Կարսի անկման պատճառները (1920թ.)

[Վազգեն]

Մեր պատմության իմ համար ամենացավալի ու խայտառակ էջերից մեկը:
Խորհուրդ կտայի բոլորին անպայման կարդալ այս հոդվածը: Կարծում եմ շատ դասեր կարող ենք քաղել մեր անցյալում կատարված սխալներից:

Կարսի անկման պատճառները (1920թ.)
Գևորգ Յազճյան

http://www.ararat-center.org/upload/...Anvtang_16.pdf

[Lion]

Լավ հոդված է...

Հիշվում են Նժդեհի խոսքերը. "Մենք պարտվեցինք, որովհետև մենք թուլացանք... հոգով"

Կարս-1920-ը մեր պատմության ամենաամոթալի էջն է

[Vishapakah]

Թուրքերին սպանելու փոխարեն, ուրիշ ազգերի գաղափարների՛ ճիշտն ու սխալն էին որոշում.

Շնորհակալություն կայքի համար, երեկոյան ամբողջովին կնթերցեմ.

[Lion]

Աստված չանի նման երկրորդ իրադարձություն լինի մեր պատմության մեջ

[Smergh]

Մեր պատմության իմ համար ամենացավալի ու խայտառակ էջերից մեկը:
Խորհուրդ կտայի բոլորին անպայման կարդալ այս հոդվածը: Կարծում եմ շատ դասեր կարող ենք քաղել մեր անցյալում կատարված սխալներից:

Կարսի անկման պատճառները (1920թ.)
Գևորգ Յազճյան

http://www.ararat-center.org/upload/...Anvtang_16.pdf

Նախքան վերը նշված աղբյուրի հետ ծանոթանալս հակիրճ կներկայացնեմ իմ տեսակետը 1920 թվականին Կարսի անկման պատճառների վերաբերյալ:
1. Ամենագլխավոր պատճառը դա հիվանդագին ռուսասիրությունն էր: Այս արատով օժտված էին համարյա բոլորը, հասարակ շինականից մինչև բարձրաստիճան զորահրամանատարները: Մի ցայտուն օրինակ ` 1920 թվականի հունիսին բոլշևիկյան 400 հոգանոց փոքրիկ զորախմբին առանց դիմադրություն ցույց տալու Ղարաբաը հանձնած Դրոն պատճառ էր բռնում իֆորմացիայի պակասը/ կապի բացակայությունը Երևանի հետ/ մինչդեռ շան գլուխը թաքնված էր Դրոյի "Ես ռսի վրա գնդակ արձակած չունիմ" արտահայտության մեջ:
2. Պետական և զինվորական կարգապահության բացակայությունը բոլոր բնագավառներում:
3. Զինվորական հետախուզության և հակահետախուզության բացակայությունը:
4. Տնտեսության քայքայված ու ծանր դրությունը, Բազմաթիվ որբերի ու գաղթականների առկայությունը:
5. Բոլշևիկյան գործակալների անարգել և քայքայիչ աշխատանքը բնակչության հետ, բանակում և բանակի սպաների ու գեներալների միջավայրում:
6. Զորքի ու հրամանատարական կազմի միջև փոխադարձ վստահության բացակայությունը: Զինվորների մեծ մասը չէր վստահում իրենց հրամանատարներին տարբեր պատճառներով: Գեներալներ Հովսեփյանն ու Փիրումյանը սեփական գրպանները լցնելու մոլուցքով տարված բացարձակ անտերության էին մատնել Ղարսի մատույցներում իրենց ենթակա զորքի կողմից գրաված դիրքերը:
7. Մեր զինվորական մեքենան ահավոր դանդաղաշարժ և անպատրաստ էր դիմադրության, իսկ հայ զինվորին կռվի առաջնորդող քաջարի հրամանատարներին մեկ ձեռքի մատների վրա կարել էր համրել:

Կան շատ ու շատ այլ պատճառներ, սակայն դրանց մասին տեղի սղության պատճառով չեմ հիշատակում:

Սակայն ես Ղարսի անկումը համարում եմ ոչ թե մեր ազգի խայտառակությունը, այլ Մեծ Եղեռնից հետո ապրած մեծագույն ողբերգությունը, որի հիմնական պատճառը հայ բոլշևիկներն էին:

[dvgray]

Նախքան վերը նշված աղբյուրի հետ ծանոթանալս հակիրճ կներկայացնեմ իմ տեսակետը 1920 թվականին Կարսի անկման պատճառների վերաբերյալ:
1. Ամենագլխավոր պատճառը դա հիվանդագին ռուսասիրությունն էր: Այս արատով օժտված էին համարյա բոլորը, հասարակ շինականից մինչև բարձրաստիճան զորահրամանատարները: Մի ցայտուն օրինակ ` 1920 թվականի հունիսին բոլշևիկյան 400 հոգանոց փոքրիկ զորախմբին առանց դիմադրություն ցույց տալու Ղարաբաը հանձնած Դրոն պատճառ էր բռնում իֆորմացիայի պակասը/ կապի բացակայությունը Երևանի հետ/ մինչդեռ շան գլուխը թաքնված էր Դրոյի "Ես ռսի վրա գնդակ արձակած չունիմ" արտահայտության մեջ:
2. Պետական և զինվորական կարգապահության բացակայությունը բոլոր բնագավառներում:
3. Զինվորական հետախուզության և հակահետախուզության բացակայությունը:
4. Տնտեսության քայքայված ու ծանր դրությունը, Բազմաթիվ որբերի ու գաղթականների առկայությունը:
5. Բոլշևիկյան գործակալների անարգել և քայքայիչ աշխատանքը բնակչության հետ, բանակում և բանակի սպաների ու գեներալների միջավայրում:
6. Զորքի ու հրամանատարական կազմի միջև փոխադարձ վստահության բացակայությունը: Զինվորների մեծ մասը չէր վստահում իրենց հրամանատարներին տարբեր պատճառներով: Գեներալներ Հովսեփյանն ու Փիրումյանը սեփական գրպանները լցնելու մոլուցքով տարված բացարձակ անտերության էին մատնել Ղարսի մատույցներում իրենց ենթակա զորքի կողմից գրաված դիրքերը:
7. Մեր զինվորական մեքենան ահավոր դանդաղաշարժ և անպատրաստ էր դիմադրության, իսկ հայ զինվորին կռվի առաջնորդող քաջարի հրամանատարներին մեկ ձեռքի մատների վրա կարել էր համրել:

Կան շատ ու շատ այլ պատճառներ, սակայն դրանց մասին տեղի սղության պատճառով չեմ հիշատակում:

Սակայն ես Ղարսի անկումը համարում եմ ոչ թե մեր ազգի խայտառակությունը, այլ Մեծ Եղեռնից հետո ապրած մեծագույն ողբերգությունը, որի հիմնական պատճառը հայ բոլշևիկներն էին:

Ասում ես Դրոն ռուսասե՞ր էր: Դրոն ռուսական բանակի գեներալ էր : Ինչպես նաև Անդրանիկը, Նժդեհը : Ու էտպեսին մնացին մինչև իրենց կյանքի վերջին օրը:
Ցանկացած դեպքում խորհուրդ եմ տալիս կարդալ վերևի աղբյուրը : Բավականին հետաքրքիր ուսումնասիրություն է: Բանակում առկա կաշառակերության, հովանավորչության ու նման բաների մասին բավականին նոր բաներ կիմանաս:
Չնայած Կարսի հանձնման մասին իմ պատկերացումները գլոբալով չփոխվեց : Կարսը ռուսական էր: Նրանք որոշեցին հանձնել : Ու հանձնեցին:
Նույն անալոգիայով Էսօր Հայաստանի արևմտյան սահմանները ռուսներինն է: Եթե նրանք որոշեն հանձնել, ուրեմն կհանձնեն: Եթե դա չենք ուզում լինի, ապա օր առաջ պետք է դադարեցնենք լաց ու կոծը, ազգովին դուրս գանք վախկոտ ստրուկի կարգավիճակից, ու որոշենք, թէ ոնց ենք ՀՀ տարածքին ինքներս տիրություն անում ու նաև պաշտպանում: Իսկ սա առանձին խոսակցության թեմա է:

[wagamaffia]

Սա լավ պատմական թեմա է, սակայն ես ոչինչ չգիտեմ այս առումով.... կուզեի իմանալ, թէ 1915թ.-ից հետո ինչպե՞ս է պատահել, որ Կարսի մոտակայքում դեռ հայեր են մնացել ու դեռ կռվել..էս փաստը ինձ համար անհասկանալի է... բոլոր Արևմտյան հայերին չէին բնաջնջե՞լ...
իսկ որտե՞ղ կարելի այդ ժամանակաշրջանի քարտեզներ գտնել..

[Array]

Ասում ես Դրոն ռուսասե՞ր էր: Դրոն ռուսական բանակի գեներալ էր : Ինչպես նաև Անդրանիկը, Նժդեհը

Նժդե՞հը:Քո կարծիքով Նժդեհը Լեռնահայաստան դարձած Զանգեզուրը ումից էր անկախ պահում,երբ Դրոն Ղարաբաղը նվիրեց Բոլշևիկներին:Առանց իմանալու ինչի եք Նժդեհի անունը տալիս:Նժդեհը իր կյանքում երբեք չի ծառայել ռուսական բանակում:Առանց Նժդեհի=>Զանգեզուրի և Իրանի հետ սահմանի ձեզ թվում ա հիամ Հայաստան է՞ր գոյություն ունենալու:Վերջապե ո՞վ սպանեց Նժդեհին:
Ղարաքիլիսայում հաղթած ժողովուրդը պարզապես իրավունք չուներ հանձնել Կարսը իր 40 թնդանոթներով;Կարսը հանձնվեց չափից շատ ռուսներին հավատալու պատճառով(համաձայն եմ) և, երբ պարզվեց,որ թուրքերի հետ մեր դեմ կռվում են նաև կարմիր բանակայինները,ժողովուրդն ամբողջովի ընկճվեց հոգեպես;

[Smergh]

Ասում ես Դրոն ռուսասե՞ր էր: Դրոն ռուսական բանակի գեներալ էր : Ինչպես նաև Անդրանիկը, Նժդեհը : Ու էտպեսին մնացին մինչև իրենց կյանքի վերջին օրը:
Ցանկացած դեպքում խորհուրդ եմ տալիս կարդալ վերևի աղբյուրը : Բավականին հետաքրքիր ուսումնասիրություն է: Բանակում առկա կաշառակերության, հովանավորչության ու նման բաների մասին բավականին նոր բաներ կիմանաս:
Չնայած Կարսի հանձնման մասին իմ պատկերացումները գլոբալով չփոխվեց : Կարսը ռուսական էր: Նրանք որոշեցին հանձնել : Ու հանձնեցին:
Նույն անալոգիայով Էսօր Հայաստանի արևմտյան սահմանները ռուսներինն է: Եթե նրանք որոշեն հանձնել, ուրեմն կհանձնեն: Եթե դա չենք ուզում լինի, ապա օր առաջ պետք է դադարեցնենք լաց ու կոծը, ազգովին դուրս գանք վախկոտ ստրուկի կարգավիճակից, ու որոշենք, թէ ոնց ենք ՀՀ տարածքին ինքներս տիրություն անում ու նաև պաշտպանում: Իսկ սա առանձին խոսակցության թեմա է:

Շնորհակալություն~: Ձեր նշած աղբյուրը կարդացի մեծ ուշադրությամբ: Բավական ճշմարտացի ու հավաստի աղբյուր է, սակայն պետք է խոստովանել, որ հեղինակի մեկնաբանություններն ու տեսակետները բավական սուբյեկտիվ են/զուտ անձնական են/ ուստի այն չի կարելի 100%-ով ճիշտ ընդունել: Կան բաներ, որոնց հետ կարելի է համաձայնել և բաներ, որոնք հակասությունների մեջ են մտնում` այլ, ոչ պակաս հավաստի աղբյուրների հետ:
Ես մեր այս ֆորումում արդեն մի քանի անգամ նշել եմ մի անհայտ հեղինակի օրագրի ինտերնետ հասցեն http://armenianhouse.org/index-am.html
http://armenianhouse.org/armenia-diary/index.html... եթե Ձեզ հետաքրքրում է առաջին հանրապետության պատմությունը, ապա նրա մի կարճ ժամանակահատվածն ընդգրկող այդ օրագիրն ըստ ինձ կարելի է համարել հայտնագործություն, որը լույս է սփռում բոլշևիկների կողմից ջանասիրաբար շղարշապատած պատմության մութ ու հակասական էջերի վրա:
Ես նշված օրագիրը կարդալուց հետո 2-3 գիշեր չէի կարողանում քնել` վշտից, հուզմունքից ու կատաղությունից օդը չէր բավարարում... Այնքան խորն էր տպավորությոնը, որ ես /մասնագիտությամբ ճարտարագետս/ մի հոդված գրեցի հիմնականում հենց այդ օրագրում նշված փաստերի հիման վրա, անվանելով`"ԱԶԱՏ, ԱՆԿԱԽ ԵՎ ՄԻԱՑՅԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ կործանման պատճառները": Նամակով ինձ ուղարկեք Ձեր i-meil-ը և ես հաճույքով կտրամադրեմ այն բոլոր ցանկացողներին...
Իսկ հիմա վերադառնանք Ձեր գրառումին: Դրոն, Նժդեհը, Անդրանիկը և այլք իսկապես Ռուսական բանակի գեներալներ էին, սակայն ի տարբերություն այլ գեներալների` ղեկավարել են Հայ Կամավորական Գնդերը, իսկ դրանք` այդ գնդերը կռվում էին այլ պետության, այսինքն Ռուսական Կայսրության բանակի կազմում, Հայաստանում վերոհիշյալ զորավարները Հայկական Պետության զինված ուժերի հրամանատարներ էին և պարտավոր էին կռվել հանուն այդ պետության , անգամ եթե նրա թշնամին ազգությամբ ռուս էր , չէ՞որ մեր իրական թշնամին ոչ թե ռուսն էր` այլ բոլշևիկը, խոսքը գնում է հենց այդ թշնամու դեմ կռվելուց հրաժարվելու մասին, որը ինչպես գիտենք` և' ռուս էր, և' թուրք, և' հայ:
Սիրելի Array, Դուք միանգամայն իրավացի եք ՆԺԴԵՀԻ ու լեռնահայաստանի մասին հիշեցումով, սակայն Ձեր այն պնդումը, թե Մեծագույն Հայ ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԸ ռուսական բանակում չի ծառայել` ճիշտ չէ:
1914 թվականին, երբ հարց առաջացավ ստեղծել հայկական կամավորական զորամիավորումներ` ցարական բանակում ազգությամբ հայ ամենահարմար զորահրամանատարը Նժդեհն էր, որն այն ժամանակ գտնվում էր Բուլղարիայում և հենց ռուսական բանակի կազմում: Նժդեհն էր հանդիսանում Հայ կամավորական 7 գնդերի կազմակերպիչն ու հրամանատարը, մինչև այդ զորամիավորումների ընդհանուր հրամանատարությունը ռուսական հրամանատարության կողմից Անդրանիկին հանձնելը` նա էր հանդիսանում դրանց փաստացի հրամանատարը:
Սակայն Ռուսական բանակում ծառայած - չծառայած լինելը որևէ կապ չունի իմ ասած "հիվանդագին ռուսասիրության" հետ: Ինչպես գիտենք Նժդեհն այդ ախտով չէր տառապում : Դրանով չէր տառապում նաև Սեպուհը, որը Նախիջևանի կամավորական գնդի հրամանատարի տեղակալն էր, որի անմիջական ղեկավարը սկզբում հենց Անդրանիկն է եղել:
... Ղարսի հանձնման խնդրում բոլշևիկյան չարագործությունների մասին հիմնական վկայությունները հենց բոլշևիկների կողմից էլ ոչնչացվել են: Կենդանի վկաները նույնպես, այդ թվում Ղարսի հանձնման գործում բոլշիկներին աջակցություն ցույց տված դավաճաններին` հայ ազգի նվիրյալ մի քանի սպաների հետ միասին կացինահարելով սպանել են հենց Երևանի բանտում:
Այս ամենն ի նկատի ունենալով է, որ ես այդ պատմական իրեղությունը ոչ թե խայտառակություն, այլ ողբերգություն եմ համարում...
Մեր ազգի խայտառակությունը կարելի է համարել մի քանի բոլշևիկ տականքների /ոչ բոլոր բոլշևիկներին ի նկատի ունեմ/ լույս աշխարհ գալը հայ մայրերի արգանդներից...

[dvgray]

Հարգելի Smergh
Ես կարդացել եմ քո առաջարկած հղումը:
Իհարկե շատ հետաքրքիր հղում ես տվել: Հետաքրքիր եմ մասով, որ հեղինակը աշխատում է պատկերում է դեպքերը "նեիքևից" - "վերև": Բայց արի համաձայնվի, որ էս կերպ համարյա անհնարին է հասկանալ ու հասնել փաստերին, ու եզրակացություններ անել: Գոնե զուտ տեսականորեն:
Առրթ եղել է, ու ես ասել եմ իմ կարծիքը հայ պատմագիտության մասին: Ես դա գիտություն չեմ համարում, այսինքն չեմ հավատում, որ նա մատուցում է լիարժեք ու համակողմանի փաստեր: Էլ չեմ ասում, որ էտ կիսատ-պռատ, ընտրովի ներկայացված փաստերի հիման վրա էլ վարպետորեն մանիպուլացի է կատարվում ըստ կոնյուկտուռայի: Կոպիտ ասած ՝ կոմունիստներին պատվեր էին տալիս- "պատմաբանը" դաշնակներին ներկայացնում էր ազգի տականք: Դաշնակներին էիր պատվեր տալիս - բոլշեվիկներն էիր էտպես ներկայացնում:
Ցանկացած բնագավառում ինչ-որ բան հասկանալու համար արդյունավետ միջոց է դիտարկումը սկսել, մոդելավորելուց օգտագործելով ՝ "մուտք", "սև արկղ" և "ելք":
Սա առավել պիտանի է հայ պատմագիտության դեպքում: "Սև արկղի" մեջ մտնելը սխալ է: Հատկապես ոչ պատմաբաններին /մեզ, որոնք արխիվներին անմիջական թույլատրություն չունենք/: Ստեղ է, որ օրերից մի օր իմանում ես /կամ երբեք էլ չես իմանում/, որ քեզանով վարպետորեն խաղացել են, ըստ կոնյուկտուրայի պահանջի:
Դրա համար էլ պատմական դեպքերի մասին վերլուծելուց միշտ իմ զրուցակիցներիս առաջարկում եմ խոսալ միայն "մուտքերի" և "ելքերի" մասին: Չմխրճվել ու չխճճվել "սև արկղերի" մեջ /թէ ինչ ֆոկուսացում է կատարվել Ծ.Աղայանի, կամ անգամ Ս.Վրացյանի մոտ/:
Էս տեսանկյունով, իմ համար ակնհայտ է, որ դու շեղվել ես : 70 տարի շեղել էիր "դաշնակցական" լեգենդով: Հիմա էլ շեղում են "բոլշևիկյան" լեգենդով: Եվ դու ընկել ես "թակարդը" :Ստեղ մենակ մի բան կարող եմ ասել, որ բոլշևիկյաները ՀՀ "գրավեցին" մի քանի հոգով: Ու փաստ էր , որ ժողովուրդը էնքան էր "դավադիտ" եղել, որ կացիններով էր սպանում "օլիգարխներին", համարելով, որ "պատռոնը" ափսոս է:

Ռուսական կայսրության պետական քաղաքականությունը ունի առնվազն 300 տարվա ավանդույթներ ու շարունակական շահեր: Բոլշևիկյան Ռուսաստանը ՝ դա Ռուսական կայսրության իրավահաջորդն էր ու նրա պետական-քաղաքական գծի շարունակողը : Չես ընդունու՞մ - նայիր նորից "մուտքերը" ու "ելքերը" - 1920- ականներից սկիզբ առած, ամբողջ Արևելյան Եվրոպայի, Միջին Ասիայի ու Կովկասի օկուպացիան: Էնպես -որ Ռուսաստանը բոլշևիկյան է, ռոմանովյան է, թե պուտինյան է, մեկ է դա նույն Ռուսաստանն է, նույն ստրատեգիական շահերը, և դրան հասնելու նույն մեթոդները:
Էս կտրվածքով նայելու դեպքում, կարելի է արդեն խոսել մեթոդների մասին: Դրանք եղել են բավականին բազմաբնույթ ու իրենց մեջ ներառում են բավականին բարդ /հասարակ մահկանացուներիս հաճախ անհասկանալի / տարրեր ու միացություններ:
Դրանցից մի քանիսի մասին կարելի է քչից-շատից պատկերացում կազմել ծանոթանալով ասենք Վորոնցով-Դաշկովին առնչվող տպագրված փաստաթղթային նյութերին:

Կարճ ասած, ես չեմ էլ պատկերացնեում մի իրավիճակ, որ կարելի էր /կամ կարելի է/ լինել ռուսական բանակի գեներալ, ու պաշտպանել ինչ-որ ռուսական շահերի հետ կապ չունեցող շահեր: Անգամ գեներալ Դուդայեվը, եթե ի վիճակի լինենք խորը դատելու/որը ցավոք դժվար թէ իվիճակի լինենք /, ապա միանշանակ կախտորոշենք, որ պաշտպանում էր ռուսական պետության շահերը:
Ես դեմ չեմ ունենալ հերոսներ... ռոմանտիկ զգացմունքներ: Սակայն ըստ իս, այժմ պատմական են պահն է, որ մենք պետք է ռոմանտիկան /...հիանալի մի բան / թողնենք մի կողմ, ու փորձենք գոնե 200 տարվա կտրվածքով հասկանալ , թէ էս ինչ մեծ, գլոբալ խաղի մեջ ենք եղել ու մնում ենք ներքաշված: Ինչու որոշակի հաճախականությամբ -ռուսը մեր համար գրավում է, հետո իր իսկ ձեռքով հանձնում /առուվաճառք անում/ : Եթե մենք էս ամեն ինչը կապենք ազգի հերոսների հետ, ապա չարաչար սխալված կլինենք: Մանավանդ ՝ գտնվելով մի այսպիսի տարածաշրջանում, որտեղ ոչ մեկն էլ /նաև մենք/ երկար-բարակ չեն նայում, ու եթե սխալ մի բան արեցիր ու առիթը թույլ տվեց, ապա դաժանորեն պատժվում ես:
Իմ նպատակը էն է, որ մենք , որպես ազգ, էտպիսի վիճակների մեջ չընկնենք /գոնք քաղաքականապես ամեն ինչ անենք դրա համար/, և ոչ թէ ընկնելուց հետո հերոսաբար պայքարենք դա հաղթահարելու համար:
Կարսի հանձնումը կարելի է դիտարկել նաև աստծո կողմից ուղարկված "հաղորդագրություն", որ մենք հասկանանք թե ինչ սխալ խաղի մեջ ենք խառնվել, ու ամեն ինչ անենք էտ կործանարար խաղից դուրս գալու համար:

Հ.Գ. 100 տարի հետո նույն խաղը վերըսկսվեց, այս անգամ խաղարկելով Արցախյան խաղագրույքը: Շատերը հայոյում են Լ.Տեր-Պետրոսյանին, որ նա Շուշին գրավելու նախօրյակին գտնվելով Իրանում , կտրուկ դեմ էր արտահայտվել Շուշին գրավելուն:
...հաջորդ անգամներին ...

[Smergh]

Հարգելի Smergh
Ես կարդացել եմ քո առաջարկած հղումը:
Իհարկե շատ հետաքրքիր հղում ես տվել: Հետաքրքիր եմ մասով, որ հեղինակը աշխատում է պատկերում է դեպքերը "նեիքևից" - "վերև": Բայց արի համաձայնվի, որ էս կերպ համարյա անհնարին է հասկանալ ու հասնել փաստերին, ու եզրակացություններ անել: Գոնե զուտ տեսականորեն:...

Պատասխանի համար շնորհակալություն.
Թույլ տուր քո նկատառումների հետ չհամաձայնել, քանի որ այդ տրամաբանությամբ մենք մեր վրայից ամեն ինչ նետում ենք, ասելով թե ուրիշներն են կերտել և կերտում մեր պատմությունը, մինչդեռ հենց իմ նշած հեղինակն ասում է /ես նրա միտքն եմ բերում հիշողությամբ/ ...պատմությունը միշտ բարենպաստ է եղել մեզ համար, սակայն մենք չենք կարողացել այդ բարենպաստ իրավիճակներն օգտագործելովորևէ դրական արդյունքի հասնել... Ես այդ մտքի հետ համաձայն եմ և որ մեր ազգին հասած արհավիրքների մեջ մենք էլ մեր մեղքն ու մեղքի բաժինն ունենք:
Ի՞նչ եք կարծում, եթե մենք Ղարսի մատույցներում էլ այնպես համախբվել կարողանայինք, ինչպես 1918թ, մայիսին էլի այս կոտրած տաշտակի առաջ կանգնած էի՞նք լինելու: Իհարկե ոչ, գուցե Խորհրդային էլ չդռնայինք ու զարգանայինք բնականոն զարգացման ճանապարհով, ոչ թե ետ շպրտվեինք 150 տարով : Չե՞ք գտնում, որ այն անցումային շրջանը, որը մենք այսօր ապրում ենք` մեկ անգամ արդեն եղել է մեր ժողովրդի կյանքում, 1918-20թվականներին: Սակայն մենք չօգտվեցինք այդ բարենպաստ պայմաններից, չնայած թե' հայ զինվորն էր ավելի կուշտ քան 1918 թվականին և թե բանակն էր ավելի լավ զինված: Չօգտվեցինք, որովհետև պառակտված էինք և պառակտման պատճառներից ամենագլխավորը սեփական ուժերի նկատմամբ վստահության կորուստն էր, որը մեր մեջ անընդհատ ներարկվում էր բոլշևիկյան գործակալների կողմից:
Տեսեք, Շահումյանն էլ էր բոլշևիկ, սակայն նա հայ էր թե ծնունդով և բնույթով, իսկական հայ հենց դրա համար, որ նա այդպիսին էր Լենինը նրան վերացրեց:
Մի մոռացեք, այդ հրեշը Ռուսաստան էր եկել ոչ թե այն փրկելու, այլ կործանելու հանձնարարությամբ` Անտանտան թուլացնելու նպատակով: Չեք նկատե՞լ, թե ինչպես առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտված Գերմանիան և Թուրքիան պատերազմից դուրս եկան ամենաշահեկան վիճակում և դա Լենինի` իր տերերի հանդեպ մատուցած ծառայությունների շնորհիվ:
Ես նաև համաձայն չեմ այն մտքի հետ, թե բոլշևիկյան ռուսաստանը Ցարական Ռուսաստանի իրավահաջորդն էր: Ավելի ճիշտ կլինի ասել ԽՍՀՄ-ը դա բոլշևիկյան օկուպացիայի հետևանքով Ռուսաստանի տարածքում առաջացած "ուռոդ" պետություն էր իր հակամարդկային բոլոր ատրիբուտներով:
Ի միջիայլոց եթե մեր նորանկախ պետությունը հռչակեր այն ճշմարտությունը, որ Հայաստանը 1920 թվականին բռնի ուժով է խորհրդայնացվել, ինչպես դա արեցին մերձբալթյան երկրներն իրենց պարագայում, կարծում եմ Ղարաբաղի խնդիրն ավելի հեշտ լուծելի կլիներ:

[Array]

Սիրելի Array, Դուք միանգամայն իրավացի եք ՆԺԴԵՀԻ ու լեռնահայաստանի մասին հիշեցումով, սակայն Ձեր այն պնդումը, թե Մեծագույն Հայ ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԸ ռուսական բանակում չի ծառայել` ճիշտ չէ:
1914 թվականին, երբ հարց առաջացավ ստեղծել հայկական կամավորական զորամիավորումներ` ցարական բանակում ազգությամբ հայ ամենահարմար զորահրամանատարը Նժդեհն էր, որն այն ժամանակ գտնվում էր Բուլղարիայում և հենց ռուսական բանակի կազմում: Նժդեհն էր հանդիսանում Հայ կամավորական 7 գնդերի կազմակերպիչն ու հրամանատարը, մինչև այդ զորամիավորումների ընդհանուր հրամանատարությունը ռուսական հրամանատարության կողմից Անդրանիկին հանձնելը` նա էր հանդիսանում դրանց փաստացի հրամանատարը:

1906թ.-ին թվականին Բուլղարիայում մակեդոնական ազատագրական շարժման ղեկավարների միջնորդությամբ Գարեգին Տեր-Հարությունյանը՝Նժդեհն ընդունվում է Սոֆիայի սպայական դպրոցը ,և այն հաջողությամբ ավարտելով 1907 թ.-ին, վերադառնում է կովկաս և անցնում Դաշնակցության շարքերը;Մասնակցություն է ունենում պարսկական հեղափոխական շարժմանը;1909-ին զենք տեղափոխելու համար վերադառնում է կովկաս և ձերբակալվում ցարական իշխանությունների կողմից;
Երեք տարի բանտերում մնալուց հետո 1912 թվականին,երբ սկվում է Բալկանյան առաջին պատերազմը(հանուն մակեդոնիայի և թրակիայի ազատագրության),հայերը,Թուրքիայի դեմ կռվելու համար,բուլղարական բանակի կողքին ստեղծում են հայական կամավորական վաշտ,որի ղեկավարները եղան Նժդեհն ու Անդրանիկը;Հայկական վաշտը ,մի շարք կռիվներում աչկի ընկնելով,1913-ին զորացրվեց՝հրաժարվելով մասնակցել բալկանյան ժողովոուրդների ներքին կռիվներին;
Ասածս ինչ ա . Նդեհը չի ծառայել ռուսական բանակում,եթե նա կռվել է ռուսական բանակի կազմում, միայն Թուրքիայի դեմ կռվելու համար,այն էլ հայկական ջոկատի հետ;

Կարճ ասած, ես չեմ էլ պատկերացնեում մի իրավիճակ, որ կարելի էր /կամ կարելի է/ լինել ռուսական բանակի գեներալ, ու պաշտպանել ինչ-որ ռուսական շահերի հետ կապ չունեցող շահեր:

Նժդեհը մի անգամ չէ,որ ապացուցել է,որ այն ամենը,ինչ արել է իր կյանքում,Հայաստանից բացի որևէ այլ պետության համար չի արել;Եթե ասում եք,որ ռուսական բանակի գենարալ էր և ռուսաստանի շահերն էր պաշտպանում,այդ դեպքւոմ ինչպես եք բացատրում նրա՝ կարմի բանակին ամիսներով դիմադրություն ցույց տալը Զանգեզուրում

[Smergh]

1906թ.-ին թվականին Բուլղարիայում մակեդոնական ազատագրական շարժման ղեկավարների միջնորդությամբ Գարեգին Տեր-Հարությունյանը՝Նժդեհն ընդունվում է Սոֆիայի սպայական դպրոցը ,և այն հաջողությամբ ավարտելով 1907 թ.-ին, վերադառնում է կովկաս և անցնում Դաշնակցության շարքերը;Մասնակցություն է ունենում պարսկական հեղափոխական շարժմանը;1909-ին զենք տեղափոխելու համար վերադառնում է կովկաս և ձերբակալվում ցարական իշխանությունների կողմից;
Երեք տարի բանտերում մնալուց հետո 1912 թվականին,երբ սկվում է Բալկանյան առաջին պատերազմը(հանուն մակեդոնիայի և թրակիայի ազատագրության),հայերը,Թուրքիայի դեմ կռվելու համար,բուլղարական բանակի կողքին ստեղծում են հայական կամավորական վաշտ,որի ղեկավարները եղան Նժդեհն ու Անդրանիկը;Հայկական վաշտը ,մի շարք կռիվներում աչկի ընկնելով,1913-ին զորացրվեց՝հրաժարվելով մասնակցել բալկանյան ժողովոուրդների ներքին կռիվներին;
Ասածս ինչ ա . Նդեհը չի ծառայել ռուսական բանակում,եթե նա կռվել է ռուսական բանակի կազմում, միայն Թուրքիայի դեմ կռվելու համար,այն էլ հայկական ջոկատի հետ;

Նժդեհը մի անգամ չէ,որ ապացուցել է,որ այն ամենը,ինչ արել է իր կյանքում,Հայաստանից բացի որևէ այլ պետության համար չի արել;Եթե ասում եք,որ ռուսական բանակի գենարալ էր և ռուսաստանի շահերն էր պաշտպանում,այդ դեպքւոմ ինչպես եք բացատրում նրա՝ կարմի բանակին ամիսներով դիմադրություն ցույց տալը Զանգեզուրում

Սիրելի եղբայր, Մեր կարծիքներն ամենևին չեն հակասում միմյանց: Ես վկայակոչում եմ 1914 թվականը, երբ ռուսական բանակի հրամանատարությունը որոշեց Հայ կամավորական զորամիավորումներ ստեղծել ռուսական բանակի կազմում կովկասյան ճակատում կռվելու համար` ընդհանուր հրամանատարի համար իրենց իսկ որոշմամբ ամենալավ թեկնածուն Գարեգին Նժդեհն էր, որն այդ ժամանակ իսկապես Ռուսական բանակի կազմում գտնվում էր Բուլղարիայում, որտեղ էլ սկսեցին այդ կամավորականների հավաքագրման ու մնացած գործընթացները: Այդ ամենի մասին մանրամասն նկարագրված է 1916 թվականին Սանկտ-Պետերբուրգում լույս տեսած "Հայ Կամավորականներն Առաջին Համաշխարհային պատերազմում" գրքում, և ես դա ինձանից չեմ հորինել, այդ հենց այդ աղբյուրից ելնելով եմ ասում :
Այո, թե' Նժդեհը, թե' Դրոն, թե' Անդրանիկն ու մյուսները ղեկավարել են միայն հայ կամավորականներին , սակայն դրանք Ռուսական զորքի կազմում կռվող զորամիավորումներ էին և հետևաբար զինվորական կոչումներն ու պաշտոններն էլ էին ռուսական...

[Array]

Սիրելի եղբայր, Մեր կարծիքներն ամենևին չեն հակասում միմյանց: Ես վկայակոչում եմ 1914 թվականը, երբ ռուսական բանակի հրամանատարությունը որոշեց Հայ կամավորական զորամիավորումներ ստեղծել ռուսական բանակի կազմում կովկասյան ճակատում կռվելու համար` ընդհանուր հրամանատարի համար իրենց իսկ որոշմամբ ամենալավ թեկնածուն Գարեգին Նժդեհն էր, որն այդ ժամանակ իսկապես Ռուսական բանակի կազմում գտնվում էր Բուլղարիայում, որտեղ էլ սկսեցին այդ կամավորականների հավաքագրման ու մնացած գործընթացները: Այդ ամենի մասին մանրամասն նկարագրված է 1916 թվականին Սանկտ-Պետերբուրգում լույս տեսած "Հայ Կամավորականներն Առաջին Համաշխարհային պատերազմում" գրքում, և ես դա ինձանից չեմ հորինել, այդ հենց այդ աղբյուրից ելնելով եմ ասում :
Այո, թե' Նժդեհը, թե' Դրոն, թե' Անդրանիկն ու մյուսները ղեկավարել են միայն հայ կամավորականներին , սակայն դրանք Ռուսական զորքի կազմում կռվող զորամիավորումներ էին և հետևաբար զինվորական կոչումներն ու պաշտոններն էլ էին ռուսական...

Ճիշտն ասած ես էտ գրքին ծանոթ չեմ,բայց, ըստ իմ ունեցած գրքերի, Բուլղարիայում բուլղարական բանակի կողքին ստեղծված կամավորական վաշտի ղեկավաարն է եղել Անդրանիկի հետ;Այնուհետև,այո,առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին «ներման՚» արժանանալով ցարական կառավարության կողմից վերադարձել է Կովկաս՝Թուրքիայի դեմ մղվող պատերազմին մասնակցելու; Նժդեհը նախ և առաջ դաշնակցական գործիչ էր, և ռուսական բանակի կազմում նա կռվել է միայն թուրքերի դեմ կռվելու համար,ասածս սա է;

[Smergh]

... Մեր ազգի խայտառակությունը կարելի է համարել մի քանի բոլշևիկ տականքների /ոչ բոլոր բոլշևիկներին ի նկատի ունեմ/ լույս աշխարհ գալը հայ մայրերի արգանդներից...

Ներողություն եմ խնդրում բոլորիցդ:
Ինձ թվում էր, թե ինչ որ տեղ արդեն տվել եմ մեր ժողովրդի թշնամի հայ բոլշևիկների անուններ, սակայն այսօր նայեցի իմ բոլոր գրառումներն ու տեսա, որ ոչ մի տեղ դրանց չեմ նշել: Ահա դրանցից մի երկուսը.
Կարախան, Աթարբեկյան, Ղուկասյան, Փանյան և այլն: Այստեղ կարելի է նշել նաև մայիսյան ապստամբության բոլոր պարագլուխներին: