատմամբ առաջնություն տալու համար:
Սակայն ավանդական պատմագիտությունը, կրկին գտնվելով համաշխարհային պատմագիտության չարաբաստիկ “եվրոպակենտրոնության” ազդեցության տակ, առանց լուրջ հիմնավորման առաջնությունը տվել է հռոմեական աղբյուրներին: Այն, որ Պոմպեոսը իրականում չի ներխուժել Մեծ Հայք մինչև Արտաշատի հաշտության պայմանագրի կնքումը, անուղղակիորեն հաստատում է այն հանգամանքը, որ նախորդ (Լուկուլլոսի արշավանք) և հաջորդ (օրինակ` Կորբուլոնի կամ Պետոսի արշավանք) իրադարձությունների հետ համեմատած, այս անգամ նույնիսկ ակնարկ էլ չկա տեղի ունեցած գոնե փոքրիկ մի ընդհարման մասին, այն դեպքում, երբ երկու պետությունները գտնվում էին կատաղի բախման մեջ: Ավելին, ըստ Մովսես Խորենացու. “Իսկ Տիգրանը (Տիգրան II Մեծը – Մ. Հ.)… Միհրդատի սուգը կատարելով` այնուհետև շարժվում գնում է Ասորիք` հռոմեացիների զորքերի վրա: Նրա դեմ է դուրս գալիս Գաբանիոսը (Պոմպեոսի զորավարներից մեկը – Մ. Հ.)` հռոմեական զորքի սպարապետը, սակայն Գաբանիոսը չի համարձակվում Տիգրանի հետ ընդհարվել և Եփրատի (Զևգմայի գետանցից – Մ. Հ.) մոտից դառնում գնում է…” (Գիրք 2, գլուխ 16):
Ինչպես տեսնում ենք ամեն ինչ ասված է ծայրահեղորեն հստակ: Ամենայն հավանականությամբ հռոմեական զենքի “հաղթահանդես”-ը, հռոմեական զորավարների և “ասպետներ”-ի “սխրագործություններ”-ը նկարագրելու մոլուցքով տարված հռոմեական հեղինակները հաշտության պայմանագիրը կնքելու համար Արտաշատ ժամանած Պոմպեոսի շքախումբը ներկայացրել է որպես հսկայական բանակի մի ներխուժում, որի արդյունքն է եղել “բարբարոսներ”-ի կապիտուլյացիան: Իր հերթին հայրենի սովետահայ պատմաբաններն էլ, ավանդականորեն թերագնահատելով Հայոց բանակն ու Հայկական պետության ռազմական ուժը, լիովին հիմնավորված, մի տեսակ ինքն իրեն հասկանալի և բնական են համարել, որ “Պոմպեոսի բանակի մուտքը Մեծ Հայք մինչև Արտաշատի հաշտության պայմանագրի կնքումը” կարող էր լիովին և այն աստիճան կաթվածահարել Տիգրան Մեծի կամքը և Հայոց բանակը, որ նույնիսկ եզակի ու փոքրիկ մի ընդհարում չլիներ: Այս ֆոնի վրա կրկին ցավալիորեն բնական է համարվել և նույնիսկ մի տեսակ զգացմունքային-հուզիչ, իսկ ինչ-որ տեղ նաև դիվանագիտական ճկուն քայլ ներկայացնելու տոնով է որպես բացարձակ ճշմարտություն ընդունվել իրականում գոյություն չունեցած “Տիգրան Մեծի` Պոմպեոսի ճամբար միայնակ ներկայանալու և թագը նրա ոտքերի տակ դնելու” քաղաքական տեսանկյունից իրոք անընդունելի, Մեծ Հայքի տիրակալին ոչ հարիր և հոգեբանորեն էլ դժվար հասկանալի էպիզոդը, քանզի, ինչ-որ անհնար է թվում, որ 45 տարի արքայական տրադիցիաներով դաստիարակված ու ապրած և դրանից հետո էլ 30 տարի կայսր եղած անձը նման բան կաներ:
Սա սակայն ցավալի ու միաժամանակ բացատրելիորեն-բնականաբար ընդհանրապես չի զարմացրել սովետահայ պատմաբանին, քանզի ըստ նրա կարծրացած պատկերացումների “մեր ազգը միշտ էլ եղել է փոքր, թույլ Հռոմին կամ որևէ այլ կայսրությանը ենթակա, իսկ այս կայսրությունն էլ ավելի շուտ պատահաբար էր ստեղծվել և բնականաբար այդպես էլ պետք է լիներ”: Նշենք նաև, որ այս հեքիաթը իր հերթին միանգամայն հարիր է հռոմեական հեղինակների կողմից ստեղծված և ակտիվորեն քարոզվող, սակայն բացահայտ սուտ, սնանկ և ճշմարտությունը աղավաղող “հռոմեական բարեկիրթ, բարեգութ և մարդասեր զորավարներ” թեզին:


Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7"-ից:

[Տրիբուն]

kevork

Լավ գործ եք անում, թեև վստահ եմ - այս գործը պետք է արվի պետական մակարդակով, այլ ոչ թե պետք է մնա որոշ անհատների կամ խմբերի ուսերին: Մեր դեմ գործում են հենց պետական մակարդակով ու դրա համար ենք մենք միշտ դժվարանում մեր ճիշտը ցույց տալու: Դժբախտաբար մեր պետությունը առայժմ բավարար ուշադրություն չի դարձնում այս ոլորտին: Կառաջարկեի նախ և առաջ սերտորեն համագործակցել Ռուսերեն և Հայերեն Վիքիպեդիաների հետ - այստեղ հայերի դիրքերը բավականին հաստատուն են, իսկ ձևավորված բավականին գրագետ կոլեկտիվն էլ Ձեզ բավականին նյութեր կտա: Ինքս ավելացրել եմ մի շարք հոդվածներ երկու Վիքիպեդիաներում էլ, թեև ժամանակս ու ռեսուրսներս չեն հերիքում ավելին անել: Եվ բնականաբար, իհարկե, առավել դժվար է ռուսական Վիքիպեդիայի հետ: Առայժմ տես ստորև բերված հոդվածները, գուցե ճիշտ կլինի, որ դրանք թարգմանեք ու տարածեք Անգլերեն Վիքիպեդիայում, իսկ հետո արդեն մի բան կմտածենք:

...

Մի խոսքով, շատ բան կարելի է անել, ափսոս... ժամանակ չկա

Ի դեպ, կարող ես երևալ նաև այստեղ -

http://forum.vardanank.org/index.php?showforum=126

Այստեղ վատ խումբ չի հավաքված: Ինֆորմացիոն պատերազմի մարտերում բավականին թրծված, ընկած-հելած ժողովուրդ է, որը բավականին կօգնի Ձեզ մեր ընդհանուր գործում...

Լիոն ջան, էս ինչ լավ հղումներ էիր տվել: Մի անգամից բոլորտ նայեցի, ու անկեղծ շնորհավորում եմ, շատ լավ գործ ես անում: Լավ կլինի, որ անգլերեն մասն էլ նույն հաջողությամբ լրացնես: Ինչքան շատ ռուսերեն ու անգլերեն հոդվածներ լինեն Վիքի-ում Հայաստանի պատմությունից, էնքան լավ:

Բայց, մի պահ մտքովս անցավ մի հատ երկու տարի տևած Վարդանաց պատերազմի ընթացքում պարսիկների կորուստները հաշվեմ, ու էկա կանգնեցի էս թվի վրա:



Այ ախպեր, սրտանց ուզում եմ հավատամ պարսիկներին սենց քացու տակ ենք քցել: Համ էլ քեֆս բերում ա, որ սենց ջարդները տվել ենք: Բայց սենց կորուստներից հետո վաբշե պարսիկ աշխարհի էրէսին մնացել էր, թե՞ ոչ:

Ուրեմն, մի հատ արագ նայեցի աշխարհի բնակչությունը էտ թվերին - ալամ աշխարհի բնակչությունը գնահատվում ա մոտ 200 միլիոն: Դե սրանից հանում ենք սաղ աշխարհը (Հռոմ կայսրություն, Չինաստան, Հնդկաստան, Ամերիկա, Աֆրիկա ու էլ չգիտեմ ինչ) հաշվի տակը քանի մարդ կմնա Սասանյանների իշխանության տակ:

Մի հատ էլ ձեռի հետ նայեցի Իրանի բնակչությունը պատմական կտրվածքով: Դե հիմիկվա Իրանը մոտավորապես Սասանյանների տարածքների վրա է, կամ մի քիչ էս կողմ էն կողմ: Ուրեմն 19-րդ դարի սկզբին Իրանի բնակչությունը մոտ 8 միլիոն մարդ էր: Դե հիմա մտածի թե ինչքան էր Սասանյան Պարսկաստնի բնակչությունը 5-րդ դարում:

Մի հատ էլ ձեռի հետ նայեցի թե որքան էին պարտված գերմանացիների կորուստները Կուրսկի ճակատամարտից հետո, որը աառանց ընդհատումների տևել է մոտ երկու ամիս - 103.000:

Ու էսքանից հետո քցեցի բռնեցի, որ ոնց ուզում ես հաշվի, պարսիկները եկու տարում 185.000 մարդու կորուստ ունեցած չեն կարա լինեն:

[Malxas]

Ինչ որ մի տեղ կարդացել եմ, որ Վասակ Սյունին ավելի երիտասարդ տարիքում շրջանցել է իր հարազատ եղբորը, որին ավագության կարգով պատկանում էր Սյունիների գահը: Ով կարող է ավելի մանրամասն տեղեկություններ հաղորդել:

[Lion]

Տրիբուն ջան, մերսի դրական կարծիքի համար - հուսով եմ լուրջ էիր, կամ էլ ես... չհասկացա անչափ թաքնված սարկազմդ: Բայց երևի այնուհանդերձ կարծես թե լուրջ էիր, դրա համար էլ մերսի:

Կորուստների պահով - նախ եկ հաշվի առնենք, որ "կորուստ" հասկացության մեջ ես ընդգրկել եմ, ուշադրություն, սպանվածներին, վիրավորվածներին և գերվածներին: Այսինքն, եթե ուզում ենք ստանալ միայն սպանվածների տվյալները, ապա բերված թիվը պետք է բաժանել 3-ի կամ նույնիսկ 4-ի: Իսկ այդ դեպքում 40-60.000 սպանվածը լրիվ նորմալ է: Իհարկե, ափսոս, որ այդ մասին նշում չեմ արել, ընդունում եմ, որ բացթողում է, հուսով եմ Դուք կամ ես որևէ հարմար ձև կգտնենք այն ուղղելու, որ մարդիկ չընկնեն թյուրիմացության մեջ, ինչպես քո դեպքում եղավ:

Ինչքան ես եմ հասկացել երկարատև ուսումնասիրությունների արդյունքում, V-րդ դարում Պարսից թագավորությունն ուներ մոտ 7-8 միլիոն բնակչություն - համեմատության համար` 301 թ-ին Մեծ Հայքի թագավորությունն ուներ մոտ 3.5 միլիոն բնակչություն: Սրա հիման վրա գտնում եմ, որ մոտ 180.000 շարքից դուրս եկած ռազմիկը իրոք լուրջ է 300.000-անոց բանակով պետության համար և կարող է ստիպել վերջինիս ոչ միայն դադարեցնել պատերազմը, այլև հիմք հանդիսանալ հետագա այն քաղաքական ճգնաժամի համար, որում հայտնվեց Պարսից թագավորությունը V-րդ դարի երկրորդ կեսին և VI-րդ դարի սկզբին:

Այսպես, հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 14"-ից.

"Պարսից թագավորությունը, սկսած Վահրամ V-ի (421-439) գահակալումից և Հազկերտ II-ի (439-457) գահակալման հիմնական մասում, լուրջ վերելք էր ապրում: Սակայն արդեն 451 թ-ից հետո վերելքի այս փուլը ընդհատվում է և վերջինս թևակոխում է լուրջ դժվարությունների ու ներքին ցնցումների մի դարաշրջան: 451-480 թվականներին Պարսից թագավորությունը դժվարությամբ էր պահպանում իր ներքին կայունությունը (Պերոզ I-ի (459-484) պայքարը Որմիզդ III-ի (457-459) դեմ) և իր արևելյան ու հյուսիսային սահմանների պաշտպանությունը (հոների ներխուժումը Ատրպատական և անհաջող նվաճողական պատերազմը Հեփթաղական թագավորության դեմ): Վիճակն ավելի բարդացավ 480-500 թվականներին, երբ սկսվեցին ավելի լուրջ արտաքին պարտությունները (լիակատար ջախջախմամբ ավարտված արշավանքը հեփթաղների դեմ), ներքին գահակալական պատերազմները (Վաղարշը (484-488) ընդդեմ Զարեհի (485), Ջամասպը (496-498) ընդեմ Կավատ I-ի (488-496, 498-531)), քաղաքացիական ընդհարումները (Մազդակյան շարժում) և ապստամբությունները (Մարզպանական Հայաստանի II, III, IV ապստամբություններ և այլն): Այս կապակցությամբ կարելի է գալ համարձակ հետևության, որ հենց Ավարայրի ճակատամարտում տված հսկայական զոհերն ու Տղմուտի արյունոտ ափերին ընկած Պարսից թագավորության բանակի ընտրանու լուրջ կորուստն էր, որ ընդհատեց այս թագավորության վերելքի դարաշրջանը և սկիզբ դրեց ճգնաժամի երկար տարիներին: Այս անուղղակի դիտարկումը ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ Պարսից թագավորության բանակը Ավարայրի ճակատամարտում աննախադեպորեն հսկայական կորուստներ է կրել:"

[Malxas]

Փորձեմ մի փոքր թարմացնել թեման, որն իմ կարծիքով անսպառ է: Հիմնականում ցանկանում եմ պատասխանել Լիոնի այն մեկնաբանմանը, ըստ որի Վասակ Սյունին դավաճան էր, քանի որ օրհասական պահին ոչ թե իր ժողովրդի կողքին էր այլ պարսիկների: Վերջերս մտքովս անցավ մեկ այլ տեսանկյունից նայել այդ հարցին: Եթե ընդունում ենք, որ Վասակ Սյունին Հայաստանի մարզպետն էր, այսինքն Հայաստանի օրինական իշխանությունն էր իրենից ներկայացնում, ապա ստացվում է, որ նրա դեմ դուրս եկած եկեղեցին ու նախարարները ապստամբ էին Հայաստանի օրինական իշխանության դեմ, այսինքն ավելի շատ կսազեին դավաճան լինելուն, քան Վասակ Սյունին: Ինչ վերաբերում է այն փաստին, որ Վասակ Սյունու հետ կռվում էին պարսկական խոշոր և ընտիր զորամիավորումներ, ապա սա էլ ապստամբների օգտին չի խոսում: Վստահ եմ, որ ապստամբները դեմ չէին լինի, եթե իրենց կողմից, ասենք, բյուզանդացիներ լինեին, որոնք, իմ խորին համոզմամբ, ամեն կերպ հրահրում էին հայոց եկեղեցուն, Վարդան Մամիկոնյանին ու մյուս նախարարներին կռվել պարսիկների դեմ: Ինչ է ստացվում, երկու ճամբարի բաժանված հայերը կռվում եմ իրար դեմ և դաշնակիցներ փնտրում: Նրանցից մեկին հաջողվում է դաշնակից գտնել, մյուսին ոչ ու այն կողմը, որը շատ կուզենար, որ իր կողմից էլ ինչ որ մեկը կռվեր, բայց չի կարողացել դրան հասնել, դավաճանության մեջ է մեղադրում մյուս կողմին` իր պետության օրինական իշխանությանը, որը հարևան երկրից հովանավորություն էր ստացել:
Խնդրում եմ կարծիքներ հայտնել:

[Lion]

Կարծիքս նույնն է, Malxas ջան: Վասակ Սյունին մի իշխանության ներկայացուցիչ էր, որի դեմ պայքար էր գնում: Այսինքն Վասակ Սյունին իրականում ոչ մի իշխանություն էլ չէր ներկայացնում և չէր կարող իշխանություն լինել հայերի համար: Այն պահից, երբ ապստամբությունը սկսվեց (մոգերի կոտորածը) Վասակ Սյունին ընդամենը մի նախարար էր, ոչ ավելին: Իսկ Բյուզանդիան այդ ժամանակ ոչ մի կերպ չէր ուզենա հրահրել կոնֆլիկտ պարսիկների հետ - հոների վտանգը ահռելի չափերի էր հասել և կայսրությանը ոչ մի կերպ պետք չէր մի ճակատ էլ արևելքում բացել...

[Malxas]

Այդքան էլ այդպես չէր ախր: Սկզբում բոլորը միաբան էին ու պայքարում էին պարսիկների դեմ ու այդ ընթացքում Վարդան Մամիկոնյանը սպարապետն էր, իսկ Վասակ Սյունին հայոց մարզպանը և ապստամբության փաստացի ղեկավարը: Ախր նա Վարդանին նամակով կանչեց բերեց, երբ վերջինս հուսալքված ու բարոյալքված Բյուզանդիա էր փախչում: Սկզբում ամեն ինչ լավ էր: Իսկ հետո եղավ ինչպես եղավ: Մի կետից սկսած սկսեցին չվստահել իրար: Վասակ Սյունին բանակցությունների մեջ մտավ պարսիկների հետ ու նորից նրանց վստահելի անձը դարձավ, իսկ Վարդան Մամիկոնյանի փորձերը լեզու գտնել օարսիկների հետ անհաջողություն կրեցին:

Նախարարների մասին: Իմ կարծիքով նրանցից ոչ մեկի մոտ հայրենասիրությունը կամ նյունիսկ քրիստոնեասիրությունը ամենաակնառու հատկանիշը տեղում չէր: Չեմ ասում, թե բնավ հայրենասիրություն չունեին, ուղղակի ամենաառաջին տեղում չէր: Տոհմի շահեր, տոհմի արտոնություններ, արժանապատվություն, ինքնասիրություն, գոռոզություն.... Չգիտեմ սրանց մեջտեղում որտեղ տեղավորել հայրենասիրությունը: Ի դեպ եկեղեցին էլ մեծապես նմանվում էր նախարարության: Բոլորի պես պայքարում էր իր արտոնությունների համար և եթե համեմատության մեջ դնենք նախարարական տոհմերի հետ, ոչ մեկին քաջությամբ և արժանապատվությամբ չէր զիջում:

[Maxpayne]

Այդ ճակատամարտում հայերը բարոյական հաղթանակ տարան, իսկ պարսիկները անբարոյական պարտություն կրեցին իսկ ավելի լուրջ այդ Ճակատամարտի ելքը ճակատագրական եղավ և հայերի և պարսիկների համար, բայց հուրախություն հայերի էտ օրը Մուշկան Նիսալավուրտի Մատյան գունդը շատ էր խմել

[Malxas]

Անլուրջ տոնով ես գրել, բայց իրականում այդպես է եղել: Ավարայրից հետո հայերն ու պարսիկները բռնեցին կործանման ճանապարհը: Մեծ Հայքը նախկին սահմաններով որպես մեկ թագավորություն այլևս երբեք չեղավ:

[Maxpayne]

Անլուրջ տոնով ես գրել, բայց իրականում այդպես է եղել: Ավարայրից հետո հայերն ու պարսիկները բռնեցին կործանման ճանապարհը: Մեծ Հայքը նախկին սահմաններով որպես մեկ թագավորություն այլևս երբեք չեղավ:

Այլ կերպ չեր էլ կարող լինել կամ պետք է հայերը ձուլվեին զրադաշտ պարսիկների հետ ու կազմեին 1 ընդհանուր մուսուլմանական պետություն: Չեմ ցանկանում քո հետ մրցել պատմության մասին ունեցածս գիտելիքներով, որովհետև կարդալով քո գրառումները էտ լրիվ անիմաստ եմ համարում:

[Malxas]

Պատմությունից ինքս էլ ուժեղ չեմ: Ուղղակի ասածներիս ավելացնեմ, որ զրադաշտականները մուսուլման չէին:

[Lion]

Այդքան էլ այդպես չէր ախր: Սկզբում բոլորը միաբան էին ու պայքարում էին պարսիկների դեմ ու այդ ընթացքում Վարդան Մամիկոնյանը սպարապետն էր, իսկ Վասակ Սյունին հայոց մարզպանը և ապստամբության փաստացի ղեկավարը: Ախր նա Վարդանին նամակով կանչեց բերեց, երբ վերջինս հուսալքված ու բարոյալքված Բյուզանդիա էր փախչում:

Սկզբում ամեն ինչ լավ էր: Իսկ հետո եղավ ինչպես եղավ: Մի կետից սկսած սկսեցին չվստահել իրար: Վասակ Սյունին բանակցությունների մեջ մտավ պարսիկների հետ ու նորից նրանց վստահելի անձը դարձավ, իսկ Վարդան Մամիկոնյանի փորձերը լեզու գտնել օարսիկների հետ անհաջողություն կրեցին:

Նախարարների մասին: Իմ կարծիքով նրանցից ոչ մեկի մոտ հայրենասիրությունը կամ նյունիսկ քրիստոնեասիրությունը ամենաակնառու հատկանիշը տեղում չէր: Չեմ ասում, թե բնավ հայրենասիրություն չունեին, ուղղակի ամենաառաջին տեղում չէր: Տոհմի շահեր, տոհմի արտոնություններ, արժանապատվություն, ինքնասիրություն, գոռոզություն.... Չգիտեմ սրանց մեջտեղում որտեղ տեղավորել հայրենասիրությունը: Ի դեպ եկեղեցին էլ մեծապես նմանվում էր նախարարության: Բոլորի պես պայքարում էր իր արտոնությունների համար և եթե համեմատության մեջ դնենք նախարարական տոհմերի հետ, ոչ մեկին քաջությամբ և արժանապատվությամբ չէր զիջում:[/QUOTE]

ա) Վարդանին մեղադրում են նրանում, որ նա իր տոհմը վերցրած ապստամբության սկզբում պատրաստվում էր հեռանալ Բյուզանդիա: Սակայն իմ կարծիքով ամենայն հավանականությամբ դա չի համապատասխանում ճշմարտությանը և Փարպեցին այդ դրվագը ավելացրել է Վարդանի կրոնական ջերմեռանդությունը ընդգծելու համար: Իրոք. դա չի համապատասխանում ոչ Մամիկոնյան տան, ոչ էլ հենց իր՝ Վարդանի, ապրած կյանքին, ստացած դաստիրակությանը և դավանած սկզբունքներին (կռվել և մեռնել հայրենիքի համար), որոնք ձևավորվում են տոհմական դաստիրակության ողջ ընթացքում և առավել կատարելության են հասնում սպարապետի պաշտոնը ստանձնելիս և վարելիս: Իրոք. երկրի սպարապետը, (առավել ևս Մամիկոնյան տոհմից, որոնք միշտ էլ աչքի են ընկել իրենց քաջությամբ և հայրենասիրությամբ) չէր կարող լքել իր հայրենակիցներին այդպիսի օրհասական պահի և հեռանալ Բյուզանդիա, այն էլ աղոթքներով զբաղվելու: Իսկ Վարդանին վախկոտության և փոքրհոգության մեջ մեղադրելը առավել ևս սրբապղծություն է, այն դեպքում, երբ նա իր քաջությունը ապացուցեց Ավարայրի ճակատամարտում: Հօգուտ մեր բերած փաստարկների խոսում նաև այն հանգամանքը, որ Եղիշեն, որպես ականատես, այս միջադեպը չի հիշատակում:

Հատված "Վարդանանց պատերազմի որոշ դրվագների վերլուծություն" աշխատությունից:

Մի կետից սկսած սկսեցին չվստահել իրար: Վասակ Սյունին բանակցությունների մեջ մտավ պարսիկների հետ ու նորից նրանց վստահելի անձը դարձավ, իսկ Վարդան Մամիկոնյանի փորձերը լեզու գտնել օարսիկների հետ անհաջողություն կրեցին:

Կարծում եմ վասակը ուղղակի ձևի համար էր միացել ապստամբներին, իսկ հետո, երբ առիթ եղավ, փորձեց մանևրել, բայց տակից դուրս չեկավ: Վասակի գործողությունները չունեին սոցիալական հենարան ու հենց դա էլ եղավ նրա կործանման պատճառը:

Նախարարների մասին: Իմ կարծիքով նրանցից ոչ մեկի մոտ հայրենասիրությունը կամ նյունիսկ քրիստոնեասիրությունը ամենաակնառու հատկանիշը տեղում չէր: Չեմ ասում, թե բնավ հայրենասիրություն չունեին, ուղղակի ամենաառաջին տեղում չէր: Տոհմի շահեր, տոհմի արտոնություններ, արժանապատվություն, ինքնասիրություն, գոռոզություն.... Չգիտեմ սրանց մեջտեղում որտեղ տեղավորել հայրենասիրությունը: Ի դեպ եկեղեցին էլ մեծապես նմանվում էր նախարարության: Բոլորի պես պայքարում էր իր արտոնությունների համար և եթե համեմատության մեջ դնենք նախարարական տոհմերի հետ, ոչ մեկին քաջությամբ և արժանապատվությամբ չէր զիջում:

Դե, ամենաառաջին գուցե և չէ, բայց երևի հետին տեղերում էլ չէր: Ապստամբների մոտիվացիոն համակարգը այստեղ, ինչպես այլ ապստամբություններում իհարկե, շատ բարդ էր, բայց հայրենասիրության գործոնը պետք չէ թերագնահատել...

[Malxas]

Լիոն ջան, էլի համաձայն չեմ, մոտեցման քո այն ձևին, որ մի դեպքում հավաստի ես համարում սկզբաղբյուրը, իսկ մյուս դեպքում, երբ համահունչ չէ քո տեսությանը, ասում ես ճշմարտությանը չի համապատասխանում:
Վարդանին ոչ ոք, առավելևս ես, չի պատրաստվում վախկոտության մեջ մեղադրել: Բայց մարդ է, սրբապատկեր չէ, հետևաբար կարող է հուսահատվել կամ հուսալքվել, կամ հնարավոր է խոցված ինքնասիրություն` նկատի ունենալով այն, որ ստիպված էր եղել ուրանալ քրիստոնեությունը, ու այդպիսով ինքն իր աչքից ընկել էր առաջին հերթին: Եվս մեկ անգամ շեշտեմ, որ անձնական արժանապատվությունը շատ առաջնային է եղել այն ժամանակվա հայ ազնվականի մոտ: Սա առավելևս ընդգծված պետք է լիներ Վարդան Մամիկոնյանի մոտ, քանի որ նա հայոց սպարապետն էր, պետության առաջին դեմքերից մեկը:
Դե իսկ որ Վարդանը որպես դիվանագետ չէր կարող համեմատվել Վասակի հետ, փաստ է:

Ավարայրի ու դրան նախորդած ապստամբության մասին կարդացել եմ շատ հեղինակների: Կարծում եմ անկողմնակալ միայն Լեոն է գրել: Իսկ հայրենասիրությունը կամ կրոնը որպես այդ ապստամբության մոտիվացիա, չեմ նկատել: Չէր բացակայում հայրենասիրությունը, բայց հաստատ առաջին տեղերում չէր: Հեռու չգնանք ու մեր հիմիկվա նախարարների օրինակով նայենք: Նրանք էլ, սկզբունքորեն գործկալության ղեկավարներ են: Ով ինձ կարող է ասել, թե նրանցից որ մեկի մոտ է հայրենասիրությունը ամենաառաջին տեղում: Մի թե ամենաառաջնայինը չեն ձգտում իրենց պաշտոնը պահպանել: Նույնն էլ ահն ժամանակ է եղել հավանաբար: Այսպիսով եզրակացություն, հայրենասիրությունը մեր նախարարների հոգուց չի բացակայում, ոչ այն ժամանակվա, ոչ էլ հիմիկվա, բայց այն կորչում կամ լուծվում է անձնապաշտության, եսամոլության ու միմյանց դեմ մշտական մրցակցության մեջ: