Ով ենք մենք իրականում

[Lion]

Ով ենք մենք, իրոք էլի... ով ենք?

[Տրիբուն]

Աղբյուր անպայման կնշվի, բայց այ կոնկրետ էջ ու տող ոչ միշտ եմ խոստանում: Պատճառը նախ օբյեկտիվ է,շատ գրքեր կարդացել եմ հանրայինում, այսինքն տանը չունեմ և կոնկրետ էջի համար պիտի գնամ հանրային, ինչի ժամանակը չունեմ, և հետո սուբյեկտիվ... հեչ չեք ուզում ձեզ նեղություն տաք ու դուք գտնեք - ուզում եք ամեն ինչ սկուտեղի վրա ստանալ ու բարձրագույն դատավոր տեսքով եզրակացության գալ, հա?

Ընգեր մեջներիցս գիտնականը դու ես: Մի քանի անգամ ինքդ ես նշել, որ դու մասնագետն ես մենք էլ դիլետանտը: Այնպես որ, խնդրում եմ մասնագիտական մոտեցում ցույց տալ այս հարցին:

Լավ էջը կարող ենք չնշել, համաձայն եմ: Բայց կոնկրետ փաստ ներկայացնելիս, ու սկզբնաղբյուր նշելիս, փաստը հիմնավորող մեջբերում սկզբնաղբյուրից, անձամբ ես, պահանջում եմ:

[Տրիբուն]

Ով ենք մենք, իրոք էլի... ով ենք?

Ոնց, չգիտե՞ս:

Առաջինն ենք. բանը, խոսքն ու միտքը: Ամենան ենք:

Սա հիմնավորել են բազմաթիվ գիտնականներ, իրենց աշխատություններում, որոնք ես կարդացել եմ, բայց կոնկրետ էջէերը չեմ հիշում: Աղբյորները ներկայացված են ստորև:

Августин Аврелий. Исповедь. Абеляр П. История моих бедствий. М., 1992.
Адлер А. О нервическом характере. СПб., 1997.
Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. СПб, 1997.
Аристотель. Никомахова этика. // Аристотель. Соч.: В 4 т. М., 1984.
Аристотель. О душе. // Аристотель. Собр. Соч.: В 4 т.. Т. 1. М., 1975.
Бергсон А. Материя и память. // Бергсон А. Собр. соч.: В 4 т. Т.1, М.,1992.
Бердяев Н.А. Самопознание. Л., 1991.
Бердяев Н.А. Философия свободы // Бердяев Н.А. Сочинения. М., 1989
Валла Л. Об истинном и ложном благе. М., 1989.
Валла Л. О свободе воли. М., 1989.
Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма // Вебер М. Избранные произведения. М., 1990.
Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа. СПб., 1994.
Гелен А. О систематике антропологии // Проблема человека в западной философии. М.,1988.
Гердер И.Т. Идеи к философии истории человечества. М.,1977.
Джемс В. Многообразие религиозного опыта. СПб., 1993.
Зиммель Г. Созерцание жизни. // Зиммель Г. Избранное: В 2 т. Т.2. М.,1996.
Камю А. Бунтующий человек. М., 1990.
Кант И. Антропология // Кант И. Соч.: В 6 т. Т.6. М, 1966 (отдельное издание — СПб., 1998).
Кант И. Критика практического разума. СПб., 1996
Кассирер Э. Опыт о человеке: введение в философию человеческой культуры // Проблема человека в западной философии. М.,1988.
Кьеркегор С. Страх и трепет. М., 1993
Леви-Строс К. Структурная антропология. М., 1983.
Маркс К. Тезисы о Фейербахе // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.3.
Мир человека. Хрестоматия: В 2 т. М., 1993
Несмелов В.И. Наука о человеке. Казань, 1905-1907 (репринт — 1993).
Ницше Ф. Генеалогия морали. // Ницше Ф. Соч.: В 2 т. М., 1990.
Ортега-и-Гассет Х. Человек и люди // Ортега-и-Гассет Х. Избранные труды. М., 1997.
Платон. Алкивиад 1. Критон. Пир. Теэтет. Федон. Федр // Платон. Соч.: В 3 (4) т. М., 1976-, 1993-.
Плеснер Х. Ступени органического и человек. // Проблема человека в западной философии. М., 1988.
Психоанализ и культура: Избр. труды К. Хорни и Э. Фромма. М., 1995.
Розанов В.В. Люди лунного света. // Розанов В.В. Соч.: В 2 т. Т.2. М.,1990.
Розанов В.В. Несовместимые контрасты жития. М.,1990.

Ինչպես նաև, տես.

Азимов Айзек "Ближний Восток. История десяти тысячелетий
Керам К. «Боги. Гробницы. Ученые»
Формозов А. А. М. Е. Фосс и проблема неолитических культур // Очерки истории отечественной археологии . - Вып. 2 . - М . - 1998 . - С. 214-228 . -
№002315
Решетов А. М. М. П. Грязнов как антрополог и этнограф // Степи Евразии в древности и средневековье . - Кн. 1 . - СПб . - 2002 . - С. 69-71 . -
№010769

[Lion]

Ընգեր մեջներիցս գիտնականը դու ես: Մի քանի անգամ ինքդ ես նշել, որ դու մասնագետն ես մենք էլ դիլետանտը: Այնպես որ, խնդրում եմ մասնագիտական մոտեցում ցույց տալ այս հարցին:

Լավ էջը կարող ենք չնշել, համաձայն եմ: Բայց կոնկրետ փաստ ներկայացնելիս, ու սկզբնաղբյուր նշելիս, փաստը հիմնավորող մեջբերում սկզբնաղբյուրից, անձամբ ես, պահանջում եմ:

Ես իմ օպոնենտներին ոչ մի տեղ դիլետանտ չեմ անվանել:

Արի սենց պայմանավորվենք - որտեղ որ աղբյուրը, հղումը, հիմնավորումը և այլն կհետաքրքրի, ուղղակի հարցրու, այսպես ավելի արդար չի, քան ես նաուգադ աղբյուրներ գրեմ?

Հ.Գ. գրականությանդ ցանկը կարծես որևէ հոգեբանական գրքից վերցված լիներ

[Արիացի]

Քանի որ այս թեման բացեցին քննարկումները տեղափոխենք այստեղ:

Խոսենք Եփրատով հայերի նավարկության մասին: Արտակ Մովսիսյանի <<Հայաստանը ք. ա. 3-րդ հազարամյակում>> գրքում մեջբերում է արված Հերոդոտի պատմությունից.

<<Այժմ ես կպատմեմ այն մասին, ինչը ինձ այս քաղաքից հետո թվում է ամենազարմանալին: Նավերը, որոնցով նավում են ի վար դեպի Բաբելոն, կլոր են և ամբողջովին կաշեպատ: Արմենիայում, որը գտնվում է Ասորեստանից վերև, նրանք կտրում են ուռենիներ, պատրաստում են նավի կողերը և դրանք պատում կավե ծածկով, նավի հատակի նման...: Այդ նավերը պատրաստում եմ և շատ մեծ, և առավել փոքր: Դրանցից ամենամեծերն ունեն 5000 տաղանդ տարողություն>> (Հերոդոտ, 1986, էջ 79-80):
Մեկ հունական (ատտիկյան) տաղանդը հավասար է 26,2, իսկ բաբելոնյանը` 40 կիլոգրամի. ստացվում է, որ Հայաստանից Բաբելոն նավարկած ամենամեծ նավերն ունեցել են 131 (կամ 200) տոննա տարողություն:

[Տրիբուն]

Քանի որ այս թեման բացեցին քննարկումները տեղափոխենք այստեղ:

Խոսենք Եփրատով հայերի նավարկության մասին: Արտակ Մովսիսյանի <<Հայաստանը ք. ա. 3-րդ հազարամյակում>> գրքում մեջբերում է արված Հերոդոտի պատմությունից.

Ընդունում ենք Եփրատով նավարկելու փաստը: Լրիվ տրամաբանական է: Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել: Մեծ գետ է, կապել է տարբեր տարածաշրջաններ իրար հետ: Մարդիկ առևտուր են արել, բեռներ են տեղափոխել, ու բնականաբար գետային նավերը եղել են տրանսպորտի հիմնական միջոցներից մեկը:

Ի միջի այլոց, տաղանդի չափը տարբեր համակարգերում տարբեր է. նույն հունական տաղանդը որոշ ժամանակ եղել է 36 կգ-ի էկվիվալենտ:

Միայ մի հարց մնաց բաց: Որտեղից ենք եզրակացնում, որ խոսքը վերաբերում է մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակին, ու ոչ թե ասենք 2-րդ, կամ 1-ին, կամ ասենք մ.թ.ա 5-րդ դարին, երբ ապրում, ճանապարհորդում ու ստեղծագործում էր Հերոդոտը: Իսկ ներկայացված մեջբերումն այնպիսին է, որ մարդը ականատեսի աչքերով է ամեն ինչ նկարագրում:

[Լեռնցի]

Հատված բերեմ Արտակ Մովսիսյանի Հայաստանը Ք.Ա երրորդ հազարամյակում գրքի առաջաբանից.
մեջբերում
Հայերի ոչ տեղաբնիկության մասին XIX դարի երկրորդ կեսին ստեղծված ու տարածում գտած տեսությունը, հիմնովին սխալ լինելուց բացի, հայագիտությանը հասցրեց մի շարք վնասներ: Հայաստանի և հայերի հետ կապված Ք.Ա III-II հազարամյակների բազմաթիվ կարևոր տեղեկություններ արհեստականորեն օտարացվեցին մեր պատմությունից, ներկայացվեցին սխալ մեկնաբանություններով:
Դժխբախտաբար, այդ տեսակետի քննադատությունից /որը սկսվեց 1970-1980-ական թթ./ հետո ևս շատ բան չփոխվեց: 1987 թվականին, երբ Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիայ Արևելագիտության ինստիտուտում առաջին անգամ զեկուցում ներկայացրեցինք Արատտա երկրի տեղորոշման մասին, ներկաներից մեկը /որը հիմա պատասխանատու պաշտոն է զբաղեցնում և առիթը բաց չի թողնում ազգասիրական պաթոսով ելույթներ ունենալու/ մեզ մեղադրեց,,, "արմենոֆիլության" /"հայամոլության"/ մեջ: Ընդ որում դա միայն ժամանակի ոգով արված մի հայտարարություն չէր. կարծրացած մտայնություններն այսօր էլ մեծ համառությամբ եմ ձգտում պաշտպանվել...

[Լեռնցի]

Մեջբերում նույն գրքից/Արտակ Մովսիսյանի/ էջ 16:
Արրատտայից Շումեր գնում էին գետով:
Արրատտա երկրի տեղադրության հարցում կարևոր ծառայություն է մատուցում "Էնմերքարը և Էնսքւխքեշդաննան" վիպերգը, որի համաձայն` բարձր լեռնային Արատտա երկրից Շումեր ռազմական արշավանք է իրականացվել Եփրատ գետով: Ճանապարհի կեսին հիշատակվում է Եփրատի ափին գտնվող Էրեշ քաղաքը, որը Նիսսաբա դիցուհու պաշտամունքի կենտրոնն էր (Berlin, 1979, էջ 48-51,54-55,58-59; ETCSL, 1.8.2.4, տող 167-171, 224-225,271-272 և այնտեղ հղված աղբյուրները/: ) Շումերից մինչև Հայկական լեռնաշխարհի հարավը եղերող Հայկական Տավրոսի և Մասիուս/Մասիոն լեռները ձգվող տարածքը հարթավայրային է, հետևեբար, Արատտան պետք է գտնվեր Եփրատի վերին հոսանքի շրջանում` Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքում/ կամ հարավ-արևմուտքում/:
Արատտա-Շումեր ջրային ճանապարհի գոյության մասին վկայում է նաև "Էնմերքարը և Արատտայի տիրակալը" (Էնմերքարը և Արատտայի գերգույն քուրմը) բնագրի սկզբնամասը, ըստ որի Ուրուկի տաջարները հնացել ու ճաքճքել էին, որովհետև Արատտացիները " ...նավարկություն չեն կատարում, ... քարեր, բրոնզ, կապար, լազուրիտի կտորներ չեն բերում իրենց լեռներից" (Kramer, 1952 էջ 6-7; Каневна, 1964, N 4. էջ 205; Cohen, 1973, էջ 112; ETCSL, 1.8.2.3, տող 16-20): Հայաստանից Եփրատով Միջագետք նավարկության մասին տեղեկություններ են պահպանվել անտիկ հեղինակների երկերում, որոնք ավելի արժանահավատ են դարձնում հայկական լեռնաշխարհից գետով դեպի հարավ ապրանքներ փոխադրելու և ռազմական արշավանքներ կատարելու վիպերգերի տեղեկությունները: /տես #245 գրառումը/:

[Lion]

Ապրես, Turojan ջան - հենց այդ ցիտաներն էլ ես էի ուզում բերել

[Lion]

Ով ենք մենք, իրոք էլի... ով ենք?

ՃԻՇՏ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Պատմությունդ պարտությունների շղթա է, 2000-ամյա ավանդույթդ` ձախողված:

Արդեն 200 տարի է` խեղճ հայ ժողովրդի գլխին կարդում են դամբանական այս ճառը: 18-19-րդ դարերի ազատագրական գործիչներն ու հեղափոխականները, հետո` հին բոլշեւիկները, հետո` նոր բոլշեւիկները, հետո` 60-ականների հայրենասեր բանաստեղծները, հիմա էլ` էլի շատ-շատերը: Պարզ չէ միայն, թե ինչ են ուզում կամ ինչ են սպասում մի ժողովրդից, որը դարեր շարունակ (կատակ չէ` 2 հազարամյակ) միայն ձախողվել է: Էլ ինչո՞ւ են պահանջում նրանից պայքար, հավատ, ապագայապաշտություն: Դամբանականից հետո ի՞նչ պայքար ու ապագա: Ուղղակի մի պահ հարց տվեք ինքներդ ձեզ` ինչպե՞ս կարող է ձախողված մի բան գոյատեւել 2000 տարի: «Բնության» մեջ չի լինում այդպիսի բան: Իսկ եթե թվում է, որ այնուամենայնիվ, կա, նշանակում է` ձախողված են ոչ թե պատմությունն ու ավանդույթը, այլ դրա վերլուծության փորձը: Եթե հայոց ավանդույթը ձախողված է, ես ավելի լավ է` միանգամից գնամ Վրաստան, դառնամ վրացի ու պայքարեմ Վրաստանի ապագայի համար, որովհետեւ ձախողվածի ապագան` նոր ձախողումն է...

ես ինձ հայոց դարավոր ավանդույթի փոքր մասնիկ եմ զգում` շարունակում եմ մի գործ, որը Կորյունի եւ Եզնիկի սերունդն է սկսել...

... Հիմա, ձեր միջի վրացին թող ես լինեմ, բայց, Աստծո սիրույն, մի կոտրեք մեր ժողովրդին, մի ասեք նրան, որ նրա ունեցածը ընդամենը 2000 տարվա ձախողված մի բեռ է: Ավանդույթ ջարդելու խնդիր չկա: Այն վաղուց ջարդված-փշրված է` թեկուզ ստալինյան գիտության կողմից: Ավանդույթը ճիշտ ընկալելու եւ վերականգնելու խնդիր կա:

Վերացական բառեր` պատմություն, ավանդույթ, օգտագործելիս` պետք է նախապես ունենալ դրանց հստակ սահմանումը, այլապես վերացականությունը ստեղծում է բազմաթիվ մտավոր ծուղակներ` գործնական հետեւանքներով: Պետք է հասկանալ, որ պատմական փաստերը գոյություն ունեն ոչ այնքան իրենք իրենցով, որքան որպես մեկնաբանություն եւ մատուցում: Հայոց պատմության դասագրքային մեկնաբանությունն է, որ ստեղծել է մեզանում «ձախողված պատմության»` ինքնին աբսուրդ պատկերացումը: Պայքարել պետք է ոչ թե բուն պատմության, այլ պատմությունը իմաստավորելու անզոր պատմագրական վերլուծության հետ: Ես շատ ուրախ կլինեի, եթե ոչ մասնագետները, փոխանակ պատմաբանների ստեղծած փակուղային սխեմաներին ակամայից գերի դառնալու, շնորհիվ իրենց ոչ մասնագիտական թարմ հայացքի` ջարդեին մաշված կաղապարները...

...Ձախողված պատմության միֆը ստեղծվեց, երբ ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարախոսները սկսեցին գնահատել պատմությունը միայն ռազմաքաղաքական հաջողությունների ու անհաջողությունների նեղ սանդղակով: 18-րդ դարից պատմության այս փիլիսոփայությունը զարգացավ ու ձեւափոխվեց, բայց էությունը մնաց նույնը: Թերթի էջերում իմաստ չունի ծավալվել այս թեմայի շուրջ...

... Վարդան եւ Ավարայր: Ձախողված մտորումների մի անսպառ թեմա սովետահայ մտավորականության համար: Ավարայրի մասին պատմող հիմնական միջնադարյան աղբյուրը` Եղիշեն, շատ սթափ է գնահատում դրա ռազմաքաղաքական արդյունքը` նրա մոտ խոսք չկա բարոյական հաղթանակ կոչվածի մասին: ... հայերի սերունդները նշել են Ավարայրի հիշատակը որպես ազգային մեծագույն տոն: Տարօրինակ բան` տասնյակ հաջողված ու անհաջող ճակատամարտերից հենց այդ մեկն է ընտրվել որպես հայ ինքնության խորհրդանիշ: ... պատմաբաններից թե գրողներից մեկը հորինում է «բարոյական հաղթանակ» չարչրկված հասկացությունը: Այս հասկացությունից ո՛չ Վարդանն էր տեղյակ, ո՛չ էլ` Եղիշեն: Դա 20-րդ դարի գյուտ է: Բայց մարդիկ, կրքոտ քննադատության ենթարկելով «բարոյական հաղթանակի» տեսությունը, կարծում են, թե Վարդանին ու նրա գործն են քննադատում:

Իրականում մեր նախնիները, Ավարայրը որպես տոն նշելով, ավելի խորաթափանց էին, քան իրեն աշխարհի կենտրոնում երեւակայող արեւելահայ մտավորականությունը: Առավել եւս` այժմ, երբ 1500 տարի է անցել Ավարայրի ճակատամարտից, նրա անմիջական ռազմական արդյունքը որեւէ գործնական նշանակություն վաղուց չունի, իսկ ահա Ավարայրի` որպես քաղաքակրթական ընտրության հետեւանքները առկա են ցայսօր: Մի 8 տարի առաջ գնացել էի Թեհրան: Հայկական եկեղեցիներից մեկից ոչ շատ հեռու զրադաշտական տաճարն էր: Մտնելով այնտեղ եւ տեսնելով այսօրվա զրադաշտականներին` կարելի էր սեփական աչքերով տեսնել, թե ի՛նչն էր Ավարայրի իմաստը: Ահա` երբեմնի հզոր կայսրության խղճուկ, սեփական իսկ երկրում ճնշված փոքրամասնություն ներկայացնող մնացուկները: Ահա եւ զրադաշտական քուրմը` Պարկինսոնով հիվանդ զառանցող ծերուկը: Սա Հազկերտն է, իսկ սա` ես` Վարդանի ժառանգը: Ահա՛ Ավարայրի արդյունքը:

Եթե զուտ ռազմաքաղաքական պրագմատիզմի տեսակետից դատենք, ապա դժվար է փաստարկ գտնել, թե ինչու հայերը չպետք է ընդունեին զրադաշտականություն կամ հետագայում` իսլամ: Ընդունեին ու, ինչպես մերոնք դատում են, պետություն ունենային, հարկեր հավաքեին, ճնշվելու փոխարեն` ուրիշներին ճնշեին...: Պարսիկներն, ի դեպ, այդպես էլ արեցին` իսլամ ընդունեցին ու ոչ բարով-խերով` պետություն ունեցան: Շատ մեծ պատմական ձեռքբերում է երեւի դարերի ընթացքում ուշ միջնադարյան Իրանի նման հետամնաց պետություն ունենալը: Միայն այն կառավարող դինաստիաներից մի քանիսի անունները` Չոբանյաններ, Սեւ ոչխարներ, Սպիտակ ոչխարներ` ամեն ինչ արժեն: Նույնը (իսկ լավագույն դեպքում` խելառ քուրմը) մերն էր լինելու, եթե Վարդանանց ուխտը չլիներ: Ես նախընտրում եմ դարերի ընթացքում պետությունից զուրկ հայ ազգի պատմությունը, որը Գուտենբերգի գյուտից ընդամենը մի քանի տասնամյակ հետո արդեն սեփական տպագիր գրքերն էր տպում, քան` պարսիկների պես պետություն ունենալ, ուր տպագրության գյուտը դրանից մի 300-400 տարի հետո հասավ: Եւ սա անմիջական կապ ունի Ավարայրի հետ: Հենց Ավարայրի ընտրության շնորհիվ է, որ հայերը գիրք էին տպում արդեն 16-րդ դարում եւ ուրիշ շատ առումներով ավելի առաջատար ազգ էին, քան իրենց շրջապատող` քաղաքականապես հզոր ազգերը: Որովհետեւ` Ավարայրով մենք մնացինք եվրոպական մշակութային տարածքի մաս: Իսկ եթե այսօր էլ մենք շատ չենք տարբերվում Իրանից, ապա պատճառն այն է, որ Վասակ Սյունու գծի շարունակողները մեր օրերում էլ քիչ չեն Հայաստանում...:

ՀՐԱՆՏ ՏԷՐ-ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ

[Ջուզեպե Բալզամո]

[Մի 8 տարի առաջ գնացել էի Թեհրան: Հայկական եկեղեցիներից մեկից ոչ շատ հեռու զրադաշտական տաճարն էր: Մտնելով այնտեղ եւ տեսնելով այսօրվա զրադաշտականներին

Հրանտին դիմելու հնարավորություն չկա, քեզ պիտի ուղղեմ խոսքերս Լիոն եղբայր՝ որպես մեջբերման հեղինակ:
Չեմ խոսելու մի կրոնի առավելության կամ թերության մասին: Սուբյեկտիվ կարծիք է, ամեն ոք իրավունք ունի կարծիքի, հավատի ու պաշտամունքի …
Խոսելու եմ իմ մեջբերած տողերի վերաբերյալ, կարճ-կոնկրետ: Իրանում հիմա բացահայտ զրադաշտականներ ու գործող զրադաշտական տաճարներ չկան: Հրանտը աղավաղել է ինֆորմացիան: Սա ասում եմ որպես Իրանում եղած, զրադաշտական հուշարձաններ, ծեսեր և ավանդույթներ որոնած մարդ: Ինչ ինչ բաներ գտել եմ Յազդ նահանգում, աշխարհից կտրված, թաքուն ու զգուշավորությունից լարված մարդկանց մոտ: Սա մի կողմ: Իսկ Թեհրանում՝ բրածո մողեսին համարժեք և պարկինսոնիկ պահակով զարդարված նախկին զրադաշտական կենտրոն միգուցէ կար, բայց էնքան անարժեք որ զրադաշտի հետ կապելն անգամ մեղք է ու անարդար… Իսլամի զինվորները զրադաշտին չեն սիրում:
Մի երկու բառ էլ թեմային նվիրեմ: Մենք էն ենք՝ ինչ որ կանք, կրակապաշտ քրիսոնյաների մի եզակի խառնամբոխ: Մարդկային որակների ծայրահեղական մի կոկտեյլ: Մեր լավը հրաշք ա, մեր վատը … նույնպես: Ոչ մեկից առավել չենք, բայց ոչ մեկից պակաս էլ չենք: Հին ենք՝ դեռ արթուն հիշողությամբ, շրջապատված անհուշ նորերով: Ու էլի շատ ու շատ, լավ ու վատ բաներ… բոլորը չեմ կարող գրել: Մեր ապրածն մեր անբաժան մասն է, մեզ ձևավորողն է, մեր էսօրվա պատճառն է: Մեր անցյալում ինչ էլ որ եղել է, պիտի տեսնել դրական լույսի տակ, գոհունակությամբ, առանց նվվալու…
Իմ վրայի սպիները իմ թերության ու անորակության մասին չեն խոսում, այլ իմ ապրունակության ու անկոտրումության…
Հ.Գ. Շտապում եմ, մի ուրիշ անգամ երևի առավել կապակցված մտքեր կշարադրեմ:

[Lion]

Հրանտը աղավաղել է ինֆորմացիան:

Ինձ թվում է այս հարցին հստակ պատասխան կտա Հրանտը, սակայն կարևորն, իհարկե, դա չէր...

Մենք էն ենք՝ ինչ որ կանք, կրակապաշտ քրիսոնյաների մի եզակի խառնամբոխ: Մարդկային որակների ծայրահեղական մի կոկտեյլ: Մեր լավը հրաշք ա, մեր վատը … նույնպես: Ոչ մեկից առավել չենք, բայց ոչ մեկից պակաս էլ չենք: Հին ենք՝ դեռ արթուն հիշողությամբ, շրջապատված անհուշ նորերով: Ու էլի շատ ու շատ, լավ ու վատ բաներ… բոլորը չեմ կարող գրել: Մեր ապրածն մեր անբաժան մասն է, մեզ ձևավորողն է, մեր էսօրվա պատճառն է: Մեր անցյալում ինչ էլ որ եղել է, պիտի տեսնել դրական լույսի տակ, գոհունակությամբ, առանց նվվալու…
Իմ վրայի սպիները իմ թերության ու անորակության մասին չեն խոսում, այլ իմ ապրունակության ու անկոտրումության…

Հիանալի էր ասված, ապրես: Ես էլ եմ այդպես մտածում...

[Սելավի]

Juzeppe Balzammo ինձ էլ շատ դուր եկավ այդ հատվածը, որը մեջ բերեց Lion-ը:
Հրաշալի էս բնությագրել և ամենակարևորը որ չկա ոչ մի դատապարտող բառ, այլ կա բնութագրություն որը մերն է և մենք մեր թերություններով և առավելություններով հանդերձ պիտի ուրախանանք և շարունակենք ապրել, դրանք մեր դասերն են, որոնք մեզ աճեցնում են և իմաստացնում:

[Լեռնցի]

Ազգային քարոզչական իմաստով զրոյական աշխատանք ենք տանում: Մենք սիրում ենք գործը հասցնել Սարդարապատի: Կարծես ազգային խառնվածք լինի, պետք է հասնենք լինել-չլինելու ու նոր հասկանանք` ինչ պետք է անենք. «Չաշխատեցիք ամռանը, ասա ի՞նչն է պատճառը»:

------------------------------

21:40 06/07/2009
«ՄԵՆՔ ՍԻՐՈՒՄ ԵՆՔ ԳՈՐԾԸ ՀԱՍՑՆԵԼ ՍԱՐԴԱՐԱՊԱՏԻ… ՄԵՆՔ ԱՅՍՕՐ ՉՈՒՆԵՆՔ ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ»

Panorama.am-ի հարցազրույցը «Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող» ՀԿ նախագահ, պատմաբան, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի հետ:

Panorama.am- Պարոն Կարապետյան, արդեն պետական մակարդակով է արձանագրվել, որ վերականգնվող հուշարձաններում նկատվում են մի շարք թերություններ, անճշտություններ, շեղումներ: Ի՞նչ կասեք այդ մասին:

Ս. Կարապետյան- Որտեղ որ ես եղել եմ, թերություններ, շեղումներ նկատել եմ: Չարիքի արմատները շատ խորն են: Այսինքն, ցավոք սրտի, վերջին 15-20 տարվա ընթացքում մենք չունենք վերականգնված մի հուշարձան, որ առանց թերությունների լինի: Հազվագյուտ օրինակ է Գառնիի տաճարը: Այդ վերաբերմունքը վաղուց չունենք: Դա հասկանալի է: Մեր նախնիներից ավանդված մշակութային արժեքները սերունդներին փոխանցելու կարևորությունը կարող է հասկանալ, զգալ մի հասարակություն, որը ազգային է: Մենք այսօր չունենք ազգային հասարակություն, մենք խորթացած ենք մեր արմատներից: Ընդամենը եկամտի աղբյուր է դիտվում վերականգնվող որևէ հուշարձան: Գործ է էլի: Վարպետները հենց այդպես են մոտենում: Վերջերս եղել եմ Հադրութի շրջանի Գտիճ վանքում, կիրակի էր, վարպետներ չկային: Վերականգնվող եկեղեցու շուրջ ահռելի քանակությամբ օղու շշերը էին, հազար ու մի աղտոտություններ: Ինչպե՞ս կարող է վերականգնող այդքան ապականություն անել: Դրանք իրար հետ անհարիր են: Մարդ չի կարող եկեղեցի վերականգնել շատ լավ, գրագետ, բարեխղճորեն և ուղղակի խոզի պես ապրել: Գնացեք տարբեր հուշարձաններ կամ անտառներ, ամենուրեք խոզություն է: Եթե մի օտարերկրացու ցանկանոմ ես տանել որևէ տեղ, պետք է նախ մի խումբ ուղարկես, տեսնեն` ի՞նչ վիճակ է այնտեղ տիրում, որպեսզի հյուրերի մոտ վատ չզգաս քեզ: Դարվինն ասում էր, որ մեր նախնինները կապիկից են առաջացել: Հայերի նախնինները խոզերից են առաջացել: Մեր վարքն ինձ այլ կենդանու չի հիշեցնում:

Panorama.am- Ինչի՞ց է գալիս այդ ամենը: Ինչու՞ է մեզ մոտ բացակայում ազգայինը:

Ս. Կարապետյան- Կան ուժեր` դրսից, որոնց ձեռնտու է մեզ, իբրև ազգ, վերացնելը: Այդ ուժերը օգտագործում են մեր ներսի փչացվածությունը, հենվում են դրանց վրա: Անդեմ զանգվածը, ապազգային, այլասերված, փչացած զանգվածը, եթե ինքը ազգային չէ, ապա հասարակությանը չի կարող պիտանի լինել: Այն ուժերը, որոնց ձեռնտու է ազգերի ձուլումը, այլասերված վիճակը` այն էլ հնագույն ազգերի, հսկայական միջոցներ են ներդնում, որ ազգային կրթություն չստանան, ազգային արժեքներին չկառչեն և դրանցով դեպի դարերի խորքը քայլեր չանեն: Նրանք հենվում են մեր ազգի մեջ ապրող, հայի անուն-ազգանուն կրող այն անհատների վրա` նրանց ֆինանսավորելով, ուժ տալով, ովքեր որ արդեն լրիվ փչացել են: Այդ ուժերը գիտակցաբար են հենվում սրանց վրա: Մեր հասարակությունն այսօր իր մեջ այնքան բացիլներ ունի, որ դժվար չէ գտնել մարդկանց, որոնց ուղեղի փոխարեն աղիքներ են, ուղեղը գրպանի մեջ է: Դա ամենուրեք է, նույնիսկ պետական մակարդակում: Այսօրվա դրությամբ մենք լրջորեն արմատի խնդիր ունենք: Մեր արմատի չորացման համար աշխատող ուժերը լուրջ արդյունքների են հասել: Մեզ խորթացնում են մեր հայրենիքից: Երբ որ հուշարձանները վատ են վերականգնվում, դրա անդրադարձն է:

Panorama.am -Ի՞նչ անենք, որ չչորանա այդ արմատը:

Ս. Կարապետյան -Պետք է սնուցել բոլոր ազգային ուժերը, որոնք որ կվերակենդանացնեն, կվերականգնեն մեր ազգի նկարագիրը: 1991-ից սկսած մինչև օրս մշակույթի և կրթության ու գիտության նախարարները, որոնք տվյալ պարագայում ամենամեծ դերակատարությունն ունեն, իսկապես ժողովրդի ծոցից են դուրս եկել և լավագույնս արտահայտում են մեր ժողովրդի ազգային, բարոյական իրավիճակը: Հատուկ տիպեր չեն նրանք: Հայելու պես արտահայտում են մեր հասարակության ազգային նկարագիրը:

Panorama.am- Հուշարձանների վերականգման աշխատանքներում կատարվող թերությունների համար ու՞մ պետք է մեղադրել, մշակույթի նախարարությա՞նը, որ վատ է վերահսկողություն իրականացնում:

Ս. Կարապետյան- Վարահսկողությունը, վատից վատ է: Բայց մինչև նախարարին հասնելը, նա վերականգնող մասնագետ չէ, դրա համար կա բաժին: Գիտեմ օրինակներ, որ ճարտարապետը, ով պետք է հեղինակային հսկողություն իրականացնի վերականգնվող հուշարձանի ընթացում, անպայման չէ, որ ողջ օրը լինի, բայց հաճախակի պետք է լինի ու եթե շեղում նկատի, հուշի` ինչ պետք է անեն: Այսօր վարպետները ճարտարապետին ասում են` դու մեզ մի խանգարի, մենք գիտենք` ինչպես պետք է անենք:

Հնեավանքում տեղի ունեցածի մասին լսել եմ ճարտարապետ Ստեփան Նալբանդյանից, ով տեղում եղել է: Նա վերականգնողներին ասել է, որ այս-այն խնդիրներից շեղվում եք, ի՞նչ եք անում, նրանք էլ պատախանել են` դու ո՞վ ես, գնա, քանի գլուխդ չենք ջարդել:
Տարիներ առաջ վերականգնվել է Գնդեվանքը, բայց շատ անորակ է եղել: Անձրևի հետևանքով որմնանկարները լրիվ վերացել են: Իսկ Տաթևո՞ւմ: Երբ որ մեկ շաբաթ արևային եղանակ է լինում, հասնում ես Տաթև, մտնում ես եկեղեցի, ներսում դեռ անձրև է: Այսինքն, անձրև է գալիս, սակայն անցնում է մեկ-երկու շաբաթ, այդ անձրևը սպունգի նման ներծծված է լինում ու անընդհատ կաթկթում է: Հազար տարվա եկեղեցու բազալտե սալերը, ճիշտ է որոշները կոտրտված էին, կարիք ունեին փոխելու, բայց ոչ, ասենք, թուրքական համամի ուզոռներով սալիկներով: Դա արվել է Տաթևի վանահոր ասածով: Այսինքն, հոգևորականն ու աշխարհիկն այսօր չեն տարբերվում իրարից, քանի որ փչացվածությունը համատարած է: Մտնում ես Տաթև` կարծես բաղնիք ես մտել` սալիկներ ու կաթկթոց:

Panorama.am- Իսկ ինչպե՞ս կբացատրեք հասարակության վերաբերմունքն այդ ամենին: Նրանք է՞լ են անտարբեր:

Ս. Կարապետյան- Ամեն բան շաղկապված է: Չենք կարող փայլուն, գրագետ մի հուշարձան վերականգնենք ու ամեն վայրկյան ծխենք, թափենք:

Panorama.am- Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլու այցից հետո, ըստ Ձեզ, կփոխվի՞ վրացիների վերաբերմունքը Վրաստանի տարածքում գտնվող հայկական եկեղեցիների նկատմամբ:

Ս. Կարապետյան- Վերջին 2-3 տարում ավելի հաճախ ենք լսում Վրաստանի հայկական հուշարձանների մասին: Ուղղակի, իսկապես չեմ հասկանում, երբ որ վրացիներն այլևս հայերեն արձանագրություն չեն թողնել, ոչ մի հին հայկական որմնանկար գոյություն չունի, քերել են, ոչ մի եկեղեցու խորան կամ մկրտան գոյություն չունի, ինչու են խոսում Վրաստանի տարածքում հայկական եկեղեցիների մասին:

Որպես հայկական պատմական հուշարձան Վրաստանում ոչ մի բան չունենք: Վրաստանի տարածքում եղած հայկական 16 եկեղեցիներից ոչ մի բան չի մնացել: Այդ ամենը կատարվել է 1991 թվականից սկսած: Այն ժամանակ ասում էին` ինչ անում են, թող անեն: Հիմա ինձ համար հասկանալի չէ` ինչու են քնից արթանացել: Այսքան տարիներ լռելուց հետո` թող քնած էլ մնային: Հիմա ձևեր ենք թափում: Այնտեղ մենք ոչինչ չունենք: Իմ ասածը ես կարող եմ փաստել լուսանկարներով: Հայկական եկեղեցիների մկրտարանները դուրս են շպրտել, բեմերը քանդել են: Նույն վիճակն է բոլորում, կամ էլ հիմնահատակ են քանդել` տեղում վրացական եկեղեցի կառուցել: Կուսանաց սուրբ Ստեփանոսի շքամուտքի տակ մայրապետի դամբարանն է եղել: Վրացիները նրա ոսկորները հանել թափել են դուրս, մարմարակերտ դագաղն էլ փշրել, որից հետո դամբարանի ներսում փոքր խանութ են բացել ու մոմեր և հոգևոր գրականություն են վաճառում:

Միխայիլ Սահակաշվիլուց մենք ոչինչ չունենք պահանջելու, քանի որ հայկական եկեղեցիների ոչնչացումը սկսվել է Զվիադ Գամսախուրդիայի ժամանակներից, շարունակվել է Շեվարդնաձեի ժամանակ: Նրա նախագահության վերջին տարիներին արդեն չկային: Վրաստանից մենք պահանջելու ոչ մի բան չունենք: Մենք հիմա անելիք ունենք, բայց ոչ Վրաստանի հետ: Մեր գործը դատարանի հետ է: Հանցագործություն է կատարվել: Այս հարցերը նույնիսկ Վրաստանի ու Հայաստանի հարցերը չեն, այլ քաղաքակիրթ աշխարհի, այսինքն` Եվրոպայի մարդու իրավունքների դատարանի, քանի որ երկրագնդի վրայից վերացնել են շատ հաճախ համաշխարհային մշակութային ժառանգության մաս կազմող գոհարներ: Միայն հայ ժողովուրդը չի աղքատացել:

Panorama.am- Իսկ Ադրբեջանի մասին ի՞նչ կասեք:

Ս. Կարապետյան- Նույնն է, ոչ մի տարբերություն: Մեր կեցվածքը կայուն է` ապազգային կայուն: Ու՞ր են մեր մշակույթի նախարարը, մեր կառավարության կամզը: Ու՞ր են: Ինձ համար ցանկացած հայ մարդ, եթե ազգային չէ, բացակայում է, գոյություն չունի: Եվ, ըստ էության, շատ պատասխանատու օղակներ մենք չունենք: Եթե չունենք ազգային պատասխանատու, ուրեմն այդ օղակը չունենք:

Այժմ ադրբեջանցիների կողմից շրջանառվում է «Արևմտյան Ադրբեջանի հուշարձանները» գիրքը, որի ողջույնի խոսքն ասել է Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը: Հրապարակվել է Ադրբեջանի մշակույթի նախարարության հովանավորությամբ: Մեկ անհատի զառանցանք չէ, որ հաշվի չառնենք և ուշադրություն չդարձնենք: Բայց հիմա իրավունք չունենք, քանի որ պետության կեցվածքը, դիրքորոշումն է: Գրքում ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունն է սկզբից վերջ` սկսած կիկլոպյան բերդերից, վիշապաքարերից, մեր մշակութային գոհարները, որոնք ներկայացված են որպես Արևմտյան Ադրբեջանի թուրքական հուշարձաններ: Մեր նախագահը, իհարկե, տեղյակ է այս և նման այլ գրքերից:

Այդ աշխատությունը Ֆրանկֆուրտի գրքի ցուցահանդեսում մի քանի լեզուներով անվճար տպվել է: Թեհրանում տեղի ունեցած գրքի տոնավաճառում էլ ադրբեջանցիները տաբեր լեզուներով հսկայական ծավալի գրականություն են ձրի բաժանել: Հայկական տաղավարում գրքերը միայն հայերեն են եղել և այն էլ միայն վաճառվել են: Հայերեն գրքերը հայ մարդն է գնում, իսկ հայերի մեծ մասը տեղյակ են` ինչ է կատարվում, տվյալ հուշարձանն ում է պատկանում: Ազգային քարոզչական իմաստով զրոյական աշխատանք ենք տանում: Մենք սիրում ենք գործը հասցնել Սարդարապատի: Կարծես ազգային խառնվածք լինի, պետք է հասնենք լինել-չլինելու ու նոր հասկանանք` ինչ պետք է անենք. «Չաշխատեցիք ամռանը, ասա ի՞նչն է պատճառը»: Հնարավոր է, որ ոչ միշտ Սարդարապատում հաղթող լինենք, կամ էլ հաղթենք անդառնալի կորուստների գնով` հնարավոր լինի ինչ-որ բան շտկել կամ չշտկել:

Աղբյուր` Panorama.am

http://www.panorama.am/am/culture/20...6/skarapetyan/

[Kuk]

Ով ենք մենք իրականում

Իրականո՞ւմ:
Մի ցեղախումբ ենք, որը շատ ճկուն է և տարբեր իրավիճակներում կարողանում է ընդունել հարմար դիրք: Օրինակ՝
Ռուսաստանին տեսնելիս հայտարարում ենք, որ պատկանում ենք իրենց, պատրաստ ենք ամեն պահին տրվել իրենց, իրենց գաղութն ենք, իրենց կամակատարը: Դե մեծ եղբայր ա, վերջիվերջո, պետք եղած ժամանակ տոկոսով փող ա տալիս, յոլա ենք գնում ազգովի:
Թուրքիային տեսնելիս մոռանում, ուրանում ենք Արարատը՝ Մասիսը:
Ադրբեջանին տեսնելիս մոռանում, ուրանում ենք Արցախը, բայց ի տարբերություն Թուրքիայի և Մասիսի, այս դեպքում փոքր ինչ ծիկրակում ենք հետևից, իբր չենք մոռացել:
Եվրոպայի առաջ միշտ չոքում ենք, միշտ ներողություն ենք խնդրում, չարություն արած երեխայի դեպքով ենք հանդիպում նրանց, հաճախ խնդրում, իսկ որոշ դեպքերում մուծվում ենք, որ չապտակեն:
Իսկ մենք մեր մեջ՝ առյուծ ենք, համար առաջինն ենք աշխարհում, առաջին գիտնականներն ենք, առաջին մարդն ենք, առաջին հոմոսափիեսն ու առաջին կապիկն ենք, մի խոսքով՝ բոլորի նախահայրն ենք՝ ղրղզներինը ներառյալ: բայց մեկը չկա, որ ասի, բա էդ որ առաջինն եք, որ ամենախելոքն եք, բա էդ ո՞նց եղավ, որ էս օրին հասաք, էդ ո՞նց եղավ, որ հազարամյակների ընթացքում եկաք հասաք էս օրին, որ էսօրվա դրությամբ մի ցեղախումբ եք: Մենակ ստեղ-ընդեղ անտեղի գլուխ գովանք, էս ենք սարքել, էն ենք սարքել, աստղադիտարանը մերն ա, քարահունջը մեր պապերինն ա, ստոունհենջն էլ մեր քարահունջի թարգմանված տեսակն ա, էդ էլ մեր պապու ախպորինն ա: տո թքած ունեմ ամենահետաքրքիր ու ամենահին աստղադիտարանի վրա, որ էսօր ազգս կտոր-կտոր եղած ա սաղ աշխարհով մեկ, որ Հայրենի հողի վրա մի բուռ ցեղ ա մնացել, էն էլ չի ապրում, գոյատևում ա:
Էս ենք մենք իրականում: