Ավարայրի ճակատամարտ 451 թ.։ Հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն

[Lion]

Կիրակի երեկոյան Բախտամյանի հաղորդումով քննարկում էին "Վարդան/Վասակ" հարցը: Մասնակիցներից մեկը` պատմական գիտությունների թեկնածու Արմեն Ասրյանը, միանշանակ բնորոշում էր Վասակի գործունեությունը որպես դավաճանական: Փաստարկները մոտավորապես նրանք էին, որոնք ես միշտ ասել եմ: Որպես Վասակին պաշտպանող երկար, տխուր և թեմային չառնչվող ելույթ սկզբում ունեցավ Հրանուշ Խառատյանը: Ընդ որում, որպես Վասակի դրականության չափանիշ մատնացույց էր արվում Վասակի մինչապստամբական գործունեությունը, որը երբեք էլ չի ժխտվել: Բայց կարող է, չէ, մարդը իր գործունեության սկզբում դրական լինել, հետո դառնալ դավաճան: Որպես ապստամբության ընթացքում Վասակի արդարացում չնշվեց որևէ կոնկրետ փաստ: Ընդ որում Հրանուշը, դրսևորելով պատմական մեթոդոլոգիայի բացարձակ անգիտություն, ուղղակի վերցնում և առանց որևէ հիմնավորման կասկածի տակ էր դնում Եղիշեի խոսքերը: Ընդ որում այն դեպքում, երբ այդ խոսքերը մեր այս "ազգանվեր" տիկնոջ օգտին էին, նա չէր զլանում դրանց 101 տոկոսանոց վստահությամբ վերաբերվել: Հետաքրքիր է, որ այստեղ մենք կրկին տեսնում ենք մեր պատմագիտությանը բնորոշ հիվանդությունը` պատմությամբ զբաղվում են բանասերները: Երեք բանասեր եկել ու վիճում էին մեկ պատմաբանի հետ... պատմության վերաբերյալ: Հետաքրքիր է, էլի, երբեք չենք տեսնի, որ երեք ֆիզիկները վիճեն Արքիմեդի օրենքի վերաբերյալ ֆիզիկի հետ: Յաաախք, զզվում եմ էս Հանրայինից, ապուշները նստում ու քարոզում են դավաճանություն, ապացուցում են, որ դավաճանելը լավ բան է, որ Վարդանը հիմարի մեկն էր: Էսա, էլի, մեր Հանրային, որ էս օրին ենք: Հետո էլ կանգնում, կեղծ արցունքը աչքերին սահմանում կանգնած զինվորից հայրենասիրություն են պահանջում... Մի քանի այլ պահեր.

1. Հրանուշը որպես փաստարկ է նշում այն հանգամանքը, թե իբր Հազկերտը արդեն հրաժարվել էր կրոնափոխության պարտադրանքից: Բայց մեր այս արժանապատիվ տիկինը մոռանում է, որ նույն այդ հրովարտակի "հետկանչի" հետ միաժամանակ պարսիկները Հայաստան շարժեցին մի մեծ բանակ: Այսինքն, հայերը ոչ մի երաշխիք չունեին առ այն, որ ապստամբության դադարեցումից հետո թշնամին չէր մտնի երկիր ու խեղդի բոլորին: Ընդ որում Հրանուշը որևէ կերպ չժխտեց Վասակի դավաճանական քայլերը: Հետաքրքիր էր, որ նույն հաստակող տրամաբանությամբ տիկին Հրանուշը պնդում էր հրովարտակից հրաժարվելու պահը, կրկին ու կրկին աչքաթող անելով այն հանգամանքը, որ հրաժարման հրովարտակի հետ միասին Պարսից թագավորությունը զորքեր շարժեց հայերի դեմ: Ընդ որում տիկին Հրանուշը, իրեն բնորոշ հմայիչ ժպիտով կրկին ու կրկին հաջողությամբ աչքաթող է անում հրաժարման հրովարտակի հետ միասին զորքեր ուղարկելու փաստարկը: Նույն երջանիկ, ես նույնիսկ կասեի ազգային արժեքների կատարյալ չհասկացողի երջանիկ ժպիտով սա պնդում է, որ Հազկերտը հայերի սիրուն աչքերի համար հրաժարվեց կրոնափոխությունից, լիովին աչքաթող անելով Ավարայիր արյունոտ ճակատամարտում ձեռք բերված հաղթանակը: Հետաքրքիր էր, որ անալոգ բերվեց Կարեն Դեմրիճյանի հետ, բայց բանասեր Հրանուշը կրկին հաջողությամբ աչքաթող արեց այն հանգամանքը, որ, եթե Դեմիրճյանը Արցախյան շարժման թափ առնելու հետ միաժամանակ մի կողմ քաշվեց ԽՍՀՄ-ից, ապա դավաճան Վասակը մինչև վերջ մնաց Պարսից թագավորության հետ, այսինքն, համեմատությունը Դեմրճյանի հետ ավելի քան հիմարություն է: Նույն Հրանուշը երջանիկ ու ամենագետ ժպիտով խոսում է Հազկերտի սիրալիրության մասին Ավարայրի ճակատամարտից հետո: Բայց մեր աս երջանիկ տիկինը այդպես էլ չի ուզում համառորեն դիտարկել փաստը այն բանի ֆոնին, որ եղել էր Ավարայրի ճակատամարտ, այսինքն, որ Ավարայրի արյունոտ ափերին կրած կորուստներից հետո էր պարսիկների դիրքորոշումը փոխվել:
2. Խոսեց Մերուժան անՏեր-Գուլանյանը: Ինչպես միշտ, պատմական անգրագիտություն, կեղծ լիբերալիզմ, "առաջադեմ" մտածողություն: Մեր այս "մտավորականը" ևս չկարողացավ որևէ կոնկրետ փաստարկներով ժխտել Վասակի դավաճանական քայլերը: Ինչպես դասական "Վասակյան", առանց որևէ հիմնավորման հարձակվեց Եղիշեի վրա: Նույն Մերուժանը փրփուրը բերանին պնդում էր, որ. "...եկեղեցին տանջվում էր, որ իր հողերը չանցնեն պետությանը": Պատկերացնում եք, իսկ պետությունը դա Սասանյանների թագավորությունն էր: Այսինքն մեր այս "մտավորականը" ուղղակի կողմ էր, որ Հայոց եկեղեցու հողերն անցնեն Պարսից թագավորությանը և մեղադրում էր Հայոց եկեղեցուն նրանում, որ չէր ուզում իր հողերը, այսինքն Հայաստանը, տալ պարսիկներին,
3. Խոսեց բանասիրական գիտությունների թեկնածու Թադևոս Տոնոյանը ("վասակյաններից" ոչ մեկն էլ պատմաբան չէր): Պ-ն Տոնոյանը շեշտը դնում էր ապստամբության կրոնական բովանդակության վրա, աչքաթող անելով ապստամբության իրական, խորը արմատները: Վերջինիս հիմնական փաստարկն այն էր, որ դատավարության ընթացքում "Վարդանանք" մեղադրել են Վասակին մոգերի կոտորածի և նմանատիպ այլ "հայրենասեր" արարքի մասին: Սրա մասին վաղուց եմ ասել` հայրենասեր ուժերը Տիզբոնյան ատյանում ամեն կերպ պատժում էին դավաճանին: Լավ էր, որ պ-ն Ասրյանը դեռ պատասխանեց և կրկին ցույց տվեց Վասակի ստոր արարքները ապստամբության գործում:
4. Հետաքրքիր էր. "առաջադեմ մտավորական", Բախտամյանի դիրքորոշումը` բնականաբար, Վասակը հայրենասեր էր: Յաաախք:

Չորսը մեկի դեմ, և այդպես էլ չկարողացան պ-ն Ասրյանի փաստարկների նույնիսկ տասներորդ մասը ժխտել: Ընդ որում հաղորդման մեխը հաղորդման ամենավերջում ասված պ-ն Ասրյանի խոսքերն էին, երբ քվեարկության 48:52 տոկոս հօգուտ Վարդանանց ստացված արդյունքից հետո նա ասա. "Ցավալի է, որ նման արդյունք են ստացվում ազգային արժեքների վերաբերյալ քվեարկելիս": Այոոո, ցավալի է, ցավալի է Հանրային կոչվող խայտառակության դիրքորոշումը, ցավալի է. "ազգիս մտավորականների" վարքագիծը, որոնք էկրանից դավաճանություն են քարոզում ու դավաճանին են արդարացնում, ցավալի է... ամեն ինչ: Գրողը տանի, յախխխք, զզվելս եկավ, երբ պիտի այս անասունության վերջը տրվի

Պտի ավել վերցնես ու բոլոր այդ "մտավորական" կոչվածներին, մեր ազգային արժեքների բոլոր այդ կրծողներին ուղղակի ավելի մի հարվածով մի կողմ շպրտել, մաքրել ազգային արժեքները իրեն կրծող բոլոր այս կեղծ-գիտական ու "առաջադեմ" որդերից... ու այդ թվում նաև միայն դրանից հետո մեր ազգը կառողջանա...

Սատկացնելա պետք և սենց մտավորականներին, և սենց հեռուստաալիքը

[Lion]

Կիրակի երեկոյան Բախտամյանի հաղորդումով քննարկում էին "Վարդան/Վասակ" հարցը: Մասնակիցներից մեկը` պատմական գիտությունների թեկնածու Արմեն Ասրյանը, միանշանակ բնորոշում էր Վասակի գործունեությունը որպես դավաճանական: Փաստարկները մոտավորապես նրանք էին, որոնք ես միշտ ասել եմ: Որպես Վասակին պաշտպանող երկար, տխուր և թեմային չառնչվող ելույթ սկզբում ունեցավ Հրանուշ Խառատյանը: Ընդ որում, որպես Վասակի դրականության չափանիշ մատնացույց էր արվում Վասակի մինչապստամբական գործունեությունը, որը երբեք էլ չի ժխտվել: Բայց կարող է, չէ, մարդը իր գործունեության սկզբում դրական լինել, հետո դառնալ դավաճան: Որպես ապստամբության ընթացքում Վասակի արդարացում չնշվեց որևէ կոնկրետ փաստ: Ընդ որում Հրանուշը, դրսևորելով պատմական մեթոդոլոգիայի բացարձակ անգիտություն, ուղղակի վերցնում և առանց որևէ հիմնավորման կասկածի տակ էր դնում Եղիշեի խոսքերը: Ընդ որում այն դեպքում, երբ այդ խոսքերը մեր այս "ազգանվեր" տիկնոջ օգտին էին, նա չէր զլանում դրանց 101 տոկոսանոց վստահությամբ վերաբերվել: Հետաքրքիր է, որ այստեղ մենք կրկին տեսնում ենք մեր պատմագիտությանը բնորոշ հիվանդությունը` պատմությամբ զբաղվում են բանասերները: Երեք բանասեր եկել ու վիճում էին մեկ պատմաբանի հետ... պատմության վերաբերյալ: Հետաքրքիր է, էլի, երբեք չենք տեսնի, որ երեք քիմիկներ վիճեն Արքիմեդի օրենքի վերաբերյալ ֆիզիկի հետ: Յաաախք, զզվում եմ էս Հանրայինից, ապուշները նստում ու քարոզում են դավաճանություն, ապացուցում են, որ դավաճանելը լավ բան է, որ Վարդանը հիմարի մեկն էր: Էսա, էլի, մեր Հանրային, որ էս օրին ենք: Հետո էլ կանգնում, կեղծ արցունքը աչքերին սահմանում կանգնած զինվորից հայրենասիրություն են պահանջում... Մի քանի այլ պահեր.

1. Հրանուշը որպես փաստարկ է նշում այն հանգամանքը, թե իբր Հազկերտը արդեն հրաժարվել էր կրոնափոխության պարտադրանքից: Բայց մեր այս արժանապատիվ տիկինը մոռանում է, որ նույն այդ հրովարտակի "հետկանչի" հետ միաժամանակ պարսիկները Հայաստան շարժեցին մի մեծ բանակ: Այսինքն, հայերը ոչ մի երաշխիք չունեին առ այն, որ ապստամբության դադարեցումից հետո թշնամին չէր մտնի երկիր ու խեղդի բոլորին: Ընդ որում Հրանուշը որևէ կերպ չժխտեց Վասակի դավաճանական քայլերը: Հետաքրքիր էր, որ նույն հաստակող տրամաբանությամբ տիկին Հրանուշը պնդում էր հրովարտակից հրաժարվելու պահը, կրկին ու կրկին աչքաթող անելով այն հանգամանքը, որ հրաժարման հրովարտակի հետ միասին Պարսից թագավորությունը զորքեր շարժեց հայերի դեմ: Ընդ որում տիկին Հրանուշը, իրեն բնորոշ հմայիչ ժպիտով կրկին ու կրկին հաջողությամբ աչքաթող է անում հրաժարման հրովարտակի հետ միասին զորքեր ուղարկելու փաստարկը: Նույն երջանիկ, ես նույնիսկ կասեի ազգային արժեքների կատարյալ չհասկացողի երջանիկ ժպիտով սա պնդում է, որ Հազկերտը հայերի սիրուն աչքերի համար հրաժարվեց կրոնափոխությունից, լիովին աչքաթող անելով Ավարայիր արյունոտ ճակատամարտում ձեռք բերված հաղթանակը: Հետաքրքիր էր, որ անալոգ բերվեց Կարեն Դեմրիճյանի հետ, բայց բանասեր Հրանուշը կրկին հաջողությամբ աչքաթող արեց այն հանգամանքը, որ, եթե Դեմիրճյանը Արցախյան շարժման թափ առնելու հետ միաժամանակ մի կողմ քաշվեց ԽՍՀՄ-ից, ապա դավաճան Վասակը մինչև վերջ մնաց Պարսից թագավորության հետ, այսինքն, համեմատությունը Դեմրճյանի հետ ավելի քան հիմարություն է: Նույն Հրանուշը երջանիկ ու ամենագետ ժպիտով խոսում է Հազկերտի սիրալիրության մասին Ավարայրի ճակատամարտից հետո: Բայց մեր աս երջանիկ տիկինը այդպես էլ չի ուզում համառորեն դիտարկել փաստը այն բանի ֆոնին, որ եղել էր Ավարայրի ճակատամարտ, այսինքն, որ Ավարայրի արյունոտ ափերին կրած կորուստներից հետո էր պարսիկների դիրքորոշումը փոխվել:
2. Խոսեց Մերուժան անՏեր-Գուլանյանը: Ինչպես միշտ, պատմական անգրագիտություն, կեղծ լիբերալիզմ, "առաջադեմ" մտածողություն: Մեր այս "մտավորականը" ևս չկարողացավ որևէ կոնկրետ փաստարկներով ժխտել Վասակի դավաճանական քայլերը: Ինչպես դասական "Վասակյան", առանց որևէ հիմնավորման հարձակվեց Եղիշեի վրա: Նույն Մերուժանը փրփուրը բերանին պնդում էր, որ. "...եկեղեցին տանջվում էր, որ իր հողերը չանցնեն պետությանը": Պատկերացնում եք, իսկ պետությունը դա Սասանյանների թագավորությունն էր: Այսինքն մեր այս "մտավորականը" ուղղակի կողմ էր, որ Հայոց եկեղեցու հողերն անցնեն Պարսից թագավորությանը և մեղադրում էր Հայոց եկեղեցուն նրանում, որ չէր ուզում իր հողերը, այսինքն Հայաստանը, տալ պարսիկներին,
3. Խոսեց բանասիրական գիտությունների թեկնածու Թադևոս Տոնոյանը ("վասակյաններից" ոչ մեկն էլ պատմաբան չէր): Պ-ն Տոնոյանը շեշտը դնում էր ապստամբության կրոնական բովանդակության վրա, աչքաթող անելով ապստամբության իրական, խորը արմատները: Վերջինիս հիմնական փաստարկն այն էր, որ դատավարության ընթացքում "Վարդանանք" մեղադրել են Վասակին մոգերի կոտորածի և նմանատիպ այլ "հայրենասեր" արարքի մասին: Սրա մասին վաղուց եմ ասել` հայրենասեր ուժերը Տիզբոնյան ատյանում ամեն կերպ պատժում էին դավաճանին: Լավ էր, որ պ-ն Ասրյանը դեռ պատասխանեց և կրկին ցույց տվեց Վասակի ստոր արարքները ապստամբության գործում:
4. Հետաքրքիր էր. "առաջադեմ մտավորական", Բախտամյանի դիրքորոշումը` բնականաբար, Վասակը հայրենասեր էր: Յաաախք:

Չորսը մեկի դեմ, և այդպես էլ չկարողացան պ-ն Ասրյանի փաստարկների նույնիսկ տասներորդ մասը ժխտել: Ընդ որում հաղորդման մեխը հաղորդման ամենավերջում ասված պ-ն Ասրյանի խոսքերն էին, երբ քվեարկության 48:52 տոկոս հօգուտ Վարդանանց ստացված արդյունքից հետո նա ասա. "Ցավալի է, որ նման արդյունք են ստացվում ազգային արժեքների վերաբերյալ քվեարկելիս": Այոոո, ցավալի է, ցավալի է Հանրային կոչվող խայտառակության դիրքորոշումը, ցավալի է. "ազգիս մտավորականների" վարքագիծը, որոնք էկրանից դավաճանություն են քարոզում ու դավաճանին են արդարացնում, ցավալի է... ամեն ինչ: Գրողը տանի, յախխխք, զզվելս եկավ, երբ պիտի այս անասունության վերջը տրվի

Պտի ավել վերցնես ու բոլոր այդ "մտավորական" կոչվածներին, մեր ազգային արժեքների բոլոր այդ կրծողներին ուղղակի ավելի մի հարվածով մի կողմ շպրտել, մաքրել ազգային արժեքները իրեն կրծող բոլոր այս կեղծ-գիտական ու "առաջադեմ" որդերից... ու այդ թվում նաև միայն դրանից հետո մեր ազգը կառողջանա...

Սատկացնելա պետք և սենց մտավորականներին, և սենց հեռուստաալիքը

[Malxas]

Լիոն, շնորհակալություն հաղորդումը մանրամասնորեն զետեղելու համար: Ցանկալի կլիներ դիտել այդ հաղորդումը, բայց քո պարզաբանումից հետո դրա կարիքը զգալի չափով պակասում է:
Իմ կարծիքը տվյալ հարցում մնում է նույնը: Պետք չէ Վարդան Մամիկոնյանին այդչափ վերև բարձրացնել և պետք չէ Վասակ Սյունուն այդքան խորը անդունդը նետել: Նախարարներ էին, պայքարում էին իրենց իրավունքների և իշխանության համար ու անում էին այնպես, ինչպես կարողանում էին և հարմար էին գտնում:
Ի վերջո այս պատմության բոլոր մասնակիցներին էլ կարելի է մեղադրել պետական դավաճանության մեջ հիշելով, թե ինչպես պարսիկներին հանձնեցին իրենց օրինական թագավորին: Ասենք թագավորը հեչ, հավանաբար մի ոչնչություն էր նա: Բայց մեր նախարարների նման քայլով Հայաստանը կորցրեց թագավորության կարգավիճակը և սոսկ մարզպանություն դարձավ: Հայաստանը մարզպանություն դառնալուց հետո նրանից անջատեցին Գուգարքի բդեշխությունը, որն այսուհետ սկսվեց կոչվել Վրաց բդեշխություն: Եվ այլն և այլն...
Այսպիսով, հնարավոր է և ի վերջո ընդունեմ Վասակի դավաճան լինելը, բայց մյուս կողմի հայրենասիրական և քրիստոնեասիրականը` երբեք...

[Lion]

Չէ դէ` արքային հանձնելը մեր պատմության ամենաստոր արարքներից մեկն է, այլ հարց է, որ աղբյուրների անչափ սղության և ոչ օբյեկտիվության պայմաններում մեզ համար անհայտ է մնում, թե ում մեղքը այդ գործում ինչքան էր և որը ոնց: Սա ներել չի կարելի նույնիսկ Մամիկոնյաններին, թեև իհարկե հայտնի չէ նրանց մեղքի աստիճանը այս պատմության մեջ և այն, թե ինչ դիրքորոշում են ունեցել նրանք: Ֆեոդալիզմի կրիզիսը բերեց Հայոց պետականության կորստին: Ու սա ինչ-որ մի բացառիկ բան չէր` այդ ժամանակաշրջանում արդեն շատ էր խորացել Պարսից թագավորության հարևան թագավորությունների լիկվիդացման գործընթացը: Այսպես, նույն 428 թ-ին ընկավ Մազքութական թագավորությունը, 572 թ-ին, լրիվ նույն կերպ, ոնց մեզ մոտ, լիկվիդացվեց Իբերիայի թագավորությունը և այլն:

Ինչ վերաբերվում է Վասակին, ապա նա արեց կոնկրետ դավաճանական քայլեր, որոնք բացարձակապես որևէ արդարացում չունեն:

[Malxas]

Արքային հանձնելիս Մամիկոնյանները լավ էլ ակտիվ էին, իսկ կոնկրետ Վարդան Մամիկոնյանն արդեն ֆիգուր էր: Չմոռանանք, որ հենց այն ժամանակ Մամիկոնյանները հիսուներկուերորդ գահից կտրուկ բարձրացան մինչև չորրորդ: Այսինքն նրանք բոլորից շատ օգտվեցին արքային հանձնելու պատմության մեջ: Մյուս նախարարներն էլ նրանցից լավը չէին: Ամեն մեկը մտածում էր միայն իր կոնկրետ շահի մասին և երբ պարսիկները խոստացան պահպանել նրանց տոհմական իրավունքները, առանց երկմտելու դավաճանեցին իրենց արքային: Ու այդ ինչպես եղավ, որ այն նախարարները և եկեղեցին, որոնք բոլորն էլ դավաճան էին և նրանց դավաճանական գործողությունների արդյունքում կործանեցին Հայաստանը, քսաներկու տարի հետո հանկարծ հայրենասեր դարձան:

[Lion]

Չէ դե, իմ կարծիքով 52/4 պահով չափազանցեցնում էս: Էդ որ օրվանից IV-V-րդ դարի Մամիկոնյանները, երկրի ժառանգական սպարապետները ու երբեմն նույնիսկ 1-2 դեմքերը հայտնվեցին 52-րդ տեղում: Իսկ մնացածի պահով, ստոր պատմություն է, բայց... լինում է, լինում է, որ ստոր արարք թույլ տված մարդը, թեկուզ տանջվելով հենց նույն այդ արարքի ծանրությունից, փոխվում է, իսկ լավ վարքագիծ դրսևորած մեկը, գոռոզանալով դրանից, դառնում է վատը:

Ի դեպ, Սահակ Պարթևը, Վարդան Մամիկոնյանի մորական պապը, լավ էլ դեմ էր արքային հանձնելուն: Եկեք սա չմոռանանք, իսկ Վարդանին էլ ակտիվ դեր վերագրելուց առաջ նայենք փաստերին և մտածենք, թե միթե Սահակը Վարդանի վրա հեչ ազդեցություն չուներ? Եվ կրկին ի դեպ - հաշվի առնելով Վասակի հետագա արտոնյալ դերը, կարելի է ավելի շուտ նրան կասկածել արքային հանձնելու արարքում ամենաակտվի դերակատարությունն ունենալու մեջ...

[Malxas]

Լիոն, ասածս այն է, որ եթե Վասակ Սյունիին դավաճան ենք անվանում, արի ուրեմն մյուս բոլորին էլ դավաճան անվանենք: Իսկ եթե որոշում ենք, որ դրան պետք է նայենք ոչ թե որպես շարքային հայրենասերներ, այլ դիվանագետներ, ուրեմն Վասակին էլ չպետք է այդպես վատաբանել: Ասում ես մի ժամանակ հետո փոխվել և այլն: Էհ Վասակ Սյունին էլ, որ մինչև իննսուն տարեկան ապրեր գուցե փոխվեր: Անձամբ ես նման բաների չեմ հավատում, Լիոն: Մարդիկ երբեք չեն փոխվում, այն էլ այն ժամանակների գոռոզ հայ նախարարները, որոնք իրենց շահից բացի ուրիշ բանի մասին չէին մտածում: Ճիշտ է, նրանք ունեին անձնական շատ բարձր որակներ:
Իսկ եթե դավաճան Վասակ Սյունու դավաճանական գործողությունների արդյունքում Հայաստանը թագավորության կարգավիճակ ստանար, գիտես, բոլորովին դեմ չէի լինի: Վասակը մի տաս տարուց կմեռներ կգնար, թագավորությունը կմնար:
Մեկ անգամ էլ կրկնեմ, դավաճան Վասակ Սյունին մեկ անվիճելի առավելություն ուներ մյուս նախարարների նկատմամբ` կարողանում էր երկխոսության մեջ մտնել մեծ թագավորների հետ ու կոնկրետ բաներ պայմանավորվել նրանց հետ: Մյուս նախարարները, այդ թվում և քաջարի Վարդան Մամիկոնյանը, իմ կարծիքով այն ժամանակների լավագույն զորավարը, այդպիսի որակների չէր տիրապետում: Ամենաշատը ինչ կարող էր անել նա, Հազկերտի երեսին հանդուգն խոսքեր ասելն էր, որից ոչ ինքը հայող թագավոր կդառնար, ոչ էլ Հայաստանը ինչ որ կերպ թագավորություն կդառնար:

[Lion]

Malxas ջան, ինչպես արդեն ասացի, Վարդանի ու Մամիկոնյանների դերակատարությունը արքային հանձնելու գործում ավելի, քան վիճելի է: Ավելին, նույնիսկ որոշակիորեն հակամամիկոյնա դիրքորոշում ունեցող Խորենացին է ակնարկում Վարդանի պասիվ, իսկ գուցե նաև ժխտողական դերակատարության մասին (վերջը Սահակ Պարթևը իր պապն էր, հսկայական հեղինակություն ուներ և դեմ էր արքային հանձնելուն): Տես. "Тогда царь велел тысяченачальнику арийцев из рода Суренова Пахлава убедить его как сородича дружескими увещеваниями. И тот стал его искушать (Сахака), говоря: «Так как ты — кровь моя и родня, то скажу, желая тебе добра: если только ты согласишься с вашими нахарарами, персидский царь возвеличит тебя, а внука твоего Вардана назначит над Арменией, с саном и почестями, равноценными царским». Он, однако, не согласился..." (Գիրք 3, գլ. 64): Տեսնում եք? Այնպես որ Վարդանին երևի թե ամենավերջում պետք է մեղադրել, նու, մոտավորապես այնպես, ինչպես Վահրամ Պահլավունուն, որը ի վերջո համաձայնեց Անին հանձնել բյուզանդացիներին:

Ինչ վերաբերվում է "Վասակ-թագավոր" պահին, թույլ տուր ինձ պատասխանել քեզ դեռևս 2003 թ-ին հրատարակված գրքիցս արած ցիտատով.

15.06.2003 թ

ԱՆԿԱԽ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒ՞Ն

Կուզենայի նաև անդրադառնալ մի հարցի , որի մասին մի թեթև ակնարկ եղավ վերևում: Երբեմն հարցը ներկայացվում է այսպես. երկու ֆեոդալական խմբեր, մեկը Վարդանի, մյուսը Վասակի գլխավորությամբ, պայքարում էին երկրում իրենց առաջնորդներին թագավոր դարձնելու համար: Միանգամից նշենք, որ սա այն պայմաններում դատապարտելի չէր, քանի որ թագավորը խոսում է պետականության առկայության մասին, որն էլ ապագա անկախության հիմքը կլիներ: Սակայն հարցը երբեմն այնպես է ներկայացվում, որ կարծես պարսիկները մնում են հեռու, ինչ որ տեղ դրսում, իսկ երկրում ուղղակի գնում էր միջֆեոդալական գզվռտոց: Հարցին պետք է լայն նայել: Վարդանը հաստատ, իսկ Վասակը միգուցե (քանի որ պետք չէ մոռանալ, որ Վասակի երեխաները գտնվում էին Տիզբոնում և ինչ-որ խորը պատճառ փնտրելու փոխարեն նրա մոտ կարող էին պարզապես գերակշռել հայրական զգացմունքերը. ի դեպ Փարպեցին հաճախ է մատնանշում այս հանգամանքը), պայքարում էին երկրի անկախության համար: Այստեղ Վասակի նպատակը գովելի է: Իսկ անկախ երկիրը կարող էր լինել միայն թագավորության տեսքով, այլ կառավարման ձև այն ժամանակ հնարավոր չէր: Այստեղ է, որ ծագում է թագավորի հարցը: Սակայն միանշանակ սխալ կլիներ ասել, որ Վարդանը պայքար էր սկսել իրեն թագավոր դարձնելու համար: Իհարկե, հաջողության դեպքում նա չէր հրաժարվի դրանից: Բայց նրա նպատակները ավելի լայն էին և նա, ի տարբերություն Վասակի, ամեն միջոցով չէր դիմում այդ վերջին հաշվով գովելի նպատակին: Եթե Վասակը հասներ հաջողության (որը խիստ կասկածելի է, քանի որ պարսիկները թույլ չէին տա: Նրանք կօգտագործեին Վասակին և հետո հրաժեշտ կտային, ինչպես էլ ի վերջո եղավ: Սա պարզորեն բխում է նաև Հազկերտի այն արտահայտությունից, թե. □Եթե այն անօրենը ողջ ազատվի մեծ պատերազմից, մեծ անարգանքով նրան պետք է խմացնեմ մահվան դառն բաժակը□ ) և հավատափոխության ճանապարհով ստեղծեր թեկուզև կախյալ թագավորություն, հայերը կձուլվեին և կկորչեին, որի մասին մանրամասն խոսվեց վերևում: Ահա թե որն է Վասակ և Վարդան թագավորների տարբերությունը: Վարդանը հասկանում էր, որ ինքնությունը կորցնելու ճանապարհով թագավորություն ձեռք բերելը ի վերջո կկործանի և ազգը և թագավորությունը: Բացի այդ, եթե Վարդանը ձգտեր ամեն գնով դառնալ թագավոր, ապա Ավարայրում կամավոր մահվան չէր գնա, քանի որ հույս կունենար հաղթանակի դեպքում դառնալ թագավոր:
Իսկ Վասակը, ընդհակառակը, եթե չպառակատեր հայոց միաբանությունը, չդավաճաներ պայքարող մարտիկներին, չխոչնդոտեր բյուզանդական, վրացական և աղվանական օգնությանը, ապա, հաշվի առնելով Պարսկաստանի այն ժամանակվա խառը և անկայուն վիճակը, լիովին հնարավոր էր հասնել վերջնական հաղթանակի, թոթափել պարսկական լուծը և վերականգնել հայոց թագավորությունը` գուցե և հենց իր` Վասակի, գլխավորությամբ:

Հատված "Վարդանանց պատերազմի որոշ դրվագների վերլուծություն" աշխատությունից:

[Malxas]

Ցավոք աղբյուրները միակողմանի են: Վասակի կողմից մարդ չկա գրող, որ նրան արդարացնի: Վարդանի անձնական և հայրենասիրական հատկանիշները երբեք չեմ բացառել: Բայց չեմ կարծում, թե Վասակն էլ Հայաստանի վատն է ուզեցել: Պարզապես հետզհետե խորացող թշնամությունը մյուսների հետ չափազանց հեռու է տարել նրան: Իսկ այն փաստը, որ Վարդան Մամիկոնյանը եկեղեցու կողմը բռնեց, որովհետև կաթողիկոսի հողերի ժառանգորդն էր, ակնհայտ է: Այսինքն, վտանգավոր գործ էր բռնել, շատ կուզենար, որպեսզի հայերի համար լավ լինի, բայց այս գործում ուներ իր և իր տոհմի մեծ շահը:
Կամ ասենք մի կողմ դնենք Վարդան Մամիկոնյանին ու ընդունենք, որ նա չեզոք է եղել արքային հանձնելու գործում, չնայած չեմ կարծում, որ այդպես է եղել: Հապա մյուս նախարարները, որ նրա կողքին էին: Ինչու էր Վարդան Մամիկոնյանը հանդուրժում այն դավաճան նախարարներին, որոնք քսաներկու տարի առաջ դավաճանել էին իրենց արքային: Իսկ թե նրանց հանդուրժում էր, թող բարի լիներ Վասակ Սյունիի հետ էլ մի կերպ լեզու գտնել:
Ինչ վերաբերվում է Վարդանի նահատակվելու խնդրին, ապա ես չեմ կարծում, որ նա ճակատամարտում էր, որպեսզի անպայման նահատակվեր: Իհարկե գիտակցում էր, որ կարող է զոհվել, բայց այդ նպատակով չէր ճակատամարտ տալիս: Ի դեպ, կարծիքներ կան, որ այդիսի մեծ և վճռական ճակատամարտ տալը սխալ էր հայերի կողմից: Շատ ավելի էֆեկտիվ կլիներ, եթե թաքնվեին ամրոցներում և մանր ճակատամարտերով բզկտեին պարսկական զորքը:

[Lion]

Ցավոք աղբյուրները միակողմանի են: Վասակի կողմից մարդ չկա գրող, որ նրան արդարացնի: Վարդանի անձնական և հայրենասիրական հատկանիշները երբեք չեմ բացառել: Բայց չեմ կարծում, թե Վասակն էլ Հայաստանի վատն է ուզեցել: Պարզապես հետզհետե խորացող թշնամությունը մյուսների հետ չափազանց հեռու է տարել նրան:

15.06.2003 թ

ԵՂԻՇԵ

ՈՒսումնասիրողները Եղիշեին համարում են Մամիկոնյան տան պատմիչ և հարց են առաջ քաշում, թե ինչպիսին կլիներ մեր տեսակետը ապստամբության վերաբերյալ, եթե տվյալ իրադարձությունների մասին տեղեկություններ հայտներ Վասակը՝ իր պատմիչի միջոցով: Կարելի է համարյա վստահությամբ ասել, որ վերաբերմունքը գրեթե նույնը կլիներ: Իսկ ինչպիսին է մեր վերաբերմունքը հետագա 924 տարում տեղի ունեցած բոլոր ապստամբությունների և Հայոց երկու պետությունների մղած զինված պայքարի, ինչպես նաև վերջին 628 տարվա գոյամարտերի և հենց Արցախյան ազատագրական պայքարի վերաբերյալ, որոնք հիմնականում չեն ունեցել Եղիշեի պես կրակոտ պատմիչներ, այլ պատմիչներ, որոնք ավելի սառնասիրտ մոտեցում են ցուցաբերել: Այստեղ կա ևս մի կարևոր հանգամանք. եթե մենք ժխտում ենք Վարդանանց ապստամբության անհրաժեշտությունը, որը կատարվում էր ազգի ինքնության պահապանման և ասիմիլյացիային դիմադրելու համար, ապա ինչպես պետք է վերաբերվել հետագա մոտ 32 ապստամբություններին ինչպես նաև բազում գոյամարտերին, սկզբում ընդդեմ Պարսկաստանի, Բյուզանդիայի, Արաբական Խալիֆաթի, հետո էլ սելջուկների, մոնղոլների ու թաթարների, նորից պարսիկների ու թուրքերի, որոնք հիմանականում կատարվում էին տնտեսական կեղեքումներին և ազգային հալածանքներին դիմադրելու համար՝ նպատակ ունենալով վերականգնել Հայաստանի պետականությունը, որն ի վերջո պսակվեց հաղթանակով:

Հատված "Վարդանանց պատերազմի որոշ դրվագների վերլուծություն" աշխատությունից:

Իսկ այն փաստը, որ Վարդան Մամիկոնյանը եկեղեցու կողմը բռնեց, որովհետև կաթողիկոսի հողերի ժառանգորդն էր, ակնհայտ է: Այսինքն, վտանգավոր գործ էր բռնել, շատ կուզենար, որպեսզի հայերի համար լավ լինի, բայց այս գործում ուներ իր և իր տոհմի մեծ շահը:

Դե, շահ միշտ էլ կարելի է տեսնել...

Կամ ասենք մի կողմ դնենք Վարդան Մամիկոնյանին ու ընդունենք, որ նա չեզոք է եղել արքային հանձնելու գործում, չնայած չեմ կարծում, որ այդպես է եղել: Հապա մյուս նախարարները, որ նրա կողքին էին: Ինչու էր Վարդան Մամիկոնյանը հանդուրժում այն դավաճան նախարարներին, որոնք քսաներկու տարի առաջ դավաճանել էին իրենց արքային: Իսկ թե նրանց հանդուրժում էր, թող բարի լիներ Վասակ Սյունիի հետ էլ մի կերպ լեզու գտնել:

Իսկ ինչ աներ, որ չհանդուրժեր, պատերազմ սկսեր ողջ Հայաստանի դեմ? Վարդանի այդ ծանր մեղքի զգացումը, որ նա իր հետ տարավ ողջ կյանքի ընթացքում, Դեմիրճյանը շատ լավ է նկարագրել...

Ինչ վերաբերվում է Վարդանի նահատակվելու խնդրին, ապա ես չեմ կարծում, որ նա ճակատամարտում էր, որպեսզի անպայման նահատակվեր: Իհարկե գիտակցում էր, որ կարող է զոհվել, բայց այդ նպատակով չէր ճակատամարտ տալիս:

Համաձայն եմ

Ի դեպ, կարծիքներ կան, որ այդիսի մեծ և վճռական ճակատամարտ տալը սխալ էր հայերի կողմից: Շատ ավելի էֆեկտիվ կլիներ, եթե թաքնվեին ամրոցներում և մանր ճակատամարտերով բզկտեին պարսկական զորքը:

Չեմ կարծում, որ նման կարծիք հայտնողները Վարդանից լավ էին հասկանում ռազմական գործը...

[Malxas]

Ապստամբություն են սկսել, որովհետև տեսել են, թե ինչ մեծ էշություն է պետականության կորուստը, որից հետո նախարարների հետ ժամանակավոր լավ հարաբերությունները փոխարինվում են հետևողական հալածանքներով ու նախարարների իրավունքների սահմանափակումով:
Չգիտեմ, Լիոն, ընդհանրապես չէի ցանկանա նման բան անել, բայց հիմա մտածում եմ մի գլուխ այստեղ դնել իմ կիսատ վեպից, որը Վարդանանց պատերազմի մասին պետք է լինի:

Թող մարդիկ կարդան, այդ թվում և դու, և ասեն, թե ինչքանով է ճիշտ այդպիսի գիրք գրել

[Lion]

Ապստամբություն են սկսել, որովհետև տեսել են, թե ինչ մեծ էշություն է պետականության կորուստը, որից հետո նախարարների հետ ժամանակավոր լավ հարաբերությունները փոխարինվում են հետևողական հալածանքներով ու նախարարների իրավունքների սահմանափակումով:

Աբրիիիիս: Ափսոս, ուղղակի, որ 1044 թ-ին այդ դասը մենք մոռացանք, իսկ հիմա էլ որոշ մարդիկ անկեղծորեն ուզում են, որ Հայաստանը Ռուսաստանի նահանգ դառնա

Չգիտեմ, Լիոն, ընդհանրապես չէի ցանկանա նման բան անել, բայց հիմա մտածում եմ մի գլուխ այստեղ դնել իմ կիսատ վեպից, որը Վարդանանց պատերազմի մասին պետք է լինի:

Թող մարդիկ կարդան, այդ թվում և դու, և ասեն, թե ինչքանով է ճիշտ այդպիսի գիրք գրել

Եղբայր, դու որոշի: Պրիվատում միշտ էլ կարող էս ուղարկել ու ես հաստատ կկարդամ:

[Lion]

Լիոն, բայց Ավարայրում այդքան հայ ու պարսիկ եղել է որ?
վաթսունվեց - իննսուն հարաբերակցությունն եմ լսեմ: ընդ որում պարսիկների երեսուն հազարը հայ

http://www.akumb.am/showthread.php/6...=1#post2266482

Չէ, Malxas ջան, փաստերն այդ մասին չեն վկայում:

Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 14"-ից:

"Այս հարցի վերաբերյալ հիմնական տեղեկությունը հետևյալն է. Պարսից թագավորության բանակը հայերին գերազանցում էին երեք անգամ: Հայկական նախարարական զորքի թիվը, ըստ Եղիշեի, 66.000 էր (“Եվ նրանք (նախարարները – Մ.Հ.) բոլորը շտապով եկան-հասան պատերազմի վայրը, յուրաքանչյուրը իր զորքով ու ամբողջ պատրաստվածությամբ… և նրանց ընդհանուր թիվը եղավ 66.000” (Եղիշե, մաս 5)), այսինքն Պարսից թագավորության բանակը կազմել է 198.000 ռազմիկ:
Մեր որոշ ուսումնասիրողներ Պարսից թագավորության բանակի թիվը իջեցնում են մինչև 90.000 և նույնիսկ 80.000, ելնելով այն հանգամանքից, որ իբր Եղիշեն, հետևելով հունա-հռոմեական պատմագիտության ավանդույթներին, չափազանցեցրել է Պարսից թագավորության բանակի թիվը` նպատակ ունենալով ընդգծել հայերի քաջությունը և հերոսությունը: Սակայն այս տեսակետը իր հիմքում ըստ էության չունի որևէ հիմնավորում և հիմնված է ընդամենը հայ հեղինակների հայտնած տեղեկությունների և Հայկական բանակի թերգնահատման վրա, մի մոտեցում, որը անընդունելի է:
Իմ կարծիքով իրականում Պարսից թագավորության բանակը ոչ միայն ավելի շատ են եղել, քան կարծում են վերը նշված տեսակետի կողմնակիցները, այլև նրանց թիվը որոշակիորեն գերազանցել է նույնիսկ Եղիշեի բերածը: Այս պնդումը հենվում է հետևյալ փաստարկների վրա.
1. եթե ընդունենք, որ Պարսից թագավորության բանակը եղել են 90.000 կամ 80.000, ապա դա ամենևին էլ չի կազմի այն գերակշիռ առավելությունը, որ Վարդանին կստիպեր դիմել իր յուրահատուկ և պատմության մեջ նախադեպը չունեցող մարտավարությանը: Հակառակորդի մոտ 20.000-ի առավելությունը թեև լուրջ է, սակայն Հայկական բանակի համար այն երբեք էլ ճգնաժամ չի եղել: Եվ հինգերորդ դարում, և դրանից առաջ ու հետո հայկական բանակը բազմիցս հաղթել է նմանաչափ, իսկ հաճախ նաև ավելի գերակշիռ թշնամուն (օրինակ՝ 481 թ-ի Ակոռիի ճակատամարտ),
2. պետք չէ մոռանալ, որ Հայոց Մարզպանությունը Պարսից թագավորությունում առաջնային տեղ, իսկ Հայոց այրուձին մեծ հեղինակություն ունեին: Ուստի հաղթելու համար Պարսից արքան պետք է ուղարկեր ոչ միայն լավագույն (Մատյան գունդ, մարտական փղեր, լավագույն հեծելազոր, ծանրազեն հետևակ), այլև գերակշիռ ուժեր,
3. պետք է հաշվի առնել, որ Հազկերտ II-ը (439-457) Բյուզանդիայի հետ հաշտություն էր կնքել, հարաբերական խաղաղություն էր հաստատել հեփթաղական սահմանում և կայունացրել էր իր երկրի վիճակը: Այս պայմաններում վերջինս անկասկած ի վիճակի էր տեղերում անհրաժեշտ-նվազագույն կայազորային և սահմանապահ ուժեր թողնելուց հետո Պարսից թագավորության մոտ 300.000-անոց բանակի մեծագույն մասը կենտրոնացնել Հայաստանի ուղղությամբ և չի կարելի նշել որևէ մի պատճառ, որը կդրդեր այս բռնկուն, ատելությամբ լցված և խիստ ինքնասեր արքային այդ կերպ չվարվել:
4. Եղիշեն, խոսելով պարսկական մարտական փղերի մասին, հայտնում է, որ Մուշկան Նիսալվուրտը. “գունդ-գունդ բաժանեց այդ գազաններին և ամեն մի փղի մոտ 3.000 սպառազեն մարդ դրեց, բացի մնացած ամբողջ զորքից... և այսպես Մատյան գունդը ամրացրեց…” (Եղիշե, մաս 5): Վերոշարադրյալից պարզ է դառնում, որ խոսքը վերաբերվում է ոչ թե պարսից ողջ զորքին, ինչպես սխալմամբ կարծում են որոշ ուսումնասիրողներ (օրինակ` Սարգսյան Ս. Վ. “Հայ ռազմական արվեստի պատմություն”, Երևան 1969), այլ միայն վերջինիս պահեստազորին։ Պարսից թագավորության բանակը Ավարայրում ունեցել է 15 մարտական փիղ: Այս հաշվարկով առաջնորդվելու դեպքում Պարսից թագավորության բանակի աջ թևի և կենտրոնի հետևում գտնվող պահեստազորը կազմում է 55.000 զինվոր (3.000 ռազմիկ X 15 փիղ = 45.000 + 10.000-անոց Մատյան գունդը): Իսկ այս դեպքում 90.000, և առավել ևս, 80.000-անոց բանակը մարտադաշտում հաստատ 55.000-անոց պահեստազոր չեր պահի:
5. ամենայն հավանականությամբ Պարսից թագավորության բանակի կազմում չեն նշվում վայրենի ցեղերի ռազմիկները, որոնք հանդես էին գալիս Պարսից թագավորության բանակի “ոչ հաստիքային” կազմում և որոնց ընդհանուր թիվը (յուրաքանչյուր ցեղի համար միջինը հաշվելով 1.000 ռազմիկ) կարելի է տալ մոտ 20.000-ի շրջանակում:
Այսպիսով կարելի է պնդել, որ Մարզպանական Հայաստան ներխուժած Պարսից թագավորության բանակը կազմում էր 218.000 ռազմիկ...

... ուսումնասիրողները, առանց խորանալու հարցի էության մեջ, (66.000-ը - L) ընկալել են որպես Ավարայրի ճակատամարտին մասնակցած ողջ Հայկական բանակի թիվը արտացոլող տեղեկություն: Սակայն հեշտ է նկատել, որ Եղիշեն իրականում խոսում է միայն նախարարական զորքի, այլ ոչ թե ողջ Հայկական բանակի մասին:
Եվ իրոք, Եղիշեն կարող էր ճշտորեն իմանալ միայն նախարարական զորագնդերի թիվը, իսկ քաղաքների, ավանների, (Դվին, Արտաշատ, Զարեհավան, Վաղարշապատ և այլն), եկեղեցու ընդարձակ կալվածքների ժողովրդական աշխարհազորի, ինչպես նաև այն ռամիկների թիվը, որոնք հանդես էին գալիս իրենց նախարարական գնդերի հետ կամ առանձին գնդերով, Եղիշեն ոչ միայն չի նշել, այլև նա չէր էլ կարող ճշտորեն իմանալ վերջիններիս ճշգրիտ քանակը:
Այս ռազմիկների թիը կարելի է մոտավորապես տալ 34.000-ի շրջանակներում, քանի որ այդ ժամանակաշրջանում Մարզպանական Հայաստանում կար առնվազն 2.500.000 բնակչություն: Այսպիսով կարելի է պնդել, որ իրականում Ավարայրի ճակատամարտում Հայկական բանակը կազմել է մոտ 100.000 ռազմիկ, սակայն, և սա կարևոր է ընդգծել, Եղիշեի այն տվյալը, թե թշնամին հայերին գերազանցում էին 3 անգամ, վերաբերվում է միայն նախարարական զորքին` 66.000-ին:
Կարևոր է ընդգծել, որ Պարսից թագավորության բանակի հետ ստեղծված ուժերի այս հարաբերակցությունը ևս բավականին լուրջ էր, քանի որ նախ թշնամին ընդհանուր թվաքանակով ավելի քան կրկնակի գերազանցում էր հայերին և բացի այդ, թեև հայկական բանակը կազմում էր 100.000 ռազմիկ, սակայն պրոֆեսիոնալ զինվորականների թիվը հազիվ մոտ 40.000 էր. մնացած մասը կազմում էր ռազմական գործին անսովոր աշխարհազորը: Այսինքն պրոֆեսիոնալ զինվորականների ընդհանուր հարաբերակցության տեսանկյունից Պարսից թագավորության բանակը Հայկականին գերազանցում էր ավելի քան 5,5 անգամ:"

[Malxas]

Շնորհակալություն մանրամասն ու սպառիչ բացատրության համար: Սակայն մի հարց էլ ունեմ: Մասնակցել է արդյոք Ավարայրի ճակատամարտին հայոց արյուձին, որի ընդհանուր թիվը կարծեմ քառասուն հազար է եղել: Գիտեմ, որ ապստամբությունից առաջ Պարսկաստանի արևելքում էր կռվում: Կխդրեի դրա մասին ավելի մանրամասնորեն:

[Lion]

Այո, մասնակցել է: Այրուձին, որը գտնվում էր Պարսից թագավորության արևելքում, կարողացավ անցնել հեփթաղների կողմը և Կասպից ծովի հյուսիսային ափերով վերադառնալ Հայաստան: