EDGAR
Իհարկե շատ ցավալի թեմա է,սակայն ես կարծում եմ,որ հարկ է այն քննարկել,անցյալ տարի 90-ամյակներ,այսօր արդեն 91-ամյակը:Այս մեկ տարվա ընթացքում մի քանի պետություն պաշտոնապես ընդունեցին հայերի ցեղասպանությունը,մինչդեռ Թուրքիան համառորեն պնդում է,որ ջարդեր չեն եղել:
Այս թեմայում քննարկում եմ XX դարի ամենաահավոր ոճիրը:
Թուրքիան չի ասում ջարդեր չի եղել: Նրանք խոստովանում են, որովհետեւ դրժել չեն կարողանում այլեւս: Ասում են. թէ եղածը կառավարութեան հրահանգով ողջ հայ քաղաքացիների գաղթ է դէպի անապատ: Ճանապարհին եղել են ցաւալի դէպքեր, մասնակի ջարդեր, սակայն այս ամէնը չի կարելի բնութագրել, որպէս Ցեղասպանութիւն (նրանց խօսքով):
Նրանք նեղանում են «Ցեղասպանութիւն» Genocide բառից:
Կուկուշկա
Ծանր, շատ ծանր է հիշել անցյալի չարաղետ 1915թ-ը, բայց մենք հիմա արդեն հաստատ գիտենք, որ հիշողությունը որքան էլ դառը լինի ամենից առաջ կյանք է և փաստ: 1000-1000 անմեղ զոհերի հիշատակը պիտի անմահացնենք Մեր գոյատևությամբ:
Կուկուշկա
ԵՂԵՌՆԱԶԱՐԿ ԷԼ ԵՂԱՆՔ, ԲԱՅՑ ՆՈՐԵՆ ՀԱՅԵՐՆ ԱՊՐԵԼ ԵՆ,
ԱՊՐՈՒՄ ԵՆ,ԿԱՊՐԵՆ
Կարծում եմ 1915 թուականով չի սահմանափակւում հայկական Ցեղասպանութիւնը: Այդ շարունակւող գործընթաց էր, որ իր կիզակէտին հասաւ 1915-16 թուերին: Չմոռանալ զոհերի թուաքանակի վրայ աւելացնել ոչ միայն սպանուածները, այլեւ նրանք, ովք բախտ չունեցան երբէք ծնուելու, քանզի հաւանական ծնողները, երբէք չամուսնացան, որովհետեւ մահացան եւ այսպէս շարունակ: Հայ ժողովուրդի այդ ժամանակուայ բնական աճի ընթացքով, քան՞ի միլիոն պիտի լինէինք այսօր. հաշուէ՛ք արդիւնքը պիտի լինի Հայկական Ցեղասպանութեան զոհերի քանակը:
Հայերը չեն ապրել: Ապրել են մասնակի: Եթէ առնենք հայի տեսակները իր գաւառական-նահանգային գունաւորումներով. Պիտի նկատենք, որ սպիտակ կամ կարմիր Ցեղասպանութեան հայի բազում տեսակներ (բարբառ, աւանդութիւն, ցեղային յատկանիշ, տարազ, երգ-պար, բանահիւսութիւն, հաւաքական կեանք) ի սպառ վերացել են: Ամբողջ գերդաստաններից ժառանգ չի մնացել:
Բիւրակն
ավելի լավ է լռեմ, թե չեմ որ սկսեցի, հետո բերանս փակել չի լինի
Միշտ չէ, որ կարողանում ենք զրուցել, կարդալ՝ ցեղասպանութեան մասին: Ջղասպառ նիւթ է, հարազատների վայրագ կոտորածի նկարագրումը, վերլուծումը:
Անահիտ
Է՜հ, մի հիշեցրեք, էսօր ամբողջ օրը ցեղասպանության կադրեր, ֆիլմեր, հիշողություններ... ահագին լացել եմ... ոչ մի կերպ դրան ընտելանալ չի հաջողվում, ինչքան ուզում է՝ նույն բաները ցույց տան, մեկ է, ամեն անգամ էլ նույնքան սրտակեղեք է, որքան եթե առաջին անգամ տեսնեինք ու լսեինք...
Ոմանք փորձում են Ցեղասպանութեան մեղքը բարդել զոհի վիզին: Սա անբարոյականութեան գագաթնակէտն է: Նրանք նման են գաղթական այն հային, որ սեփական մորթի փրկութեան համար մատնում էր պառաւ կանանց մէջ թաքնուած գեղանի հայ օրիորդները, կիները...
Նրանք (այդպիսի հայերը) ոչ մի կերպ չեն կարողանում հասկանալ, որ եղածը միակողմանի ոճիր է: Լաւագոյն դէպքում՝ հաւասար հարթակի վրայ տեսնում են դահիճն ու զոհը: Նրանք չեն ըմբռնում, որ կայսրութիւնն ու այդ կայսրութեան ցանցառաբնակ եւ մեծաւ մասամբ անզէն քաղաքացիները հաւասարապէս հանցաւոր նկատել նշանակում է՝ հերթական անգամ սպաննել զոհերը: Նրանք չեն կարողանում հասկանալ, որ հայը մեղաւոր չէ՝ թուրքի որպէս հայրենիք ընտրած հողի վրայ ապրելու համար, հայը մեղաւոր չէ՝ թուրքի գալստեան համար, հայը մեղաւոր չէ՝ որ ապրել է եւ ապրել ուզում է:
Կիկի
անկեղծ ասած ես էլ որ սկսեցի, դժվար վերջացնեմ, կփորձեմ կարճ խոսել...
նախ, հարգելիներս, չեմ սիրում երբ կոնկրետ 1915 թվականն են նշում...հայերին կոտորել են դեռ դրանից առաջ, ու մինչև 1920 թվականը դեռ մասսայական կոտորածներ էին կատարում...
ինչ վերաբերում է ճանաչմանը...հարգելիներս...սո ւտ է բոլորը...ուզում է հազար երկիր ճանաչի, միևնույն է, մինչև թուրքիայի վրա ճնշում չգործադրեն, նա չի ճանաչելու...թե ձեր կարծիքով նույն այդ ԱՄՆ-ի նախագահ կոչվածը չգիտի որ կատարվել է նման բան...լավ էլ գիտի, պարզապես նրան ձեռք չի տալիս , դրա համար էլ հարյուր տարի մնա, չի արտասանի այդ բառը...Թուրքիայի վրա մեծ տերությունների ճնշումը միայն կստիպի, բայց քանի դեռ նրանց դա ձեռք չի տալիս, ոչ մի ճնշում էլ չի լինի...ուզում եք իմանալ իմ կարծիքը...??? իմ կարծիքով չի ընդունվի..., բայց դա չի նշանակում, որ մենք պիտի լռենք, ու բացի սքալուց ոչինչ չանենք...ոչ, հարգելիներս, սքալու ժամանակը անցել է...պետք է միայն պահանջել...անկախ արդյունքից...
իբրև թե ուզում էի կարճ գրել...պարզապես ինձ համար այս հարցը մեծ նշանակություն ունի...իմիջիայլոց, իմ պապը ու նրա ընտանիքը մասնակից են եղել Մուսա Լեռան դեպքերին, ու նրա պապը եղել է այդ ժողովրդի առաջնորդը...
Ամբողջովին համաձայն եմ: Ո՛չ սգալ պէտք չի, պէտք է յիշել իւրաքանչիւս մանրամասն, որպէսզի սերունդներն իմանան. Ինչ ձեւերով ոնչացւում էին հայեր, ընտանիքներ, որոնց մեղքը հայ լինելն էր:
Ես կուզենայի արուեստի մարզերում արտայայտենք մեր բողոքը, վերաբերմունքը: Դա արդէն արւում է սակայն աձնական միջոցներով: Ի վերջոյ նրանք (միջազգային ընտանիքը, որ իրականում չկայ) ոչինչ պիտի տան մեզ: Մենք ինքներս, եթէ կարողանանք, մեր միջոցով պիտի լուծենք մեր դատը (շատ հեռու): Գոնէ արուեստի, երգ-երաժշտութեամբ, շարժապատկերի (կինո), գրականութեամբ մեր վիշտը արտայայտենք եւ շառաչուն ապտակներով ցնցենք առաջին հերթին մեր «սիրասուն» հարեւաները, ետքը «քաղաքակիրթ» աշխարհը:
Բիւրակն
Նախ, ի՞նչ է փոխվելու մեզ համար, եթե Ամերիկան ընդունի ցեղասպանությունը: Ի՞նչ է փոխվելու, եթե Թուրքիան ընդունի: Փոխհատուցելու՞ է... Ներեցեք, բայց ինչպե՞ս կարելի է մարդու կյանքը փոխհատուցել...
Հետո, ի՞նչ է փոխվելու, եթե շարունակենք ամբողջ աշխարհում «ցեղասպանություն» գոռալ: Ի՞նչ ենք ապացուցում դրանով... Որ մենք թշվառ ազգ ենք, որ մեզ կոտորել են... Ստացվում է, որ ուզում ենք, որ մեզ խղճան: Ինչի՞ համար: Ինչքա՞ն կարելի է անցյալով ապրել: Ես չեմ ասում, թե պետք է մոռանալ: Ո՛չ... Բայց հիշենք ինքներս մեզ համար, ոչ թե փորձենք տարբեր գերտերությունների աչքը մտնել: Հետո, մինչ մենք շարունակում ենք «1915 թիվ ու Սումգայիթ» գոռալ, շարունակում են հայերին սպանել... Գիտե՞ք որտեղ... Մեր «սիրելի» Ռուսաստանում... Եվ սպանում են հայերին հենց իրենց ազգային պատկանելության համար... Մի տարում 100-ից ավելի հայ են սպանել... Չգիտես ինչու, այսքանից հետո ռուսները շարունակում են մնալ մեր բարեկամները: Թե՞ ռուսի սպանածը քաղցր է:
Շատ ճիշտ եք. ոչինչ փոխուելու է, քանզի մարդկանց կեանքը անգին է: Այո մեզ ճանաչում են Ցեղասպանութեամբ (երբեմն էլ թուրքական պատումի տարբերակով) եւ ...Նոյի տապանով, որ չգիտես ինչու սիրում ենք «հրեական» այդ առասպելը շարունակ յիշեցնել ամէնքին: Գուցէ, մեր հին. Աստուածաշնչային ազգ լենելը ապացուցելով. մի քիչ աւելի կարեկցանք կը շահենք...:
Ցեղասպանութեան մասին պատմելիս. Պէտք է ներկայացնել առարկայական այն պատճառները, որոնք մղեցին երիտ-թուրք օսմանեան կառավարութեանը. գնալու այդպիսի արարքի, որ կոչում ենք Ցեղասպանութիւն, Եղեռն:
Գեր տէրութիւնները աչքը չենք մտնում, այլ ուրիշ մի տեղ....ասենք թուրքիոյ հետ նրանց առեւտուրի տարածքը: Գիտենք թէ Ա.Մ.Ն. իրերայաջորդ կառավարութիւնները քանիցս սպառնացել են թուրքիոյ՝ Հայկ. Ցեղասպանութեան ճանաչումով, եթէ երբէք թուրքերը թոյլ չտան ռազմական խարիսխների օգտագործումը: Այսպէս մեր անմեղ զոհերի յիշատակը գործածւում է, բոլորովին այլ ճղճիմ խնդիրների համար, կամ ոչ հայկական նպատակների համար:
Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանում հայերի սպանդին. շատ ցաւալի եւ ափսոսալի է: Ռուս ժողովուրդը յիշողութեան խնդիր ունի, քանզի՝ տակաւին 55 տարի առաջ ռուսասանը նուաճած նացիների գաղափարներին հակւում է: Ինչեւէ, ափսոսում ենք, քանի որ աւելի քան 2 միլիոն հաշւող ռուսահայ գաղութը, իր կազմակերպւոթիւններով, միութիւններով չի կարողանում հարկ եղածին պէս պաշտպանել՝ սպանւող հայերին, եւ առաջ մղել նրանց դատը: Ոճրագործները բաւարար պատիժ չեն ստանում, իսկ իմ խորին համոզմամբ. ռուսահայ «պապա»ները եթէ ցանկանան, շատ բան կարող են անել, որպէսզի ոչ ոք չհամարձակի հայի մազի թելին դիպչել: Չիցէ՞ նրանք էլ՝ այդ ռուսահայ «պապա»ները, իրենք էլ իրենց կարգին մի ուրիշ ոչ հայ «պապա»ի «բալա» են: Չէ՛ ռուսի սպաննածը քաղցր չէ: Բայց ռուսը հայ ընտանիքներ չի ոչնչացրել, չի ոչնչացնում, իսկ հայը իր բնօրրանում, իր հայրենիքում, իր սեփական պապենական հայրենիքում, որտեղ ստեղծուել է ինքը, ենթարկուել է ոճիրներից վատթարին, որ կոչւում է Եղեռն: Ռուսը վատերի մէջ լաւագոյնն է թերեւս:
Բիւրակն
Մենք ցեղասպանությունը կանխարգելելու փոխարեն անընդհատ հնի մասին ենք խոսում...
Հիմա ասում են վրեժ, վրեժ... Ո՞րն է այդ վրեժը... Մի՞թե պետք է մենք էլ մեկուկես միլիոն թուրք կոտորենք:
Հետո, թուրքերի հանդպես թշնամանքը ոչ մի լավ բանի չի բերի: Այո՛, թուրք ղեկավարությունն է կոտորել տվել հայերին, բայց և թուրք է եղել այն մարդը, որի շնորհիվ ես հիմա ապրում եմ... որովհետև նա փրկել է իմ նախնիներից մեկին...
Կանխարգելում, շատ լաւ բառ է այո: Պէտք է սկզբից կանխարգելել: Չէ 1,5 միլիոնով վրէժ չի լինում, առնուազն 40 միլիոն պէտք է սպաննենք, եւ նոյն միջոցներով, սառը զէնքով, ծուխի մէջ հեղձամահ անելով, մոռթելով, կացնահարելով, անդամահատելով, այրելով կամ իրար կապուած զոհերը ծովի մէջ նետելով:
Այո եղել են ազնիւ թուրքեր, արաբներ, քուրդեր, այժմ էլ կան, բայց մենք դարձեալ ցեղասպանուել ենք: Տխուր իրականութւինը մնաում է նոյնը:
Բիւրակն
Լսել եմ, թե ինչպես են ոմանք ուրախացել, երբ իմացել են, որ թռչնի գրիպից թուրքեր են մահացել: Լսել եմ, թե ինչպես է մեկն ասել. «Մի թուրք լիներ, սպանեինք»: Հիշում եմ, թե ինչպես այն թուրք երիտասարդ գիտնականի գլխին անկապ գործ սարքեցին Հայաստանում: Ե՞րբ ենք հասկանալու, որ պետք չէ ազգերի միջև խտրականություն դնել: Ե՞րբ ենք հասկանալու, որ մարդու լավ կամ վատ լինելը կախված չէ նրա ազգային պատկանելությունից: Այո՛, երկրի ղեկավարությունն ինչ-որ կոնկրետ քաղաքականություն է վարում, բայց ի՞նչ կապ ունի հասարակ քաղաքացին... Ինչո՞վ է մեղավոր, որ իր նախնիները չգիտեմ ինչ են արել... իսկ գուցե հենց նրա նախնին էր պռկել մեծ տատիկիս... ինչու՞ չարանամ նրա դեմ...
Իսկ դու ինչու մարդկայնօրէն ուզում ես ընկալել թուրքին, բայց ոչ հային, որ զոհն է, որը կորցրել է հող ապահովութիւն, կեանք, պատիւ, երջանկութիւն, ընտանիք եւ սէր: Փորձիր հասկանալ այն զգայուն եւ մաքրասիրտ հայ պատանուն, որ չի դիմանում ցեղասպանութեան իրականութեան արթած ցաւին եւ ուզում է վրէժ լուծել: Ես դիտում եմ կենդանական աշխարհից տեսաֆիլմեր: Երբ յովազը յափշտակում է նորածին եղնիկը, վերջինիս մայրը գուցէ յուզւում է, բայց նա չի կարող յուզուել մարդկայնօրէն: ՄԱրդ արարծը ունի յիշողութիւն, ունի պատիւ, ունի տրամաբանութիւն եւ ապրելու իրաւունք: Ոչ մի սրիկայ որդի սրիկայի. իրաւունք չունի հայ մարդու կեանքը խլել նրանից, մի կեանք որ տրուել է բարձեալից, մի կեանք որ շնորհուել է սիրելի ծնողներից: Բիւրակն՝ դու պէտք է մտաբերես Ցեղասպանութիւնը, լացող ճչացող անզօր երեխայքը, անվերջ մորթոտւող խողխողւող մայրերը, ետքը գրես վերոյիշեալ մարդասիրական տողերդ: