Դիտել ողջ տարբերակը : Հավերժության դատապարտվածը
Վաղուց էի ուզում հանրության դատին հանձնել դիտավորության, թե պատահականության արդյունքում ձեռքումս հայտնված փաստաթղթերը, բայց դրանց չափազանց անհավատալի, իսկ երբեմն էլ հավանական գաղտնի բնույթը ամեն անգամ գոնե վերջին պահին արգելում էր ինձ նման քայլի դիմել: Որոշումը, սակայն, արդեն ընդունված է և հուսանք, որ հասարակությունը շատ բուռն չի արձագանքի և առնվազն գոնե անչափ խստորեն չի դատապարտի ինձ այս դժվար քայլին դիմելու համար: Կուզենայի, որ հիշատակված նյութերին ծանոթ լինեն նաև ակումբցի իմ ընկերները և, ինչու չէ նաև, մեր հասարակության առավել լայն խավերը, քանի որ դրանք ինչքան հետաքրքիր են, այնքան էլ ուսանելի:
Եվ այսպես, ամառային մի երեկո, երբ տանը համակարգչիս դիմաց նստած ես թափառում էին ինտերնետային անծայրածիր տարածքում, դռան թակոց լսեցի: Դուռը բացելուց հետո պարզեցի, որ դրա հետևում արդեն ոչ-ոք չկա: Փոխարենը, սակայն, դռան բռնակից կախված տեսա սովորական մի տոպրակ, որը պարունակում էր Հավերժության դատապարտվածի նոթերը կամ էլ գուցե հուշերը:
Ամառային այդ երեկո ինձ համար սկիզբ առավ զարմանալի մի պատմություն, որը այս կյանքում դեռ երկար էր ինձ ուղեկցելու…
Փորձեցի աչքերս բացել, սակայն ուժեղ լույսը միանգամից կուրացրեց ինձ: Այդ հետագայում զգացի, որ լույսը ամենևին էլ ուժեղ չէր. սովորական սենյակի լուսավորություն էր: Բայց այդ պահին այն ինձ թվաց հազար արևներից պայծառ…
Որոշ ժամանակ աչքերս փակ պառկելուց հետո կրկին բացեցի աչքերս, ու այս անգամ կամքի մեծագույն լարումով ու աչքերս կկոցելով փորձեցի հարմարվել շրջապատին: Ու մինչ ես այս տվատյանքների մեջ էի.
- Լավ, մեր տղա, թե ուզում էիր գլուխդ ուտեիր, միանգամից բաղնիքում երակդ բացեիր էլի…, - լսեցի մի ձայն՝ տարիքից ու երևի հիվանդություններից թուլացած, սակայն առույգությունը բավականին պահպանած, - թե չէ այ քեզ ձև… համ կոկորդիդ ես խփում համ էլ քեզ կամրջից ես գցում:
Դժվարությամբ շուռ եկա՝ խոսքերի հեղինակին տեսնելու հույսով: Մի վաթսունի մոտ մարդ էր՝ սպիտակած մազերով ու նիհար՝ ասես ոսկորների պարկ լիներ: Սակայն հետաքրքիրը նրա հայացքն էր՝ երիտասարդ ու եռանդով լի:
- Ասում եմ, - շարունակեց նա,- ախր ջահել էլ տղա ես, ինչ ես կորցրել կամ ինչ չես գտնում էս կյանքում, հ՞ը, ապրեք էլի… մերը պիտի լիներ, է՜է՜է՜, հասել ենք էս տարիքին, հիվանդանոցներից աչք չենք բացում, բայց էլի ուզում ենք ապրել…: Չէ՜է՜է, էս ջահելությանը հասկանալ չի լինի…:
Անծանոթը տնքտնքալով ելավ տեղից ու սկսեց անկողինը հարդարել: Պարզ երևում էր. մի կողմից հոգնել է երկար պառկելուց, մյուս կողմից էլ վառվում է հետաքրքրությունից ու մի քիչ էլ լեզուն է քոր գալիս: Ես փորձեցի պատասխանել, սակայն կոկորդիս մոտ միանգամից մի սուր-անհամ զգացում ունեցա: Մեխանկորեն ձեռքս տարա կոկորդիս, ու նոր զգացի, որ ողջ վիզս բինտերի մեջ է…
- Հանգիստ պառկիր, - շարունակեց անծանոթը,- քեզ չի կարելի խոսել, անունս Համլետ է՝ Համո,- սիրալիր ժպտաց, փաթաթվեց ծածկոցի մեջ ու տեղավորվեց անկողնուն,- քո անունը չեմ հարցնում… երևի չես էլ ուզում որ սրանք իմանան,- խորամանկորեն աչքով արեց:
Ես փակեցի աչքերս: Փորձեցի ուղեղումս վերականգնել երեկվա իրադարձությունները… Ամեն ինչ խառնվում էր, սակայն նման վիճակ ես մի քանի անգամ ունեցել էի կյանքումս, դրա համար էլ աստիճանաբար կարողացա ինձ հավաքել…
… Արդեն ուշ երեկո էր, երբ լսվեց հեռախոսի զանգը: Ձայնը ինչքան ծանոթ էր, նույնքան էլ գարշելի.
- Արմեե՜ն, չես կարծո՞ւմ, որ մենք մի փոքր ու չվերջացած գործ ունենք: Ասում են այս քաղաքում գիշերները զարմանալի սիրուն են: Թե ուզում ես տեսնես… տեսնես վերջին անգամ, երկու ժամից սպասում եմ Երևանյան լճի կամրջի վրա…, - ռուսերենով ֆշշացրեց ձայնը:
- Կլինեմ,- կարճ պատասխանեցի ես:
… Ես սթափվեցի խոհերիցս ու անդրադարձա Համոյին: Սա նստել էր անկողնում ու սպասողական հայացքը հառել էր ինձ: Ինքն էր ասել, որ ինձ խոսել չի կարելի, բայց վառվում էր հետաքրքրությունից:
- Ե՞րբ են ինձ այստեղ բերել, ո՞վ,- հարցրի դժվարությամբ բերանս բացելով,- ես բան չեմ հիշում…
- Քեզ երեկ բերին, ուշ գիշերով… մի անծանոթ բոմժ էր զանգել շտապ օգնություն… Լսիր տղա ջան, լրիվ ջուր ու արյուն էիր ախր: Միանգամից շորերդ հանեցին ու հայդա՝ ռեանիմացիա: Մոլոդեց Մարգարյան, է՜, է՜… ոսկե ձեռքեր ունի: Էդ ինքն է քեզ…,- Համոն աչքով արեց՝ ակնարկելով վզիս վիրակապը:
- Ժամը քանի՞սն է,- չանդրադառնալով Համոյի պատմածին՝ հարցրի ես:
- Իննից հինգ պակաս: Հեսա շուտով բժիշկների այցելության ժամն է:
“Բժիշկների այցելության ժամն է: Էդ էր պակաս մենակ՝ բժիշկների այցելությունը… Ախր ոչ միայն բժիշկներն են այդ ժամին գործի գալիս…”: Ես արագորեն վեր կացա անկողնուց, մտա հիվանդանոցային մաշիկների մեջ ու վրաս քաշեցի աթոռին դրված խալաթը՝ միաժամանակ որսալով Համոյի զարմացական հայացքը: Ախր իր կարծիքով ես այնքան արյուն պիտի կորցրած լինեի…
- Համո ջան, էլ չեմ կարողանում պառկել… չե՞ս ասի էն “զրո-զրոն” որտեղ է: Երևի երեկ շատ եմ ջուր խմել,- ցանկանալով որևէ կերպ բացատրել շտապողականությունս՝ դիմեցի զրուցակցիս:
- Հաաա՜…,- ծոր տվեց Համոն,- էդ ոչինչ, կարելի է… դուրս ես գալիս միջանցք, աջի վրա՝ երրորդ դուռը, կգտնես:
- Շնորհակալ եմ,- արդեն դռան մեջ ասացի ես:
Լավ ենք ապրում… խալաթով դեռ հիվանդանոցի բակում կարելի է ման գալ, բայց քաղաքում… Դե լավ, ոչինչ, հիմա կարևորը այստեղից հեռու լինելն է, թե չէ ես գիտեմ: Արդեն մի քանի րոպեից այստեղ կլինեն մեր ճարպիկ տղերքը: Իսկ նրանց հետ հանդիպումը հակառակի պես իմ պլանների մեջ ընդհանրապես չի մտնում…: Սկսեցի արագորեն իջնել աստիճաններով, սակայն ներքևի հարթակներից մեկում աչքովս ընկավ մի բավականին հաղթանդամ կերպարանք, որը ընդունարանում հրամայական ձայնով տեղեկություններ էր հավաքում երեկ գիշեր հիվանդանոց բերվածների մասին: Ապրեք տղերք, արագ եք աշխատում: Արդեն հնարավոր էլ չէր ետ դառնալ: Ես հնարավորինս խորը փաթաթվեցի խալաթիս մեջ ու աշխատեցի ինչքան կարելի է աննկատ, սակայն ինքնավստահ տեսքով ներքև իջնել: Իսկ հաղթանդամ անծանոթը սկսեց մեծ-մեծ քայլերով բարձրանալ աստիճաններով: Հասնելով ինձ՝ նա մի թռուցիկ հայացք գցեց վրաս ու շարունակեց բարձրանալ:
Վատ չէր… անցավ: Լա՜վ նման բաներ եմ տեսել…: Հիվանդանոցի բակում, մինչ փորձում էի ընտելանալ վառ արևին, ինձ ու հատկապես խալաթս սկսեց կասկածելիորեն երկար հայացքով չափել դարպասների մոտի պահակը, բայց մի “ԲՄՎ” այդ պահին սկսեց դուրս գալ դարպասներից, ու պահակը շեղվեց՝ հերթական հարյուր դրամանոցի ակնկալիքով…:
Արդեն Աբովյան փողոցի վրա էի, երբ աչքիս ծայրով տեսա աստիճաններից տառացիորեն հիվանդանոցի բակ թռած հաղթանդամ անծանոթին՝ որը սկսեց խուզարկու հայացքով շուրջը նայել: Ես սկսեցի արագ քայլերով բարձրանալ Աբովյանով վերև՝ փորձելով Աբովյանի հրապարակի շրջադարձում կորցնել հետքս:
- Սպասի՜ր գի՜ժ… հե՜յ…, կտանե՜մ…:
- Ըհը, ապրես ես էլ հենց քեզ էի սպասում…,- գցեցի ինձ կողքիս արգելակած մգացված ապակիներով “Նիվա”-ն, որը շարժվելով՝ դանդաղորեն մտավ արձանի մոտի շրջադարձը:
Աբովյան փողոցով ներքև իջնելիս նկատեցի արդեն դարպասներին հասած շնչասպառ անծանոթիս, որը սկսեց հայացքով չափել փողոցը վերից վար, սակայն ինձ արդեն կորցրել էր…
- Լսիր, Հայկ, դու հո իսկականից քեզ չե՞ս կորցրել, կորում ես աստված գիտի երբ, ստիպում ես անհանգստանալ… Դու գիտե՞ս, որ գիշերվանից քաղաքի բոլոր հիվանդանոցները տակն ու վրա եմ արել,- միանգամից լրջանալով՝ նեղացած տոնով սկսեց Վահեն:
- Լա՜վ Վահե ջան, դու հո գիտես, եթե պետք էր, ուրեմն պետք էր… ես այնքան շտապ դուրս եկա, որ չկարողացա քեզ զգուշացնել… Դե բջջայինդ էլ գիտես, աստված մեր երկրին կապ տվել, չի խնայել,- փորձեցի արդարանալ ես:
- Լավ էդ հասկացանք, բա էդ խալաթով մասկարադս որն է… մի քիչ սպասեիր, կգայի էլի… չէի՞ր կարող հանգիստ պառկել,- արդեն մի քիչ հանգստացած շարունակեց Վահեն:
Ես կողքից հայացք գցեցի Վահեի վրա: Չէ իսկապես, էս մեկի հարցում չեմ սխալվել…
- Չէի կարող, տղերքը արդեն գալիս էին հետևիցս, մեկից հազիվ պոկվեցի… գիտես էս վերջերս ինչ որ չեմ ուզում նրանց հետ գործ ունենալ:
- Վերջե՜րս… Գիտենք ձեր “վերջերը”… Երևի երեսնականներից սկսած մեկի դեմ քեն ես պահել, մինչև հիմա հիշում ես… Ախր քեզ ինչքան ասեմ, Հայկ ջան, ժամանակները փոխվել են, մարդիկ փոխվել են, բոլորը չէ, որ վատն են… Նրանց մեջ էլ կան կարգին, էս երկրի ցավով ապրող տղերք…,- մի քիչ նեղացած սկսեց Վահեն:
Հիշում ես… ախր ոնց չհիշեմ ու որը չհիշեմ… Այն ամենից, ինչ ինձ մնացել է, ինչ իմն է եղել երբևէ, երևի ամենամնայունը հիշողությունն է…
- Գիտեմ Վահե ջան, գիտեմ… քի՞չ եմ նմաններին տեսել: Արտաքինից կարծես ոչինչ, տիպիկ ժամանակի պտուղներ են, բայց իրականում դա հաճախ դիմակ է լինում, ու երբ գալիս է պահը, հերոսանում են, պատրաստ են պետության ու ընկերոջ համար հոգի տալ… գիտեմ,- շարունակեցի ես,- բայց դե ամեն դեպքում պետք չէր…
- Լավ էդ հասկացանք…, մի կարգին ասա, թե երեկ ինչ է եղել, ու որտեղից ես էդ վաստակել,- գլխով ցույց տալով վզիս վիրակապը, հարցրեց Վահեն:
Ես չպատասխանեցին, այլ ավելի հարմար տեղավորվելով ու աչքերս փակելով, փորձեցի վերականգնել երեկվա իրադարձությունները...
Լիոն ջան, շատ լավ շարադրել ես: Հետաքրքիր կարդացվում է, բայց կուզանայի հարցնել, թե այդ փաստաթղթերը քեզ որտեղի՞ց: Շարունակություն լինելու է չէ՞:
Առաջին գրառումը «Կոննեկտիկուտցի յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում» գիրքը հիշեցրեց :)) սպասում եմ շարունակությանը :)
… Դնելով խոսափողը՝ ես մոտեցա պահարանին ու հանեցի թուրս՝ իմ հավատարիմ ընկերոջը: Ինչեր ենք անցել իրար հետ, ինչեր ենք տեսել, բայց դու ոչ մի անգամ ինձ չդավաճանեցիր: Եղել է բաժանվել ենք, բայց մի զարմանալի հոտառությամբ գտել ենք իրար ու շարունակում ենք ապրել իրար հետ: Անթիվ անգամներ, Եվրոպայի ու Ասիայի հարուստ տիրակալներն ու փառաբանված ասպետները, իշխաններն ու հասարակը ինչ ասես որ չեն առաջարկել քեզ համար… բայց դու իմն ես, կաս ու կմնաս: Ես պատյանից հանեցի թուրը, ստուգելու համար, թե արդյոք չի դժվարանում, ու նորից տեղը դրեցի: Դրանից հետո այն տեղավորեցի հատուկ դրա համար միշտ մոտս պահող սպորտային մեծ պայուսակի մեջ ու, թեթև-սպորտային ոճով հագնվելով, իջա բակ: Արագորեն նստեցի առաջին իսկ պատահած տաքսին, որը ինձ հասցրեց Երևանյան լճի մոտ: Կամրջի մյուս ծայրում միանգամից նկատեցի մայթին քայլող միայնակ, մուգ կերպարանքը: Այն, չնայած բավականին տաք եղանակին, փաթաթված էր երկար թիկնոցի մեջ: Ես դանդաղորեն մոտեցա կամրջից ներքև կռացած ու ասես ջրերի մեջ ինչ-որ բան փնտրող կերպարանքին…
- Հաաա՜… եկա՜ր, արմե՜ն…,- մի քիչ խռպոտ ու ցածր, սակայն ինքնավստահ ձայնով սկսեց նա,- վաղո՜ւց էր պետք…
- Ճիշտ ես, Մահմեդ, վաղուց էր պետք մեր հաշիվները վերջացնել…: Ու կարիք էլ չկար այսքան ձգելու,- նետեցի ես ու պատյանից հանեցի թուրս:
- Շտապո՜ւմ ես արմեն, շտապո՜ւմ ես…, ես քեզ այնքան երկար ման չեմ եկել, որ այսպես միանգամից բաժանվեմ,- չարախնդորեն ժպտաց:
Այդ ժպիտը… ինչքան ծանոթ էր ու ինչքան նողկալի: Այդ ժպիտը դեմքին ես այնքան անգամ էի տեսել Մահմեդին ամենանողկալի գործեր անելիս, որ սարսռացի:
- Մարդիկ չկան, մեքենաներ չեն անցնում, շատ հարմար ժամանակ է մեր հին խոսակցությունը շարունակելու,- ասացի ես:
- Իսկապես…,- ասաց Մահմեդը:
Ես գիտեի իմ հին ծանոթի սովորությունները, դրա համար էլ ինձ համար անակնկալ չէր, երբ կայծակի արագությամբ շողաց նրա յաթաղանը…
… - Հա՜ա՜յկ,- սթափվեցի ես,- եղբայր, ի՞նչ է եղել, քեզ հետ խոսում եմ, իսկ դու չգիտես ուր ես:
- Մտքերով ընկա… ինչ ես ասո՞ւմ,- հարցրի ես:
- Ասում եմ ի՞նչ է եղել քեզ հետ երեկ ու ինչո՞ւ ես դու այսօր այս վիճակում:
- Ուրվականի եմ հանդիպել…,- չկարողացա հեգնանքս թաքցնել ես,- գիտե՞ս Վահե, ամենասարսափելի ուրվականներն այն ուրվականներն են, որ անցյալից են գալիս:
- Լսիր, դու հո չե՞ս գժվել, ի՞նչ ուրվական, ի՞նչ բան,- հոնքերը վեր քաշեց Վահեն,- ի՞նչ է պատահել քեզ հետ:
- Այն ինչ պատահել է Բրուտոսի հետ Ֆիլիպպեի ճակատամարտից [1] առաջ… Ես ուրվական տեսա, Վահե, և այդ ուրվականն ինձ ասաց, որ հերիք է, ինչ ապրեցի այս աշխարհում …
- Լավ, ես ձեր էդ հին պատմությունների հետ գլուխ չունեմ, մի կարգին բան ասա հասկանամ,- կտրեց Վահեն:
- Մահմեդի հետ եմ հանդիպել…
Վահեն հազիվ պահեց մեքենան, որ չխփի մոտիկից անցնող “Մերսեդես”-ին, որից հետո դժվարությամբ կրկին տիրապետելով մեքենային, արգելակեց մայթի մոտ:
- Մահմեդի, էն Մահմեդի՞…,- հազիվ շունչը տեղը բերելով հարցրեց Վահեն:
- Հա:
- Լսիր, բա դու ասում էիր, որ նա…,- Վահեն մատները քսեց վզին:
- Ես էլ էի արդպես կարծում, բայց տեսար… Քշիր, քշիր…, տուն հասնենք, մի բան կմտածենք:
Վահեն դանդաղորեն պոկեց մեքենան ու կրկին մտավ երթևեկության մեջ:
- Այոոո՜… այ քեզ բա՜ն…: Լսիր, ես հիմա նոր եմ հասկանում…: Երեկ քո հասցեով էլեկտրոնամակ էր եկել, ես չհասցրի քեզ ասել: Մինչև էլ նորից տուն եկա՝ արդեն գնացել էիր:
- Ի՞նչ նամակ,- հարցրի ես:
- Նամակ, սովորական էլեկտրոնային նամակ:
- Տեսնենք…
Վահեն մտավ Ամիրյան փողոց, հետո անցավ Մաշտոցի պողոտա ու մի քիչ էլ շարժվելով, կանգ առավ հարմար մի վայրում: Մենք իջանք մեքենայից: Մի քանի րոպեից տանն էինք: Ես փոխվեցի, արագորեն միացրեցի համակարգիչս ու միացա էլեկտրոնային փոստին: Սակայն այնտեղ այն չէր, ինչ սպասում էի…
Նամակը ամերիկյան “Խաղաղ աշխարհ” կազմակերպությունից էր, որի ներկայացուցիչը առաջարկում էր ընդունել իրեն՝ պնդելով, որ մի շատ կարևոր գործ ունի ինձ հետ:
“Խաղաղ աշխարհ”… լա՜վ եք փոխում ձեր անունները: Լավ կհանդիպենք: Ես պատասխանեցի նամակին, առաջարկելով երեկոյան լինել իմ տանը: Դիտավորյալ հասցես չնշեցի: Վստահ էի, որ գիտեն…
- Հայկ, ո՞նց էս քեզ զգում,- խոսելով սենյակ մտավ Վահեն,- թուլություն շատ ունե՞ս:
- Չէ լավ է, Վահե ջան, արդեն լավ եմ… է՜է՜է՜ եղբայր, սենց բաներ եմ տեսել, Հունանի ճակատամարտից [2] հետո նիզակը կողումս ու նետերի մի ամբողջ խուրձ վրաս պառկել էի, բայց հետո ոչինչ: Հաջորդ օրն արդեն նորմալ էի…,- ժպտացի ես:
- Լավ, լա՜վ…,- ժպտաց Վահեն,- չեմ եղել, դու էլ ինչ ասես կպատմես…,- կատակելով շարունակեց նա,- այ իմ տեղը պիտի լինեիր, է, տեսնեմ ինչ կանեիր… Նիզակ ու նետ չեմ տեսել, բայց Մարտակերտի տակ [3] որ մինը պայթեց ուղիղ կողքս… կուզենայի համեմատել քո նիզակների հետ:
- Էդ էլ եմ տեսել, էդ էլ մի բան չի:
- Գիտեմ որ տեսել ես, ե՞ս չիմանամ,- միանգամից լրջացավ Վահեն ու մի պահ լռեց:
Մարտակերտի տակ… ես նայեցի Վահեի մի քիչ տխրած դեմքին, ու հիշեցի անցած գնացած օրերը… ե՞րբ էր, որ մարտերով մտնում էինք Մարտակերտ…
________________
[1] Նկատի է ունեցվում Հուլիոս Կեսարին սպանած և Հռոմում հանրապետական կարգերը վերահաստատելու համար պայքար սկսած Բրուտոսի և այլ հանրապետականների բանակի տված ճակատամարտը Կեսարի կողմնակիցներ Անտոնիոսի և Օգոստոսի բանակի դեմ մ.թ.ա. 42 թ-ի աշնանը Ֆիլիպպեի դաշտում: Ըստ ավանդության հանրապետականներին վերջնական պարտության բերած այս ճակատամարտից առաջ Բրուտոսին է այցելել է մի ուրվական` նրա "չար ոգի"-ն, և Բրուտոսին կանխագուշակել պարտություն ու կործանում
[2] Նկատի է ունեցվում 1221 թ-ի հունվարին Գուգարքի արևելքում` Կուրի աջ ափին գտնվող Հունան քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտը Անդրկովկաս ներխուժած մոնղոլական նվաճողների բանակի և Հայ-վրացական ուժերի միջև, որտեղ մոնղոլները դարանից հարվածելով պարտության մատնեցին քրիստոնյաներին և ասպատակելով հեռացան:
[3] Նկատի են ունեցվում 1993 թ-ի հունիսից հուլիսը ընթացած Արցախի Մարտակերտ քաղաքի ազատագրության համար մղված մարտերը, որոնք ի վերջո հայկական կողմին բերեցին հաջողություն:
«Լեռնցին» ֆիլմից ոգեշնչված ե՞ս գրել:)) աչքիս սկսեմ էդ ֆիլմը նայել)))
Հիմա ավելի անհամբերությամբ եմ սպասում շարունակությանը,հուսով եմ երկար կլինի,բայց տեմպը չես կորցնի ու ուրախ եմ, որ իմ կարծիքը գնահատում ես:))
Հիմա ավելի անհամբերությամբ եմ սպասում շարունակությանը,հուսով եմ երկար կլինի,բայց տեմպը չես կորցնի ու ուրախ եմ, որ իմ կարծիքը գնահատում ես:))
կլինի քեզ միանամ
Լիոն ջան, շատ լավ շարադրել ես: Հետաքրքիր կարդացվում է, բայց կուզանայի հարցնել, թե այդ փաստաթղթերը քեզ որտեղի՞ց: Շարունակություն լինելու է չէ՞:
Մերսի, Malxas ջան, քո դրական կարծիքը ինձ համար շատ ու շատ կարևոր է: Հուսով եմ, հետագայում ևս չես դադարի կարծիքներ արտահայտել: Շարունակություն անպայման կլինի, Հայկին դեռևս այնքան ուրախ և տխուր իրադարձություններ են սպասում...
Առաջին գրառումը «Կոննեկտիկուտցի յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում» գիրքը հիշեցրեց :)) սպասում եմ շարունակությանը :)
Freeman ջան, շատ մերսիներ: Չէ, «Կոննեկտիկուտցի յանկին Արթուր թագավորի արքունիքում» գիրքը չեմ կարդացել, բայց ուրախ եմ, որ ինձնից անկախ նման ոճ եմ ընտրել, այսինքն` գրական ինտուիացիաս երևի վատը չէ :)
«Լեռնցին» ֆիլմից ոգեշնչված ե՞ս գրել:)) աչքիս սկսեմ էդ ֆիլմը նայել)))
Հիմա ավելի անհամբերությամբ եմ սպասում շարունակությանը,հուսով եմ երկար կլինի,բայց տեմպը չես կորցնի ու ուրախ եմ, որ իմ կարծիքը գնահատում ես:))
Ինչ-որ տեղ այո: Վեպը "Լեռնեցին" նախագծի (դա ոչ միայն ֆիլմն ու սերիալն են) յուրօրինակ, հայկական սպին-օֆֆն է (http://www.google.ru/url?sa=t&source=web&cd=1&ved=0CCIQFjAA&url=http%3A%2F%2Fru.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D0%25A1%25D0%25BF%25D0%25B8%25D0%25BD-%25D0%25BE%25D1%2584%25D1%2584&rct=j&q=%D1%81%D0%BF%D0%B8%D0%BD-%D0%BE%D1%84%D1%84&ei=UkRNTtn1O6Xj4QSw7J3QBw&usg=AFQjCNH0r5B1Rv4nagNYLqM7d_hRpH4SBA&cad=rjt):) Տեմպը չեմ կորցնի, հաստատ և հետո... որ հանկարծ այդպես լինի, կասեք, չէ?
Arpine ջան, ապրես: Ուրախ եմ, որ վեպս նաև գեղեցիկ սեռին է հետաքրքրում: Քո կարծիքը ինձ համար շատ թանկ արժե, մերսի :)
Շարունակություն:aaa
*
Դեռ հարձակումից առաջ ես ուշադրություն դարձրի հաղթանդամ այդ տղային, որի հայացքից կարծես լավատեսություն էր կաթում…: Գնում էր կռվի՝ ասես հարսանիք: Կռվի ոգին էր: Ասում էին՝ որբ տղա է, իր ուժերով ընդունվել է բժշկական ինստիտուտի վիրաբուժական բաժինը, սակայն վերջին կուրսից դուրս է եկել ու միացել է մեր կռվին: Ու հենց այդ ժամանակ զգացի, որ նա սովորական մարդ չէ: Հետո հիշում եմ արյունը, պայթյունների ու թշնամու գնդակների հեղեղը… ու նրա զարմացական հայացքը, երբ զգաց, որ դեպի հոսպիտալ տանելու փոխարեն իրեն անտառ եմ քարշ տալիս…
Ես հարմար տեղավորեցի նրան խոտերից պատրաստված անկողնու վրա: Վահեն ուշքի եկավ հաջորդ առավոտ: Ես նստած էին նրա կողքին: Վահեն անմիջապես չհասկացավ ինչ է եղել: Կարծեց, թե սովորական արթնացում է, սակայն երբ տեսավ իր պատառոտված ու արյունոտված համազգեստը՝ նախորդ օրվա իրադարձությունները միանգամից կենդանացան ուղեղում:
- Լա՜ավ կռիվ էր… ոնց որ էլ մի թեթև կպել է, հա՞,- հարցական ինձ նայեց Վահեն,- ապրես եղբայր, կյանքս քեզ եմ պարտական, եթե դու չլինեիր, գուցե ինձ հիմա… անունդ ո՞նց է:
- Սկզբի համար ինձ ասա Հայկ, հետո կտեսնենք,- խուսափեցի ես:
- Ո՞նց թե, լսիր, դու իմ կյանքը փրկես ու ես փրկարարիս անունը չգիտենա՞մ,- մի քիչ լարվեց Վահեն:
- Գիտես Վահե, հաճախ ամենապարզ հարցերն էլ բարդ պատասխաններ են ունենում…. մենք երկար խոսելու բան ունենք:
- Լավ, արի գնանք մեր դիրքերը, ճամփին կխոսենք:
- Չէ, չէ, սպասիր, մի շտապիր,- կանգնեցրի ես,- Վահե ես քեզ պիտի մի նորություն հայտնեմ, բայց խնդրում եմ, միանգամից հետևություններ չանես…
- Լավ, ասա,- խոտերին հանգիստ տեղավորվելով ասաց Վահեն:
- Դու ուզեցիր իմ անունը իմանալ: Ասեմ: Ես Հայկն եմ, Հայկազունիների ցեղից: Ես Հայկ Նահապետի [1] որդին եմ ու ծնվել եմ Քրիստոսից առաջ 2520 թվականին: Վահե, ես անմահ եմ: Ես չեմ ծերանում ու չեմ մահանում և դատապարտված եմ հավերժ ապրելու: Սակայն ես միայնակ չեմ: Աշխարհում էլի կան նման մարդիկ ու դու նրանցից մեկն ես…
- Լսիր, դու հո կանտուզիա չե՞ս տարել,- վախեցած հարցրեց Վահեն:
- Չէ, եղբայր, ես նորմալ եմ, դու էլ ես նորմալ, չնայած… արդեն այնքան էլ չէ: Գիտես, դու մահացար որպես մահկանացու, սակայն կրկին կյանքի եկար ու հիմա ապրում ես:
- Լավ, լավ, պա՜րզ է…,- տխրեց Վահեն,- գնանք դիրքերը, կխոսենք… արի, արի՜:
- Էխ դու՜ու, չհավատացիր էլի ինձ…,- ես ելա տեղիցս:
- Չէ, ինչո՞ւ, հավատացի… գիտես, ես բժշկականի վերջի կուրսից եմ դուրս եկել ու այստեղ եկել: Կարելի է ասել վիրաբույժ եմ ու շատ եմ լսել երկար ապրողների մասին… Գնա՜նք…, կխոսե՜նք…, հոսպիտա՜լ կերևանք…, կհանգստանա՜նք… կանցնի կգնա:
- Լավ նայիր…,- ասացի ես ու ակնթարթորեն “ՏէՏէ”-ս դեմ տվի կրծքիս:
- Սպասիր, եղբայր, մի արա այդ բանը, մենք դեռ ջահել ենք, կյանք ունենք ապրելու, վերջը մեր կռիվն ունենք կռվելու,- այդ պահին առաջին անգամ Վահեի աչքերում արցունք տեսա… ու հավատացի նրան:
- Ամեն ինչ կարգին է,- ասացի ես ու կրակոցով խոցեցի ինձ:
Ընկնելիս հիշում եմ Վահեի ճիչը ու դեպի ինձ նետվելը: Ուշքի եկա այն բանից, որ մի քիչ հեռու, մեջքով դեպի ինձ, չոքել է Վահեն ու հեկեկալով գերեզման է փորում:
- Լսիր, չե՞ս ափսոսում ջանքերդ, գոնե խրամատ փորիր, ինչո՞ւ ես իզուր հող փորում,- սկսեցի ես:
Վահեն շուռ եկավ, ու բահն ընկավ ձեռքից: Մի քանի վայրկյան նա քարացած ինձ նայեց, հետո ուշքի եկողի ձայնով սկսեց.
- Լսիր, դու շատ բախտավոր տղա ես… ա՜յ քեզ բան… ես նման բան չեմ տեսել, բայց կարդացել եմ…: Ոչ զարկերակդ էր խփում, ոչ սիրտդ կար: Լսիր, գնդակները շոշափելով անցել են կաշվիդ վրայով: Սպասիր, երևի հենց դրանից էր արյունը: Չէ մի րոպե, ես ստուգեցի, սիրտդ չէր աշխատում, զարկերակդ չկար…
- Վահե, Վահե սպասիր… դու ամեն ինչ ճիշտ ես արել,- ժպտացի ես:
- Բայց այդ դեպքում ո՞նց…,- սկսեց կասկածել նա:
________________
[1] Հայկ Նահապետ (մ.թ.ա. 2492-2411): Արատտայի քրմապետության զորավարներից, որը վճռական ճակատամարտում հաղթանակ տանելով երկիր ներխուժած միջագետքյան նվաճողների դեմ և դրանից հետո փոխարինելով ավանդականորեն կառավարող քրմերին, դարձավ Արատտայի առաջին քուրմ-արքան: Հետագայում նա աստվածացվեց, իսկ հայերի հավատալիքների մեջ մնաց որպես հայ ժողովրդի ավանդական նախնի, որից սերում և որի անունից էլ հայերը ստացել են իրենց անունը:
*
- Լսիր, ասեցիր ու չասեցիր,- վերսկսեց խոսակցությունը Վահեն,- վերջը ո՞նց եղավ Մահմեդի հետ:
- Հանդիպեցինք, զրուցեցինք, հետո քաղաքականության շուրջը վիճեցինք… ու վերջ տեսնում ես,- կատակեցի ես:
- Ես լուրջ եմ ասում…
- Լուրջ… ասածիս միայն վերջին մասն էր լուրջ. վերջը տեսնում ես,- լրջացա նաև ես:
- Տեսնելը տեսնում եմ, բայց չեմ կարողանում հավատալ ու պատկերացնել… Դու, հազարավոր մարտերի մասնակիցդ, դու փորձված թրամարտիկդ, որ անցած տարի մեծ գումարով գրազ եկար ու հաղթեցիր աշխարհի թրասուսերակիրների չեմպիոնին… ու հանկարծ այս վիճակո՞ւմ:
- Գիտես Վահե, հարցը փորձը չեր… հավատա եղբայր, ես ինքս քանի անգամ զգացի, թե ինչպես իմ թուրը հասավ նրան…: Բայց իմ հարվածները կարծես չէին ազդում: Գիտե՞ս, մենք բավականին երկար կռվեցինք, ու ի վերջո… հասկանում ես, պատահական մի ճիչ, սովորական մի մարդու ճիչ, որը տեսել էր կամրջի վրա թրերով կռվող երկու հոգու, շեղեց ուշադրությունս ու ես բաց թողեցի հարվածը: Լավ էր, որ վերջին պահին կարողացա թափով ետ ընկնել, ու Մահմեդի յաթաղանը ընդամենը անցավ կոկորդիս վրայով…: Ես հետ ընկա կամրջի բազրիքի վրա, հավասարակշռությունս կորցրի ու ընկա ջուրը…: Դե սա անցած լինի…,- պատմեցի ես, ու պոկեցի վիրակապը,- սրանից նույնիսկ սպի չի մնա:
- Լսիր, ինչպե՞ս կարող է նման բան լինել… Դու ինքդ էլ քանի անգամ պատմել ես, ու հավատացրել, որ թեև հարվածները մեր մարմնի վրա չեն ազդում, բայց մենք դրանցից աստիճանաբար թուլանում ենք…
- Չգիտեմ, Վահե, ես ինքս էլ չգիտեմ: Ի դեպ…,- կտրուկ թեման փոխեցի ես,- թուրս փորձե՞լ ես գտնել:
- Է՞լ ինչ կասես, իհարկե… Գիտես, քո կորելուց հետո ես միացա ոստիկանության ռադիոհաճախականությանը ու երբ տեղեկացա կամրջի վրայի կռվի մասին, անմիջապես գնացի այնտեղ: Քեզ արդեն տարել էին… պատկերացրու թուրդ ընկած էր ջրերի մոտ, հենց ափին, իսկ պայուսակդ ու թրի պատյանը՝ կամրջի վրա էին: Վերցրու,- Վահեն ինձ մեկնեց թուրս:
- Լավ է, թե չե առանց սրա չի լինի, իսկ գտնելը ժամանակ էր:
- Ի՞նչ նամակ էր,- թեման փոխեց Վահեն:
- “Խաղաղ աշխարհ” կազմակերպությունից էր: Նրա ներկայացուցիչը ուզում է հանդիպել ինձ հետ:
- Ա՞յդ ինչ սատանա է…,- տարակուսեց Վահեն,- երևի աղանդավորնե՞ր են:
- Չէ, չէ, Վահե ջան, ես դրանց մասին մոտավորապես գիտեմ, աղանդավորներ չեն հաստատ:
- Բա ի՞նչ են:
- Լսիր, արի մի կտոր բան ուտենք, երեկվանից բերանս բան չեմ դրել, ընթացքում կխոսենք:
- Լավ: Լսիր, երեկ Մարինեին հրավիրել էի մեր տուն, նստեցինք, խոսեցինք, հետո նա սկսեց եփ ու թափ անել…: Ի՜ նչ աղջիկ է, չես պատկերացնի ինչ համով բաներ է թողել երեկվանից…,- քաղցր հիշողություններից շողալով պատմեց Վահեն:
- Լավ է, լավ է… բայց Վահե ջան, դու նրան շատ տոն մի տուր, գիտես էլի… մեր նմաններին չի կարելի ընտանիք ունենալ:
- Գիտեմ, գիտեմ,- մթնեց Վահեն ու լռեց:
- Լավ եղբայր, դու մի տխրիր… մի բան կանենք:
Վահեն լռեց ու մտովի երևի նորից տեղափոխվեց Մարտակերտ, հիշեց մեր առաջին հանդիպումը…
*
- Լավ, եթե քեզ հավատանք, ուրեմն մեզ սպանել հնարավոր չէ՞,- շարունակեց զրույցը արդեն ուշքի եկած Վահեն:
- Հնարավոր է, սակայն շատ դժվար գործ է: Մեզ սպանելու համար պետք է անպայման մեր նմանի գլուխը կտրել:
- Լավ, հիմի ես որ իմ “ԱԿաԷմ”-ի մագազինը վրես թողնեմ, ինձ բան չի լինի՞:
- Չէ, բայց խորհուրդ չեմ տալիս փորձել,- ժպտացի ես:
- Ինչու՞:
- Ես ասացի, որ այդ դեպքում դու չես մահանա… բայց ցավ կզգաս:
- Լսիր, ամեն դեպքում գլխիս մեջ չի տեղավորվում… չէ, ուղղակի չեմ հասկանում, չի կարող պատահել նման բան:
- Հը՜ը՜, բժշկի հոգին խոսեց մեջդ…, լավ սպասիր, արդեն տղերքի ձեներն են լսվում: Արի պայմանավորվենք, դու այս ամենի մասին ոչ մեկին ոչ մի խոսք… Գիտե՞ս իմ ու քո շահերից չի բխում, որ հասարակությունը իմանա մեր մասին… կսկսվեն հարցումները, գիտական փորձերը, հասարակությունը կսկսվի վարակվել անմահության հոգեկան ախտով: Մի խոսքով՝ խելագարություն կսկսվի: Դրա համար արի այս գիշեր, եթե հարմար լինի, կհանդիպենք ու հանգիստ կզրուցենք, իսկ հիմա, ժպտա, ընկերներիդ շնորհավորանքներին պատասխանիր… տես մարդիկ անկեղծ ուրախացել են, որ քեզ ողջ են տեսնում… Մեկ-մեկ էլ խոսքի մեջ կարող ես ինձ գովել,- կատակով ավելացրի ես ու սեղմեցի նրա ուսը:
… Երեկոյան Վահեն առաջինն եկավ իմ վրանը: Բարեխիղճ զինվոր. նախապես պարզել էր, որ այդ գիշեր ոչ մի լուրջ գործողություն չի նախապատրաստվում, դրա համար էլ եկել էր:
- Լավ էր որ եկար: Գիտես, ուրախ եմ քեզ այսպես հանգիստ տեսնելու: Ոչ բոլորի մոտ է ստացվում այսպես միանգամից համակերպվել այս գաղափարի հետ…,- ժպտալով ողջունեցի ես:
- Դե դա մենք դեռ կտեսնենք համակերպվել ենք թե չէ…: Լսիր, մի կողմից հավատս չի գալիս, բայց մյուս կողմից էլ՝ ախր աչքովս տեսա: Ողջ բժշկական փորձս կարող եմ դնել… քո սիրտն ու զարկերակը չէին խփում…
- Լավ, լավ մի հուզվիր… նստիր, այս պահածոն սկսիր անուշ անել… ողջ գիշեր խոսալու բան կունենանք…
- Ես արդեն ասացի իմ անունը,- սկսեցի ես,- այո, Վահե, ես Հայկն եմ, Հայկազունիների ցեղից: Ես Հայկ Նահապետի որդին եմ ու ծնվել եմ Քրիստոսից առաջ 2520 թվականին… սակայն այդ հետագայում ես սկսեցի հաշվել ու տարիների հաշիվը պահել: Իսկ այն ժամանակ ես ուրիշ էի, մարդիկ ուրիշ էին, աշխարհն էր ուրիշ… Գիտե՞ս, Վահե, հարյուրամյակներն անցնում են և նույնիսկ իմ հիշողությունից է շատ բաներ ջնջվել… սակայն շատ բաներ էլ հիշում եմ…
Հիշում եմ հորս՝ արիների [1] ցեղի հզոր Նահապետին: Արդեն մի քանի տարեկան երեխա էի, երբ սկսեցի գիտակցել ու զգալ, թե ով է հայրս: Հիշում եմ, թե ինչպես էր հայրս իր գահվորակին նստած ընդունում մյուս ցեղապետերին ու նրանք միասին լուծում էին պետության համար կարևորություն ներկայացնող հարցերը: Այն ժամանակ ես դեռ փոքր էի, սակայն հայրս ինձ միշտ իր հետ տանում էր այդ հավաքներին: Ավագների խոսքերից ես շատ բան չէի հասկանում, սակայն հիշում եմ, տպավորվել է մեջս, այն խորին հարգանքն ու ակնածանքը, որ բոլորին ներշնչում էր հայրս…: Արդեն այն ժամանակ շատերը նրան կենդանի աստված էին համարում, սակայն ինձ համար նա միայն հայր էր, սիրելի հայր, որի հետ կարելի էր ազատ օրերին զբոսնել, գետում լողալ, ձուկ որսալ: Ես դեռ մանուկ էի, երբ հայրս առաջին անգամ տվեց իմ ձեռքն իր թուրը և ասաց.
- Բռնիր սա, որդիս, պինդ բռնիր ու զգա նրան: Սա զենք է որդիս, սակայն ավելին է, քան զենքը: Սրա մեջ կա խորը իմաստնություն: Սա ապրելու կամք է, հաճախ նաև՝ իրավունք: Սա թույլերին ոգի է տալիս, ուժեղներին՝ ավելի հզորացնում: Սա մեր՝ արիներիս, անբաժան ընկերն է…:
Այո՜…: Ես ոգևորված ըմբոշխնում էի հորս խոսքերը, որոնց իմաստը հետագայում էի խորը հասկանալու:
Գիտե՞ս Վահե, հիշում եմ նաև մորս՝ համեստ ու առաքինի մի կնոջ, որը հորս կյանքի հավատարիմ ուղեկիցն էր, ու ապահովում էր նրա թիկունքը: Այո, թիկունքը ընտանեկան կյանքում, որը իսկական տղամարդու համար շատ կարևոր է: Հիշում եմ եղբայրներիս, որոնց հետ ժամերում թափառում էինք ու մարզվում…
Իսկ հետո հայրս, իր երևելի ցեղապետների ու երկրի ընտիր ռազմիկների հետ մի գունդ կազմեց ու մեկնեց: Ես շատ էի ուզում, որ նա ինձ իր հետ վերցնի, սակայն նա մերժեց: Ու թողեց ինձ դայակիս՝ իր հավատարիմ Արամի խնամքի տակ: Արամը ժամեր էր անցկացնում ինձ հետ, մարզում ձեռնամարտի, թրամարտի, նիզակամարտի ու նետաձգության գործում, պատմում պատմություններ անցած-գնացած օրերի ու հերոսների մասին: Բացի դրանից ես, արդեն բավականին հասուն պատանի, դայակիս հետ թափառում էին մեր աննման անտառներում ու լեռներում՝ ուր մենք ականջալուր էինք հեռվից եկող լուրերին: Իսկ դրանք խառն էին և հակասական: Ասում էին, որ հարավում՝ սրբազան Եփրատ և Տիգրիս գետերի միախառնման վայրից ոչ հեռու գտնվող քաղաքում, հորս հեռավոր ազգականներից մեկը՝ Մեսիլիմ բելը [2] , որոշել էր աշխարհ տիրել…
Սակայն մի օր կատարվեց այն, ինչ հետագայում խորը հետք էր թողնելու իմ կյանքում: Այժմյան իրադարձությունների բարձրունքից նայելով կարող եմ ասել՝ դա Քրիստոսից առաջ 2493 թվականի աշնանն էր…: Հերթական առավոտյան դայակիս հետ մեկնեցի որսի: Եղնիկներից մեկին ոգևորված հետապնդելիս ես ինքս դարձա որս ու ընկա մի խորը փոսի մեջ: Ուշքի եկա այն բանից, որ գտնվում եմ մի փակ սենյակում…: Ինձ հետ էին նաև իմ հասակակից տղաներ, սակայն նրանք ուրիշ ազգերից էին և մենք իրար լեզու չէինք հասկանում…: Պարզվեց Վահե, որ մեզ գերել են ուրիշ մոլորակների բնակիչներ ու մենք նրանց դղյակներից մեկում ենք: Մեզ բոլորիս նրանք ինչ որ հատուկ դեղ սրսկեցին, որից հետո մենք բոլորս քուն մտանք: Արթնացա նույն փոսի մեջ: Արդեն երեկո էր: Ես սկզբում ոչ-ոքի չպատմեցի տեղի ունեցածի մասին, համարելով դա հարվածի հետևանքով տեսած մի երազ, դե իսկ հետագայում արդեն պատմելու ժամանակը չէր…
Իրադարձությունները սկսեցին հեղեղի նման սրընթաց զարգանալ: Պարզվեց, որ Մեսիլիմ բելը որոշել է իր քաղաքում մի հսկայական պալատ-աշտարակ կառուցել՝ նպատակ ունենալով հասնել երկինք ու միանալ աստվածների ընկերակցությանը: Աստվածները, սակայն, չհանդուրժեցին այդ և հզոր երկրաշարժով փլուզեցին այն՝ հազարավոր զոհեր պատճառելով վախից խենթացած մարդկանց: Դրանից հետո, այլևս չցանկանալով գտնվել Հայրենիքից հեռու, հայրս վերադարձավ: Հիշում եմ հորս մթամած դեմքը…: Նա եկավ ու իր ցեղապետների հետ անմիջապես էլ սկսեց պատերազմի պատրաստվել:
Բայց նույնիսկ այդ զբաղվածության թոհ ու բոհի մեջ նա չէր մոռանում ինձ: Հաճախ ազատ ժամանակ գտնելով՝ նա ինձ էր փոխանցում բազում մարտերում թրծված իր զորավարական գիտելիքները, ռազմիկի հատկությունները և կյանքի կենսափորձը: Մենք իրար հետ մեկնում էին զբոսանքի և հայրս հաճախ էր կրկնում.
- Հիշիր, որդիս, մարդկության դժբախտությունները գալիս են նրանից, որ մարդիկ որոշում են տիրել միմյանց վրա: Ազատությունն ամենամեծ արժեքներից մեկն է, որ մարդ ունի այս կյանքում: Սակայն քո Հայրենիքի ու ցեղի ազատությունն ավելին է, քան նույնիսկ քո անձնական ազատությունը: Ու եթե կարիք լինի, Հայկ, առանց երկմտելու զոհիր քո ազատությունը հանուն Հայրենիքի ու ցեղի ազատության: Մենք՝ արիներս, այս լեռների բնիկ տերերն ենք: Աստվածներն այս անկյունը տվեցին մեզ ապրելու և մենք ապրեցինք ու բազմացանք այստեղ: Մենք ստեղծեցինք տաճարներ աստղերը դիտարկելու համար և մեր քրմերի գիտելիքներին այժմ կնախանձեն նույնիսկ հեռավոր Եգիպտոսում: Մենք սկսեցինք զբաղվել մարդկանց հիվանդությունները ամոքելով և մեր բուժակների փառքը այժմ զրնգում է բոլոր երկրներում: Աստվածներն ասացին, որ արիները ընտրյալ ցեղ են և պարտավոր են մարդկությանը տանել լույս, փոխանցել այլ ցեղերին իրենց գիտելիքները՝ հանուն համընդհանուր ու համաշխարհային բարօրության: Սակայն հիշիր, որդիս, մենք ոչ ավելին ենք այլ ցեղերից և ոչ էլ հատկապես՝ պակաս: Բոլոր ցեղերն էլ իրավունք ունեն ապրելու այս հողի վրա: Ոչ ոք առաջնություն չունի մյուսի նկատմամբ և իրավունք չունի իրեն մյուսից բարձր դասելու: Մենք՝ արիներս, առաջ ենք անցել այլ ազգերից բնության գաղտնիքների ճանաչման գործում, սակայն դա պետք է ծառայի միայն համընդհանուր ու համաշխարհային բարօրությանը…
Եվ գիտե՞ս Վահե, այդ ամենը գումարելով մինչ մեկնելը արվող վարժություններին, տալիս էին իրենց հիանալի արդյունքները: Չեմ գլուխ գովում, սակայն արդեն այն ժամանակ քչերը կարող էին ինձ հավասարվել ռազմական արվեստում և մենամարտում՝ հատկապես թրերով մենամարտում…
_________________
[1] Արիական արմատներ ունեցող հայերը մարդկության պատմության արշալույսին իրենց ավելի հաճախ կոչել են արիներ: Միայն հետագա հազարամյակներում նրանց մեջ սկսեց արմատավորվել “Հայ” ինքնաանվանումը, իսկ օտարների մեջ` “Արի”-ին համարժեք "Արմեն"-ը:
[2] Մովսես Խորենացու հայտնած “Բել”-ի անվան տակ հանդես է գալիս իրական պատմական անձնավորություն` Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմը (մ.թ.ա. մոտ 2500 - ուղ. 2492), որը, օգտվելով երկարատև պայքարի հետևանքով միջագետքյան քաղաքների թուլացումի, իրականացրեց պատմության մեջ հայտնի Միջագետքյան քաղաքների քիչ թե շատ կայուն առաջին միավորումը` Էլամի հովանու ներքո:
Sambitbaba
19.08.2011, 10:52
Հետաքրքիր ստացվեց, որ միևնույն ակնթարթին կարդում և մեկնաբանում ենք մեկմեկու գործերը: Քանի որ ես այն հաստատ համոզմունքին եմ, որ պատահականություններ չեն լինում… Լավ, այդ մասին չի խոսքը:
Սկզբում մտածում էի կարծիքս անհատական նամակով հայտնել, մտածելով, որ իրար չենք ճանաչում, որ միգուցե դու կգերադասեիր այդպես և այլ նման բաներ: Չնայած ինքս, օրինակ, այնքան էլ չեմ սիրում այդ անհատական նամակները, համարում եմ, որ ֆորումը հենց նրանով է գերադասելի, որ մտքերդ կարող ես կիսել բոլորի հետ, նույնիսկ այն դեպքում էլ, եթե ներքուստ մենակյաց ես կամ ամաչկոտ: Հետո տեսա քո արձագանքը՝ իմ "Մատեանին…" և առանց երկմտանքի գրում եմ հենց այստեղ: Եթե սխալ է համոզմունքս, ներող եղիր և զգուշացրու. հաջորդ անգամ նամակով կխոսենք:
Շատ դուրս գալիս է "…դատապարտվածդ", Լիոն ջան: Շարադրում ես գեղեցիկ, և կառուցում էլ ես գեղեցիկ: Արտաքին կառուցվածքի մասին խոսելն ավելորդ եմ համարում: Մի շատ լավ բան էլ կա. սկսել ես Ամենասկզբից: Բայց այս հանգամանքը, գեղեցիկ և հետաքրքիր լինելուց բացի, պարտավորություններ էլ է դնում քեզ վրա: Դրանց մասին եմ ցանկանում խոսել:
Հին ազգերը հիմնականում վերանում են: Շատերին կարող ենք թվել, որոնք այսօր գոյություն չունեն: Իսկ որքան շատերի մասին նույնիսկ տեղեկություններ էլ չեն մնացել:
Քչերը մնացել են: Եվ այդ թվում՝ մենք: Կարծում եմ, մնացել են նրանք, ովքեր ինչ-որ կարևոր բան ունեին պահած, ինչը որ պարտավոր էին հասցնել մինչև մեր օրերը: Ու կա բավականին հեշտ նկատվող մի օրինաչափություն, որը յուրահատուկ է համարյա բոլոր այսօր գոյատևող հին ազգերին. նրանք բոլորը անկում են ապրել, դեգրադացիա: Կարծում եմ, դա որոշակիորեն քողարկվելու հնարավորություն է տալիս ազգին: Որպեսզի ուրիշների ուշադրությանը քիչ արժանանա ազգը և նման բաներ. կարծում եմ, հասկանում ես: Համաձա՞յն ես, որ մենք հեշտորեն մտնում ենք այդ կատեգորիայի մեջ…
Հետո գալիս է ժամանակ, երբ գաղտնիքները պետք է ի հայտ գան: Պատկերացրու, որ այդ ժամանակը եկել է: Չզարմանաս, երբ լսես, որ Փոքր Մհերն էլ է լույս աշխարհ դուրս եկել:
Խոսքերս քիչ ալեգորիկ են հնչում երևի, քանի որ քիչ են նման մինչև այսօր մեր հասկացած ճշմարտությանը: Բայց, եթե, ասենք, դու լողալ չգիտես, մի՞թե դա պատճառ է, որ դու հերքես օվկիանոսի գոյությունը:
Կներես համարձակությանս, Լիոն ջան, բայց ես որոշեցի զգուշացնել քեզ: Որովհետև համոզված եմ, որ շուտով ինքդ այդ ամենը քո մաշկի վրա կզգաս: Դու կանգնել ես մի ճանապարհի վրա, որը մենակ քոնը չի. այն բոլորի համար է: "Անմահության դատապարտվածը" շատ հայտնություններ կարող է բերել ընթերցողին, բայց նրանք սկզբում պետք է քեզ գան:
Առայժմ "…դատապարտվածդ" լիովին համապատասխանում է քո ստորագրությանը՝ Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք: Ցանկանում եմ քեզ հիշեցնել. հնդկական փիլիսոփայության մեջ կարևորագույն գրքերից մեկը համարվում է "Արտխաշաստրան", որի երկրորդ անունն է. "Քաղաքականության գիտություն", որտեղ մեծ տեղ է դասվում պատերազմի գիտությանը: Ստացվում է մի հետաքրքիր շղթա. ռազմագիտությունը՝ փիլիսոփայություն է, փիլիսոփայությունը՝ իմաստություն է, իմաստությունը՝ աստվածային հոգու մարմնավորված վիճակն է:
Չերկարացնեմ, այս մասին կարելի է անվերջ խոսել: Շուտով ինքդ ամեն ինչ կզգաս: Որովհետև "…դատապարտվածդ" շատ ավելի կարևոր բան է, քան կարծում ես:
Միայն թե, խնդրում եմ, ուշադիր եղիր: Առաջինը, քո սրտի նկատմամբ: Լսիր սրտիդ խոսքերը, բացիր սրտիդ աչքերը: Երկրորդ. ուշադիր եղիր արտաքին աշխարհի նկատմամբ: Հիմա արդեն մի մեծ հուշարար ես ձեռք բերել քեզ համար, մեծ օգնական. Տիեզերքը: Նա քեզ հուշելու է ամենուր, ամեն ինչում: Միայն թե կարողանաս լսել ու տեսնել…
…Ու գաղտնիքները կբացվեն:
ՀՀԳԳ. Ժողովուրդը հիշեց Մարկ Տվենի գրքի մասին, "Լեռնեցու" մասին: Ինչու՞ ոչ, դրանում ոչ մի վատ բան չկա: Բայց ես շատ ուրախ կլինեի, եթե ավելի ուշ, կարդալով քո գրքի էջէրը, հիշեինք, ասենք, Անխել Կուատյեի գրքերը: http://rutracker.org/forum/viewtopic.php?t=868892
Էս ինչ լավ մտահղացում ա:
Անհամբեր սպասում եմ շարունակությանը: Համոզված եմ, բավականին հետաքրքիր էքսկուրսիա ա սպասվում հայոց պատմության էջերով, իսկ որ Lion-ը դա կիրականացնի անթերի` կասկածներ չունեմ:
Արիներին հիշատակելու համար հատուկ շնորհակալություն :)
Հուսով եմ Հայկը բոլոր քիչ թե շատ նշանակալից իրադարձություններին մասնակցել է, չէ՞ :)
Sambitbaba
Սկզբում մտածում էի կարծիքս անհատական նամակով հայտնել, մտածելով, որ իրար չենք ճանաչում, որ միգուցե դու կգերադասեիր այդպես և այլ նման բաներ: Չնայած ինքս, օրինակ, այնքան էլ չեմ սիրում այդ անհատական նամակները, համարում եմ, որ ֆորումը հենց նրանով է գերադասելի, որ մտքերդ կարող ես կիսել բոլորի հետ, նույնիսկ այն դեպքում էլ, եթե ներքուստ մենակյաց ես կամ ամաչկոտ: Հետո տեսա քո արձագանքը՝ իմ "Մատեանին…" և առանց երկմտանքի գրում եմ հենց այստեղ: Եթե սխալ է համոզմունքս, ներող եղիր և զգուշացրու. հաջորդ անգամ նամակով կխոսենք:
Միանգամայն ճիշտ էս արել, որ այստեղ ես գրել: Լրիվ համաձայն եմ քեզ հետ և ինքս էլ եմ այն կարծիքին, որ ֆորումները հենց նման բաների, այսինքն ստեղծագործության հրապարակային քննարկման համար են: Շատ հաճելի է, որ ինձ ճիշտ ես հասկացել, ընդ որում ոչ միայն այստեղ, այլ նաև շատ ու շատ բաներում...
Շատ դուրս գալիս է "…դատապարտվածդ", Լիոն ջան: Շարադրում ես գեղեցիկ, և կառուցում էլ ես գեղեցիկ: Արտաքին կառուցվածքի մասին խոսելն ավելորդ եմ համարում: Մի շատ լավ բան էլ կա. սկսել ես Ամենասկզբից: Բայց այս հանգամանքը, գեղեցիկ և հետաքրքիր լինելուց բացի, պարտավորություններ էլ է դնում քեզ վրա: Դրանց մասին եմ ցանկանում խոսել:
Ճիշտ ես զգացել պատմվածքի մեխը: Ավելին ասեմ, Հավերժության դատապարտվածի կյանքի որոշ դրվագների ու նրա վերջնական ճակատագրի մասին տեղեկությունների ոչ այնքան հստակ լինել էր, որ արդեն ավելի քան մեկ տարի խանգարում էր ինձ հրապարակել այս փաստաթղթերը: Մեծ հաշվով մութ է մնում մեր հերոսի կյանքի գրեթե երեքհազարամյա ժամանակաշրջան և, եթե մ.թ.ա. 2500-1100 թվականների նկատմամբ նոթերում բավականին սպառիչ տեղեկատվություն կա, ապա մնացած ժամանակների մասին տեղեկատվությունը կրում է հատվածային ու թռուցիկ բնույթ: Միաժամանակ, սակայն, ես հույսս չեմ կորցնում, որ, ինչպես իր կյանքի արդեն իսկ ինձ հայտնի մասի դեպքում արվեց, մնացած մասի դեպքում էլ Հավերժության դատապարտվածը այս կամ այն ձևով ինձ տեղեկատվություն կփոխանցի: Սպասենք և հուսանք :)
Հին ազգերը հիմնականում վերանում են: Շատերին կարող ենք թվել, որոնք այսօր գոյություն չունեն: Իսկ որքան շատերի մասին նույնիսկ տեղեկություններ էլ չեն մնացել:
Քչերը մնացել են: Եվ այդ թվում՝ մենք: Կարծում եմ, մնացել են նրանք, ովքեր ինչ-որ կարևոր բան ունեին պահած, ինչը որ պարտավոր էին հասցնել մինչև մեր օրերը: Ու կա բավականին հեշտ նկատվող մի օրինաչափություն, որը յուրահատուկ է համարյա բոլոր այսօր գոյատևող հին ազգերին. նրանք բոլորը անկում են ապրել, դեգրադացիա: Կարծում եմ, դա որոշակիորեն քողարկվելու հնարավորություն է տալիս ազգին: Որպեսզի ուրիշների ուշադրությանը քիչ արժանանա ազգը և նման բաներ. կարծում եմ, հասկանում ես: Համաձա՞յն ես, որ մենք հեշտորեն մտնում ենք այդ կատեգորիայի մեջ…
Պատկերացրու որ համաձայն եմ, ընդ որում… ոչ միայն ես: Հայկազունի Հայկի կյանքի ընթացքի վերլուծություն ևս այդ հետևությանն է բերում: Իհարկե, դեռևս շատ բաներ մութ են մնում, բայց որ դա այդպես է, փաստ է:
Հետո գալիս է ժամանակ, երբ գաղտնիքները պետք է ի հայտ գան: Պատկերացրու, որ այդ ժամանակը եկել է: Չզարմանաս, երբ լսես, որ Փոքր Մհերն էլ է լույս աշխարհ դուրս եկել:
Խոսքերս քիչ ալեգորիկ են հնչում երևի, քանի որ քիչ են նման մինչև այսօր մեր հասկացած ճշմարտությանը: Բայց, եթե, ասենք, դու լողալ չգիտես, մի՞թե դա պատճառ է, որ դու հերքես օվկիանոսի գոյությունը:
Այդ թվում նաև ասածդ առումով առւջևում դեռևս մեծ անակնկալներ կան ;)
Կներես համարձակությանս, Լիոն ջան, բայց ես որոշեցի զգուշացնել քեզ: Որովհետև համոզված եմ, որ շուտով ինքդ այդ ամենը քո մաշկի վրա կզգաս: Դու կանգնել ես մի ճանապարհի վրա, որը մենակ քոնը չի. այն բոլորի համար է: "Անմահության դատապարտվածը" շատ հայտնություններ կարող է բերել ընթերցողին, բայց նրանք սկզբում պետք է քեզ գան:
Ապրես, գիտեմ, թեև մեծ շնորհակալություն քեզ, որ ասացիր: Հայտնություններից որոշների մասին ինչ-որ առումով արդեն իսկ խոսվել է, մյուսները կերևան ընթացքում: Ինչ արած, կարծես թե Հայկը մի մարդ է, որին վիճակված չէ սովորական մարդու կյանքով ապրել, ինչքան էլ որ նա դրան ձգտում է, և այս մարդը անընդհատ ստիպված է ինչ-որ հոգևոր առաքելություն իրագործել…
Առայժմ "…դատապարտվածդ" լիովին համապատասխանում է քո ստորագրությանը՝ Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք: Ցանկանում եմ քեզ հիշեցնել. հնդկական փիլիսոփայության մեջ կարևորագույն գրքերից մեկը համարվում է "Արտխաշաստրան", որի երկրորդ անունն է. "Քաղաքականության գիտություն", որտեղ մեծ տեղ է դասվում պատերազմի գիտությանը: Ստացվում է մի հետաքրքիր շղթա. ռազմագիտությունը՝ փիլիսոփայություն է, փիլիսոփայությունը՝ իմաստություն է, իմաստությունը՝ աստվածային հոգու մարմնավորված վիճակն է:
Եվ կրկին շատ դիպուկ էր ասված և ես իհարկե համաձայն եմ: Մնում է հուսալ, որ նման դիպուկ և արժեքավոր խոսքերով դու հաճախ կարտահայտվես այս թեմայում :)
Լիոն ջան ուզում եմ Լեռնցու թեմայում տվածդ հարցն ստեղ քեզնից հարցնեմ:)) խի՞ հերոսը Մահմեդին գնդացիրով չի ավիրում,հետո գնա գլուխը կտրի :think
Լիոն ջան, ունիկալ ստեղծագործություն է: Գրված է մեծ ոգևորվածությամբ: Համոզված եմ, որ հետագայում ավելի հետաքրքիր կգրես ու ավելի լավ կգրես: Պետք է անպայման ժամանակ գտնես, որպեսզի ավարտին հասցնես մտահաղացումդ: Տեսնում ես, թե ինչքան մարդկանց է ոգևորել: Թող դա լրացուցիչ խթանիչ ուժ լինի:
Ուրախ կլինեմ ինչ որ բանով օգտակար լինել, բայց ճշմարտությունն այն է, որ դու ոչ մեկի օգնության կարիքը չունես:
Քեզ ստեղծագործական հաջողություններ եմ ցանկանում, եղբայր:
Էս ինչ լավ մտահղացում ա:
Անհամբեր սպասում եմ շարունակությանը: Համոզված եմ, բավականին հետաքրքիր էքսկուրսիա ա սպասվում հայոց պատմության էջերով, իսկ որ Lion-ը դա կիրականացնի անթերի` կասկածներ չունեմ:
Արիներին հիշատակելու համար հատուկ շնորհակալություն :)
Հուսով եմ Հայկը բոլոր քիչ թե շատ նշանակալից իրադարձություններին մասնակցել է, չէ՞ :)
Արէա ջան, կարծում եմ, չես հիասթափվի: Հավատա, Հայկը իր ժողովրդի զավակն է (վերջը հո պատահական չէ, որ Հայկ Նահապետի որդին է) և ապրել ու կիսել է իր ժողովրդի հետ վերջինիս ճակատագրի բոլոր վայրիվերումները, ուրախությունները ու տխրությունները: Դու միայն հետևիր այս փաստաթղթերին և դեռ այնքան հետաքրքիր բաներ կիմանաս: Ի դեպ, մի թեթև առաջ վազելով ասեմ, որ արիական արշավանքների հետ կապված իրադարձությունները Հայկի կյանքում խորը հետք են թողել և լուրջ ազդեցություն են ունեցել նրա ճակատագրի վրա, բայց... առաջ չվազենք :)
Լիոն ջան,միանգամից սաղ սքան ա արա մի տեղ վերբեռնի քաշենք կարդանք,չենք համբերում:))
Լիոն ջան ուզում եմ Լեռնցու թեմայում տվածդ հարցն ստեղ քեզնից հարցնեմ:)) խի՞ հերոսը Մահմեդին գնդացիրով չի ավիրում,հետո գնա գլուխը կտրի :think
Freeman ջան, այդ հարցի վրա ես վաղուց եմ մտածել: Գիտես, պատճառները տարբեր են, որ Հայկի ու Մահմեդի տիպի մարդիկ նման կերպ իրար հետ չեն վարվում: Ավելին, եղել են դեպքեր, երբ ոմանք այդ կերպ փորձել են վարվել և կարծես թե որևէ խանգարող հանգամանք չեն ունեցել: Այսպես, ըստ Հավերժության դատապարտվածի` իր լավ ծանոթ և մոտիկ ընկեր, ևս անմահ շոտլանդացի Դունկան Մակ-Լաուդը մի անգամ իրեն պատմել է, որ նման կերպ մի ժամանակ փորձել է վարվել արաբ, ծնունդով մարրոկկացի ոմն անմահ Քսավե Սեն-Կլոդ: Սրան հաջողվել է այդ կերպ ոչնչացնել մի քանի անմահների, իսկ Դունկանն էլ ուղղակի հրաշքով է փրկվել, չնայած դրանից հետո սա ի վերջո կարողացել է հաղթել ու սպանել Քսավեին:
Մահմեդի պարագայում թերևս կարելի է միայն ենթադրություն անել, բայց կարծում եմ, որ ենթադրությունը բավականին հստակ է - Մահմեդը շատ ինքնավստահ էր և ավելին, այն, որ Հայկը չկարողացավ ոչ մի կերպ խոցել Մահմեդին Երևանյան լճի կամրջի վրա տեղի ունեցած մենամարտի ժամանակ, մի կողմից ցույց տվեց, որ սրա ինքնավստահությունը անհիմն չէ, մյուս կողմից էլ լրացուցիչ ավելացրեց դա: Կարծում եմ, որ Հավերժության դատապարտվածի նոթերի հետագա գլուխներում Մահմեդի պահով այս հարցի պատասխանը պետք է որ ստանանք...
Մերսի, Malxas ջան, մերսի, ախպերս - չես պատկերացնի, թե ինչքան թանկ են քո խոսքերը ինձ համար, քանի որ շատ անգամ եմ ինքս ինձ հարց տվել, արդյոք իզուր չեն այսքան թափածս ջանքերը: Հիմա զգացի, որ իզուր չեն, մերսիներ :)
Մերսի, Malxas ջան, մերսի, ախպերս - չես պատկերացնի, թե ինչքան թանկ են քո խոսքերը ինձ համար, քանի որ շատ անգամ եմ ինքս ինձ հարց տվել, արդյոք իզուր չեն ջանքերս Հայկազունի Հայկի կյանքի լուսաբանման գործում: Հիմա զգացի, որ իզուր չեն, մերսիներ :)
Իսկ հետո եղավ մեծ ճակատամարտը, Վահե՝ Հայոց ձորի ճակատամարտը [1]: Այո, եղբայր, դա իմ կյանքի առաջին ճակատամարտն էր և բացի այդ, դա նաև իմ նոր ծննդյան օրն էր՝ Քրիստոսից առաջ 2492 թվականի օգոստոսի 11-ը: Ինչպե՜ս էինք մենք կռվում… հորս թիկունքը պահում էին ամենաընտիր ռազմիկները, Կադմոսը ղեկավարում էր ձախ, իսկ ես՝ աջ թևը: Նահապետի հայտնի ճեղքման ժամանակ էր, որ ես ու Կադմոսը, ցանկանալով օժանդակել նրան, մեր թևերը սրընթաց հարձակման տարանք: Մենք թափով, հենց ընթացքից ընկանք ուղիղ թշնամու վրա ու միանգամից սկսվեց ձեռնամարտ հսկաների` ընտիր ռազմիկների հետ: Ես մերոնց առաջին շարքում վազելով այնպես էի թափ հավաքել, որ թշնամու հետ ընդհարման առաջին պահին ուղղակի տապալեցի բավականին մարմնեղ մեկին մարմնիս հարվածով՝ իսկ մյուսի ուսերի վրայով էլ պտույտ տվեցի ու մեջքի կողմից խոցեցի: Դրանից հետո հակառակորդ դուրս եկավ մի բարձրահասակ ու ջլուտ ռազմիկ: Ես ճարպկորեն կռացա ու խույս տալով նրա սրից և կտրող հարվածով թրատելով նրան որովայնից, առաջ անցա, թրիս վրա ընդունեցի երկրորդի նիզակի հարվածը ու սրան էլ թրատեցի մեջքից: Զգացի երրորդի մոտենալը կողքից՝ պատասխան հարվածից նա կողից խոցված ընկավ: Մի հանգիստ պահ որսալով՝ հայացք գցեցի մարտադաշտին: Համառ ձեռնամարտը եռում էր իմ թևում, իսկ հեռվից աղաղակելով մոտենում էին թշնամու նոր ռազմիկներ:
Այդ պահին ես ետ մղեցի մեկի գուրզի հարվածն ու թրի կոթով հարվածեցի գլխին: Հաջորդ պահին նա արդեն կենդանի չէր: Ուղիղ հարվածով կիսեցի ևս մեկի գլուխը: Սակայն տեղ հասան թշնամու նոր ռազմիկները և մարտը բավականին երկարեց: Թշնամին սկսեց սեղմել իր քանակով ու ուժով: Ընկնում էին արիներից արիները…: Այդ պահին, երբ թվում էր, թե բոլոր հույսերը մարում են, աչքս ընկավ այն բլրակին, որտեղ ամրացել էր Մեսիլիմ բելը… և օ՜ հրաշք… ես տեսա հորս հզոր ճեղքումը, հսկայամարմին Մեսիլիմ բելի օրորվելն ու տապալվելը, իսկ հետո… ծնկիս ստացված սուր հարվածից չկարողացա ոտքի վրա մնալ ու չոքեցի մյուս ծնկիս վրա: Պարզվեց, որ վիրավոր ու գետին ընկած թշնամիներից մեկն է դաշույնով հարվածել: Պատասխան հարվածով նրան մեխեցի գետնին, սակայն այդ պահին թշնամու երեք ռազմիկներ հարձակվեցին վրաս: Մեկի սաղավարտին ջարդեցի թուրս ու նրա պատասխան հարվածից կողից խոցվեցի: Ես ոլորեցի նրա ձեռքն ու սեփական թրով գլխատեցի: Սակայն այդ ժամանակ նիզակի հարվածը ստացա ուսիս ու թուրն ընկավ ձեռքիցս: Կրկին հարվածել փորձող թշնամու վրա նետեցի դաշույնս ու նա ընկավ՝ կոկորդից խոցված… այդ պահին ուժեղ ցավ զգացի թիակներիս միջև… և արդեն ոչինչ չեմ հիշում…
Արթնացա մեր տոհմական դամբարանում՝ սալին պառկած, շուրջ բոլորս տոհմակիցներից դիակները: Ես չէի հասկանում, թե ինչ է կատարվում ու առանց հասկանալու ոտքի կանգնեցի և դուրս եկա: Բլրակի վրա գտնվող դամբարանից պարզորեն երևում էին տոհմակիցներիս հաղթական պարերը, գետինը դղրդում էր միահամուռ Կոչ-արիից` արիների հզոր այդ կոչից, որոնվ նրանք աշխարհին ավետում էին իրենց հաղթանակը: Ես տեսնում էի արիների խրախճանքը, լսում երգն ու ծիծաղը: Այո Վահե, արիներն այդ օրը մեծ, պատմականորեն մեծ հաղթանակ էին տարել, մի հաղթանակ, որ դեռ երկար պիտի խոսվեր դարերում…
Ես օրորվելով ուղևորեցի նրանց կողմը, սակայն, այդ պահին կարծես մի մշուշ իջավ վրաս ու ինձ տարավ երկինք: Պարզվեց, որ ես կրկին այն հին դղյակում եմ, որտեղ մի անգամ եղել Էի: Այս անգամ, սակայն, ես արդեն մենակ էի: Ինձ մոտեցավ մի մարդանման էակ ու նայեց ուղիղ աչքերիս մեջ: Նա չխոսեց ինձ հետ լեզվով, սակայն ես հստակորեն հասկացա նրա ասածը.
- Դու առաջնածիններից ես: Դու` Հայկազունի Հայկ, չես ծերանա և չես մահանա, մինչև քո ժամը չհասնի: Դու պարտավոր ես ապրել ու պայքարել: Սակայն դու միայնակ չես լինի, քեզ նման պայքարողներ էլի կան: Ձեզնից ամեն մեկը կընտրի պայքարի իր ձևը և հավատարիմ կմնա նրան: Դուք կհանդիպեք իրար, կընկերանաք կամ կթշնամանաք, կսիրեք կամ կատեք, սակայն դուք չեք կարողանա այլ կերպ սպանել իրար, բացի իրար գլխատելով…
Ես լսում էի, ու չէի հասկանում…: Արթնացա անտառի բացատում, արդեն մի քանի օր անց: Շարժվեցի դեպի մոտակա աղբյուրը ջուր խմելու և իմ կամքից անկախ մահու չափ վախեցրի ջրի համար եկած մի խումբ աղջիկների, որոնք ինձ ճանաչում էին: Նրանք ճչալով փախան, իսկ ես հասկացա, որ վերջ. նրանց ու բոլոր ինձ ճանաչողների համար ես արդեն մեռած եմ…
Մի քանի օր թափառեցի անտառում, հույսով, որ կհանդիպեմ հորս: Այդպես էլ եղավ և ես հարմար պահ որսալով, մոտեցա նրան: Հայրս, տեսնելով ինձ, մեղմորեն ժպտաց և ասաց.
- Հայկ, ես գիտեի, որ դու այստեղ կլինես: Որդիս, դու նոր կյանք ես մտել` ընտրյալների կյանք: Դու արդեն չես վերադառնա հնին: Աշխատիր արժանի լինել նորին: Բարձր պահիր քո տոհմի և իմ անունը: Ծառայիր քո ցեղին ու հավատարիմ եղիր նրան՝ ուր էլ որ լինես: Ոչինչ՝ նույնիսկ կյանքդ, չխնայես նրա համար: Քո առաջ բացվել է աշխարհը, Հայկ, ճանաչիր այն և իմաստնացիր: Ես գիտեմ, որ դա արժանի կլինես հորդ անվանը, իսկ այս թուրը, որդիս, վերցրու և թող այն հավատարիմ ընկեր լինի քեզ: Երբեք չբաժանվես նրանից, քանզի այն պատրաստված է ընտիր երկաթից…: Գնաս բարով:
Վերջին խոսքերի հետ նա ինձ մեկնեց մի թուր, ամուր գրկեց և արագորեն հեռացավ: Ես կարոտով նայեցի հորս հետևից, կարծես կանխազգալով, որ այլևս երբեք չեմ տեսնի նրան: Ուշքի գալով` սկսեցի զննել հորս նվերը: Գիտե՞ս, Վահե, մինչ այդ ես չէի տեսել նման գեղեցկության զենք: Բացի այդ, այն նաև հիանալի հատկություններ ուներ: Թեթև էր, սակայն հարվածը տապալում էր ցլին, չէր ժանգոտվում և չէր բթանում, իսկ պետք եղած դեպքում էլ մետաղագործական ոչ բարդ վարժություններից հետո այն փոխում էր իր տեսքը… այն հիմա էլ ինձ հետ է…
Ես ընդհատեցի պատմությունս և պայուսակից հանելով, ցույց տվեցի Վահեին իմ թուրը կամ ավելի ճիշտն ասած՝ ներկայացրի իմ մարտական ընկերոջը:
… Դրանից հետո պատմելու և շատ բան կա, և քիչ: Ճանապարհվեցի դեպի հարավ՝ որոշ ժամանակ ինձ մոռացության տալու համար: Բացի այդ ուզում էի տեսնել այն քաղաքը, որտեղ կառուցվել էր այդ անիծյալ պալատ-աշտարակը և որից սկսվեց այս ամենը: Քաղաքն այդպես էլ չգտա, իսկ վախեցած մարդիկ համառորեն խուսափում էին խոսել նրա մասին…: Հետո հանդիպեցի Մենեսին: Հանդիպումը պատահական եղավ, սակայն նա միանգամից ինձ ճանաչեց և ներկայացավ: Միայն հետո իմացա, որ մեր նմանները իրար մոտենալիս մի սուր զգացում են ունենում, որը հուշում, ինչու չէ, նաև հաճախ զգուշացնում է հանդիպման մասին: Պարզվեց, որ նա էլ է իմ պես, սակայն այդ վիճակում է արդեն մոտ հինգհարյուր տարի: Այո, Վահե, նա այն քչերից է, գուցե և միակը, որ տարիքով մեծ է ինձնից…: Մենեսի հետ ես անցա Եգիպտոս և նա ծանոթացրեց ինձ իր ուսումնասիրություններին: Պարզվեց, որ մեզ բոլորիս այնպիսի մի նյութ են ներարկել, որից մենք ոչ միայն չենք ծերանում կամ մահանում, այլև մեր բոլոր վնասվածքները շատ արագ լավանում են: Իմ աչքի առաջ նա մի հարվածով թռցրեց իր դաստակը, որը հաջորդ օրն արդեն տեղում էր: Բացի այդ մենք չենք հիվանդանում և ընկալունակ չենք մարդկային շատ ու շատ հիվանդությունների: Ըստ նրա ուսումնասիրությունների մենք այնքան էլ շատ չէինք աշխարհում, բայց քիչ էլ չէինք: Նրան նույնիսկ հաջողվել էր մի փոքրիկ ցուցակ կազմել: “Սակայն”,- ավելացրեց այդ ժամանակ Մենեսը,- “նախ սա ամբողջը չէ, և հետո, հնարավոր է, որ հետագայում նորերն էլ ի հայտ գան”:
Այսքան մի բան: Հետագա իմ կյանքը կիմանաս հետագայում: Եղել եմ և արքա և քուրմ, և իշխան և ռազմիկ, և հասարակ գյուղացի և առևտրական, ամեն ինչ էլ փորձել եմ, սակայն ամեն ինչ և միշտ իմ ուժերի շրջանակներում ուղղված է եղել Հայկյան ցեղի բարօրության ապահովմանը…
___________________
Նկատի է ունեցվում մ.թ.ա. 2492 թ-ի օգոստոսի 11-ի Հայոց ձորի ճակատամարտը, որտեղ Հայկ Նահապետի գլխավորությամբ հայկական բանակը վճռական հաղթանակ տարավ, իսկ Հայկը մահացու նետահարելով սպանեց թշնամիների առաջնորդ, Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմ բելին:
Arpine ջան, ապրես: Ուրախ եմ, որ վեպս նաև գեղեցիկ սեռին է հետաքրքրում: Քո կարծիքը ինձ համար շատ թանկ արժե, մերսի :)
Եթե ստեղծագործությունը իսկապես լավն է, պիտի որ կապ չունենա թե ով է կարդում: ;) Ամեն դեպքում ինձ շատ է դուր գալիս, Շատ հաճելի է ժամանակի մեջ ճամփորդելը: Սպասում եմ շարունակությանը…
Մերսի: Չէ, իրոք, մի քիչ չէի սպասում գեղեցիկ սեռից արձջագանք, բայց, չես պատկերացնի, ուղղակի չես պատկերացնի, թե դա ինչպես ուրախացրեց ինձ :)
Չգիտեմ՝ ամաչեմ սրանից, թե՝ չէ, բայց Լեռնցուն ծանոթ չեմ: Ու գուցե ավելի լավ, որովհետեւ մտահղացումն ինձ չափազանց հետաքրքիր ու ինքնատիպ է թվում: Էլ ի՞նչ է պետք ընթերցողին: Հա, երեւի միայն Lion-ին ասել՝ կեցցես, չես դադարում զարմացնել: Պաչիկ:
*
- Ասում ես ինչ է այդ “Խաղաղ աշխարհ”-ը՞,- խոսակցությունը վերսկսեց Վահեն:
- Ես դեռևս ամենևին էլ վստահ չեմ, սակայն եթե դրանք իմ իմացածներն են, հաստատ աղանդավորներ չեն:
- Լավ, Հայկ, հետքրքիր մարդ ես, մի կարգին բան ասա հասկանամ,- բողոքեց Վահեն:
- Լավ, ժամանակն է, որ դու այդ էլ իմանաս,- ես ուղիղ նայեցի նրա աչքերի մեջ,- դրանք, Վահե, դիտորդների պես մի բան են, հասկանո՞ւմ ես, Նրանց կողմից կազմակերպված դիտորդներ: Չէ, մի մտածի, սրանք մեզ պես սովորական մարդիկ են, ուղղակի ֆինանսավորվում ու կազմակերպվում են Նրանց կողմից: Սրանց ողջ առաքելությունը կայանում է նրանում, որ հետևեն մեր վարքին, հետևեն ու արձանագրեն՝ բայց չխառնվեն մեր գործերին:
- Էս պահին մենակ էդ դիտորդներն էին պակաս,- զարմացավ Վահեն:
- Իսկ դրանց գալը ինձ ընդհակառակը, պետք է: Հասկանո՞ւմ ես, Մահմեդի հետ պատահածից հետո ես շատ եմ ուզում նրանցից որոշ բաներ պարզել:
- Լսիր Հայկ, համ ասում ես, թե այդ դիտորդները չեն խառնվում մեր գործերին, համ էլ մեզ հյուր են գալիս:
- Գիտե՞ս, սրանց հայաստանյան ներկայացուցչին ես չեմ ճանաչում, սակայն էլեկտրոփոստով շատ եմ շփվել հետը: Վատ մարդ չի…: Ես նրա հետ շփվում եմ ավելի շատ ներքին կարգով: Կամ էլ ո՞վ գիտի, գուցե Նրանց մտադրությունը փոխվել է և Նրանք որոշել են արդեն շփվել մեզ հետ:
- Լավ, թող գան տեսնենք ինչ պտուղներ են…: Լսիր, դու մի քիչ պառկիր, հանգստացիր, ես դուրս գամ քաղաք, տեսնվեմ տղերքի հետ: Տեսնեմ քո հարցով ինչ նորություն կա…,- ուղվեց դեպի դուռը Վահեն, սակայն ետ դարձավ,- լսրի Հայկ, վստա՞հ ես, որ Մահմեդը այստեղ քեզ չի գտնի:
- Գրեթե,- պատասխանեցի ես,- սակայն ամեն դեպքում պատրաստ կլինեմ:
- Զգույշ եղիր, Հայկ ջան, քանի դեռ չես պարզել այդ տականքի գաղտնիքը, զգույշ եղիր: Երեկոյան տանը կլինեմ՝ դիտորդներին դիմավորելու:
- Դու էլ ուշադիր եղիր, կտեսնվենք,- ասացի ես:
*
Երեկոյան ես ու Վահեն շախմատի տախտակի առաջ ժամանակ էինք անցացնում, երբ դուռը թակեցին: Վահեն գնաց դուռը բացելու, իսկ ես հյութի բաժակը ձեռքիս ուղղվեցի բազմոցի վրա: Սակայն իմ հյուրն անսպասելի էր:
- Համո՞,- աչքերիս չհավատացի ես:
- Հա, հենց ինքը, դու էլ մեր Հայկն ես, ողջ ու առողջ,- ժպտաց նա ու ձեռքը մեկնեց,- լսիր բայց լավ հեռացար…, խեղճ տղան կես ժամ քեզ էր ման գալիս:
- Ի՞նչ անեի, հո կյանքս չէ՞ի պատմի…, բայց դու նստիր, նստիր, մի քաշվիր:
Համոն տեղավորվեց իմ դիմացը ու ես նոր նկատեցի, որ նրա ձեռքին նոթբուկ կար:
- Գիտե՞ս, Հայկ ջան, ես չէի երևա ու դու ինձ չէիր էլ տեսնի, բայց բացառիկ հանգամանքները ստիպեցին ինձ այսպես գործել…
Այդ պահին վերջապես ներս մտավ Վահեն: Համոն մի հայացք գցեց նրա կողմը:
- Ծանոթացեք,- ձեռք մեկնելով ներկայացրի ես,- Վահե՝ իմ ընկերը, սա էլ Համոն է:
- Մի քիչ ծանոթ եմ,- խորամանկ ժպիտը դեմքին ասած Համոն, սեղմեց Վահեի ձեռքը ու գործնական տեսքով ավելացրեց,- լավ, անցնենք գործի, ժամանակը առանց այդ էլ քիչ է:
Համոն սեղանին դրեց նոթբուկը և միացրեց:
- Նայիր Հայկ, սա մեր կազմակերպության ստեղծած տեղեկատվական բազան է ձեր բոլորիդ վերաբերյալ: Այստեղ կաք բոլորդ՝ առաջին իսկ օրից մինչ այսօր: Տես, քարտեզի վրա ցույց է տրվում յուրաքանչյուրիդ մոտավոր գտնվելու վայրը: Իսկ այստեղ ամեն մեկիդ մասին անհատական ինֆորմացիա է հավաքված՝ կյանքի առաջին իսկ օրից: Սա Մենեսն է…,- շարունակեց Համոն, բացելով նորանոր էջեր,- ըհը, սա էլ դու, Հայկազունի Հայկդ՝ հասակը՝ 183, քաշը՝ 110, ատլետիկ կազմվածք, սև-շագանակագույն մազեր, համաչափ դիմագծեր, տիրապետում է թրասուսերամարտին, չնայած սրան համարյա բոլորդ էլ տիրապետում եք, ջիու-ջիցու մարտարվեստի առաջնակարգ վարպետ է, ընդհարվել է 150 անմահների հետ, սպանել 148-ին… ծնվել է Վանա լճի արևելքում…: Մի խոսքով…: Իսկ սա էլ քո հին ու լավ ծանոթն է, չնայած մենք ամենքս էլ նրա հետ հաշիվ ունենք:
Ես նայեցի մոնիտորին ու տեսա Մահմեդին: Իսկ Համոն շարունակեց.
- Մահմեդ Չափան-օղլի, հասակը՝ 185, քաշը՝ 110, ատլետիկ կազմվածք, սև, երկար մազեր, խորը նստած աչքեր, կամային ծնոտ…, ծնվել է Ամու-Դարյա գետից հյուսիս ընկած տարածքներում, տիրապետում է թրասուսերամարտին, քունկ-ֆուի սև գոտի…, ահա և ինչն է հատկապես հետաքրքիր…
Համոն նայեց ինձ ու շարունակեց.
- Ընդհարվել է 450 անմահների հետ ու սպանել 450-ին՝ ընդ որում՝ մեծ մասին վերջին մի քանի տարում…
Համոն փակեց նոթբուկը ու դարձավ ինձ.
- Գիտե՞ս, Հայկ, սրան հայտնի են դարձել ինչ-որ գաղտնի հնարքներ, կամ էլ սա ձեռք է բերել ինչ-որ մի գաղտնի ուժ… դու միայն թե տեսնես, թե ովքեր կան նրա հաղթանակների շարքում,- Համոն գլուխն օրորեց ու ավելի հարմար տեղավորվեց աթոռին,- մեր կազմակերպությունն անհանգստացած է նրա վարքագծով և մենք ողջ աշխարհով մեկ զգուշացնում ենք անմահներին՝ զգույշ մնալ նրանից: Չնայած դա դեմ է մեր կանոններին, բայց դե ի՞նչ արած՝ սա բռնել է բոլորին ոչնչացնելու ուղին: Ես էլ հատկապես քեզ եմ խնդրում, Հայկ ջան, վիզդ օղակը չմտցնես, մինչև պարզենք` ինչ է լինելու…
- Լավ, Համո ջան, մի բան կանենք, առաջինը չի, փառք աստծո, վերջինն էլ չի լինի, իսկ քեզ ամեն դեպքում շնորհակալություն: Ի դեպ, եթե պետք լինես, որտե՞ղ գտնեմ քեզ,- հարցրի ես:
- Մի անհանգստացի, ես տուն ունեմ այստեղ մոտիկ՝ Աբովյան փողոցի վրա, ահա այս հասցեում,- Համոն ինձ մեկնեց այցեքարտը, ոտքի կանգնեց ու շարժվեց դեպի դուռը:
- Հա, ի դեպ, երիտասարդ,- դարձավ նա Վահեին,- ձեզ ևս խորհուրդ կտայի զգույշ լինել՝ Մահմեդը ոչ ոքի չի խնայում:
Վահեն Համոյին ուղեկցեց մինչև դուռը, խնամքով փակեց այն ու ետ դարձավ:
*
Վերադառնալով հյուրասենյակ՝ Վահեն սպասողական նայեց ինձ:
- Հայկ, դու երևում է որոշել ես լռության համաշխարհային ռեկորդ սահմանել:
- Չէ, եղբայր, ուղղակի ուզում եմ հասկանալ ու, որ ավելի կարևոր է, պատկերացնել մեր անելիքները:
- Լսիր, ի՞նչ կա դրա մեջ բարդ…: Դու քանի անգամ ես հաղթել սրանց, այս թուրքի՞ց վախեցար…: Ի՞նչ է, լեռնանցքի կռիվը այդ տականքի հետ մոռացե՞լ ես:
Լեռնանցքի կռի՜վը: Այդ էր պակաս մոռանայի...
1994 թվականի մայիսի 12-ի լուսնյակ գիշերն էր: Ադերբեջանական բանակը վաղուց սպառել էր իր բոլոր ռեսուրսները: Չէր ուզում, թերևս արդեն չէր էլ կարողանում կռվել: Ուղղակի սպառնալիք էր կախվել Կուրի աջափնյա ողջ տարածքների վրա: Թշնամին հաշտություն խնդրեց: Ու սկսեցին նշել հաղթանակը մերոնք՝ ուժեղների հաղթանակը, արդար ու վաստակած հաղթանակը…
Ես արդեն դուրս էի գալիս բլինդաժից, երբ ռադիստը ինձ մեկնեց ընկալուչները:
- Կամանդիր, քեզ են ուզում, թուրք է…
- Ի՞նձ,- զարմացա ես:
- Հա, հենց նոր միացան, ուզում են խոսել Առյուծի հետ՝ քո ռադիոկոչն է:
- Լավ, տեսնենք…: Լսիր, եղբայր,- դիմեցի ռադիստին,- հոգնած կլինես երկար հերթապահելուց: Քանի ես այստեղ եմ, դուրս արի, մի կտոր բան կեր, տղերքին շնորհավորիր…
- Շնորհակալ եմ,- ուրախացավ ռադիստը, ու թողնելով ընկալուչներն ինձ, դուրս եկավ բլինդաժից:
- Առյուծ, Առյուծ, Առյուծը լսում է…,- սկսեցի ես ռուսերեն:
- Ա՜ա՜ա՜, արմե՜ն, այդ ո՞ր օրվանից առյուծ դարձար… չգիտե՞ս, որ առյուծները լեռներում գործ չունեն,- երկար տարիների ընդմիջումից հետո ռուսերենով լսեցի Մահմեդի ծանոթ ձայնը,- մոռացե՞լ ես 20-ի Կարսը [1] … լա՜վ առյուծ էիր, խոսք չկա՜,- հեգնեց նա:
- Հիշում եմ Մահմեդ, շատ լավ եմ հիշում… հանգիստ եղիր, մենք դեռ դրան էլ կանդրադառնանք…, իսկ առյուծն ամեն տեղ էլ առյուծ է…
- Կասկածու՜մ եմ…, արմենների լեռների առյուծները տափաստանի գորշ գայլերին հակառակորդ չե՜ն,- ֆշշացրեց նա:
- Լսիր, Մահմեդ, քո այդ գորշերին հավաքիր ու ռադ եղիր և աշխատիր այլևս հայ առյուծների թաթի հարվածի համը չտեսնել…
- Հա՜ա՜ա..,- չարախնդաց նա,- Մարաղայի դեպքերը [2] մոռացե՞լ ես, առյուծ:
- Լավ եմ հիշում, տականք, խաղաղ բնակչության հետ ինչեր էիք անում: Տո դուք գայլ էլ չեք, դուք պարզ շնագայլեր եք, բորենիներ… ձեզ հատ-հատ ճզմել է պետք,- չդիմացա ես:
- Հը՜ը՜, արմե՜ն, արյունդ խաղա՞ց… լսիր, ես այստեղ մի հայ աղջիկ ունեմ, երևի մի 10-12 տարեկան է, բայց զգում եմ, լավն է, արդեն կին եմ նկատում մեջը… գիտե՞ս մեծ ցանկություն ունեմ գիշերը կարճելու…
- Լսիր, Մահմեդ, աղջկան ձեռք չտաս, թե չէ որտեղ էլ լինես, կգտնեմ, գլուխդ կպոկեմ…
- Ինձ այնքան էլ բարդ չի գտնելը. ասում են դու արիա ես քեզ հռչակել, հա՞,- թեման կտրուկ փոխելով՝ հարցրեց Մահմեդը:
- Մահմեդ, արիա չեն հռչակվում: Արիա կոչվելու պատվին արժանանում են, դրան հասնում են…
- Լավ, լավ այդ ամենը ինձ քիչ է հետաքրքրում… այ ասում են արիաները տված խոսքը պահել գիտեն: Եթե խոստանաս ինձ ձեռք չտալ, կես ժամից աղջկան ձեր դիրքեր կբերեմ: Բայց հիշիր, նրան կհանձնեմ քեզ, միայն ու միայն քեզ: Դու պետք է մենակ լինես…
- Խոստանում եմ Մահմեդ… խոստանում եմ, որ դու ինչպես եկել ես, այնպես էլ կվերադառնաս:
- Լավ, հավատում եմ… կհանդիպենք մեր խրամատների միջև գտնվող այն միակ բլրի վրա, որի վրա դեռ ձյուն կա…
Ես դուրս եկա բլինդաժից ու գտա ուրախությունից խենթացած Վահեին: Մի քանի խոսքով բացատրեցի իրադրությունը:
- Լսիր, դու դրան հավատում ե՞ս,- զարմացավ Վահեն:
- Չէ, բայց ինքն է մոտենալու…
- Հետաքրքի՜ր է…, չէ, բայց այստեղ մի բան կա: Լսիր Հայկ, ես կգամ քո հետ, գիշերային նշանանոցով “ԷսՎէԴէ”-ս էլ կվերցնեմ, մեկ էլ տեսար պետք եղավ…
- Լավ, բայց տես, քեզ ցույց չտաս, ինձ էլ խայտառակ չանես:
Քսան րոպեից ես, գիշերային նշանանոցով տեղանքը լավ զննելուց հետո, բլրի վրա էի: Ինչքան էլ զարմանալի է, շուտով տեսա ներքևից մոտեցող երկու հոգու՝ մի մուգ ու բարձրահասակ և մի փոքրիկ կերպարանք:
__________________
[1] Նկատի է ունեցվում 1920 թ-ի հունիսի 18-ից դեկտեմբերի 5-ը ընթացած Հայ-թուրքական II պատերազմի ընթացքում հայկական բանակի կողմից հոկտեմբերի 31-ին թույլ տրված` բոլոր դիմադրելու միջոցներն ունեցող Կարսի ամրոցի հանձնումը, որը տեղի ունեցավ տեղի կայազորի կազմալուծման և հոգեբանական անկման պատճառով:
[2] 1992 թ-ի ապրիլի 10-ին մարտերով Մարաղա մտած ադրբեջանական բանակը դաժան բռնություններ իրականացրեց գյուղի հայ բնակչության նկատմամբ: Դաժան ձևով սպանվեց 57 հայ, իսկ 50-ը` գերվեց:
*
- Սալամ արմեն… չէի կարծում, որ կգաս,- մոտենալով ասաց մութ կերպարանքը:
- Ես էլ չէի կարծում, որ երեխային կբերես,- պատասխանեցի ես:
- Իզուր… առ, վերցրու:
Նա երեխային հրեց իմ կողմը: Վերջինս սկսեց վախեցած քայլերով մոտենալ:
- Բայց իմացիր, արմեն, ես քեզ հետ դեռ մի գործ ունեմ՝ գայլի ու առյուծի պատմությունը,- չարախնդաց նա, և, մի ոստյունով հասնելով հեռացող երեխային, ձախ ձեռքում վայրկենապես շողացող դաշույնով խոցեց նրան:
Երեխան ճչաց ու ընկավ: Մահմեդի աջում վայրկենապես փայլեց յաթաղանը:
- Արի տեսնեմ քո քաջությունը, առյուծ,- արհամարհանքով նետեց Մահմեդը և սկսեց մոտենալ:
- Շնագայլերի հետ ընկերություն արած ու լեշեր լակած տափաստանային գայլ, ես քեզ կուղարկեմ դժոխքի ծոցը,- նետեցի ես և ոչ պակաս արագությամբ հանեցի թուրս:
Մահմեդը մի կարճ քրքջոց արձակեց և կտրուկ հարվածներով սկսեց մենամարտը: Սակայն դրանք ինձ համար անակնկալ չէին: Նախկին ենիչերու մենամարտելու ոճը ինձ ծանոթ էր: Որսալով հարմար պահը՝ ես հետ հրեցի նրա ձեռքն ու ձախով մի ծանր հարված իջեցրի ուղիղ ծնոտին: Մահմեդը հետ ընկավ մեջքի վրա, սակայն արագորեն ոտքի ցատկեց:
- Վատ չէ՜էր, արմեն,- նետեց նա ու կրկին անցավ հարձակման:
Մահմեդը հարվածեց յաթաղանով, ես բավականին դժվարությամբ հետ մղեցի կտրուկ հարվածը, սակայն նույն պահին էլ զգացի դաշույնի սահումը կրծքիս վրայով: Կուրծքս տաքացավ և թուլության ալիք եկավ վրաս:
- Ես էլ պարտքի տակ մնացող չեմ…,- պաշտպանողական դիրք ընդունելով ասաց Մահմեդը,- այս հարվածով ես Նիկոպոլի տակ [1] երկինք ուղարկեցի ֆրանկների հզոր ասպետներից մեկին,- չարախնդաց նա:
Սակայն կրկին հարձակվել ես թույլ չտվեցի: Յաթաղանի հերթական սահող հարվածից հետ թռչելով՝ ես շուռ եկա ու կտրող հարված հասցրի: Մահմեդը այն հետ մղեց դաշույնով, սակայն հարվածի ուժով այն թռավ նրա ձեռքից մի քանի քայլ հեռու: Չթողնելով ուշքի գալ՝ ես կրկնեցի հարվածը ու խոցեցի նրա ազդրը: Մահմեդը հետ ընկրկեց, այնուհետև լրիվ պտույտ կատարեց իր առանցքի շուրջը և ոտքով ճարպկորեն փորձեց հարվածել: Նորություն չէր այդ հնարքը՝ ես կռացա ու տակից կրկին հարվածեցի: Այս անգամ կպա փորին: Մահմեդը ցնցվեց, ու սկսեց նահանջել: Ես սկսեցի ավելի ուժեղացնել ճնշումը՝ անընդհատ տարաբնույթ հարվածներ հասցնելով: Ի վերջո Մահմեդը նահանջելով հասավ տափարակի ծայրին. նահանջելու տեղ այլևս չկար: Ես մի քանի ուղիղ հարված հասցրի, որոնք նա դժվարությամբ, սակայն հետ մղեց: Բայց դրանք շեղող հարվածներ էին:
- Իսկ այս հարվածով, Մահմեդ, ես Օմարի վրա դժոխք ուղարկեցի տափաստանային շնագայլին, - նետեցի ես, ու պատրաստվեցի իրականացնել հնարքի երկրորդ մասը՝ կտրուկ հարված մարմնի ներքին մասին, սակայն թրի ծայրը ուղղված դեպի թշնամու կոկորդը:
Զգացի, թե ինչպես թրիս ծայրը խրվեց Մահմեդի կոկորդը: Ես այն դուրս քաշեցի ու արդեն պատրաստվում էին հորիզոնական հարվածով գլխատել նրան, երբ մի սուր ծակոց զգացի կրծքումս, հաջորդ պահին՝ ևս մեկը: “Ա՜խ շան ծնունդ, սնայպերներով ես խաղում…”: Թուլությունը սկսեց պատել մարմինս: Այնուհանդերձ ես փորձեցի հարվածը իրականացնել, սակայն Մահմեդը արդեն որսացել էր ակնթարթը: Նա հետ ընկավ ու լանջի բարձրունքով սկսեց գլորվել դեպի իրենց դիրքերը: Ես տեսա իմ կողմը վազող Վահեին:
- Զգույշ, Վահե, սնայպերը,- գոռացի ես:
- Շա՜ն ձագ…, ես դրան ընենց ծակեցի, որ ողջ կյանքը կհիշի… ասենք չէ, դժվար թե կյանք մնա, որ հիշի,- վազելով մոտենալով՝ խոսեց Վահեն,- հ՞ը, ո՞նց ես, ի՞նչ կա:
- Երեխան, երեխային նայիր, թե կարելի է, մի բան անենք… թե չէ ես հեչ, նորմալ եմ…
Մի քանի վայրկյանից Վահեն վազում էր դեպի մեր դիրքերը՝ գրկած մի փոքրիկ ու արյունաքամ լինող մարմին: Հետո իմացանք, որ այդ երեխայի անունը Մարինե է…
… - Չէ, Վահե, չեմ մոռացել,- ժպտացի ես,- ուղղակի իմ բավականին երկար կյանքը ինձ սովորեցրել է զգուշություն: Գիտե՞ս, անզգուշությունը հաճախ ոչ թե քաջություն է, այլ հիմարություն, իսկ զգուշությունը՝ ոչ թե վախկոտություն, այլ կանխատեսում…: Ես նոր բան զգացի Մահմեդի մոտ: Համոն էլ հաստատեց: Մինչև չպարզենք հարցն ինչ է, մենք պետք է խուսափենք նրանից:
Վահեն հետաքրքրված նայեց ինձ ու մոտեցավ տախտակին:
- Լսիր եղբայր, չգիտեմ թե քո բավականին երկար կյանքը քեզ ոնց, սակայն այստեղ, որ դիրքդ անհուսալի է: Արի ընդունիր պարտությունդ՝ գնանք քնենք:
- Այ այդ մի բանը չպիտի ասեիր…, ուրեմն ես 19 տարի Երնջակը [2] պաշտպանեմ Լենկ-Թեմուրի կեսմիլիոնանոց բանակից ու պարտությունս չընդունեմ, այստեղ պիտի՞ ընդունեմ,- ծիծաղեցի ես:
- Էլի սկսեցի՞ր: Լավ, ի՞նչի վրա ես հույսդ դրել:
- Ոչ թե ինչի, այլ ում…: Հույսս դրել եմ ինձ վրա: Ու քանի ես պայքարում եմ, ուրեմն չեմ պարտվել, ուրեմն հաղթելու հույս կա: Այ նայիր, քեզ թվում է, թե զինվորդ անցնում է թագուհի, չէ՞: Համաձայն եմ: Իմ ձին կտրուկ հարվածում է քո այս զինվորին, դու քո մյուս զինվորը վերածում ես թագուհու: Շնորհավորում եմ, դու հսկայական առավելություն ստացար: Սակայն մարտի դաշտում ոչ միշտ է հաղթում ռազմական տեսակետից ուժեղը: Կարևոր է ոգին: Իսկ ոգին իմ այ այս փոքրիկ զինվորի մեջ է, որը իմ ձիու՝ քո արքային սպառնացող այս մահապարտ ինքնազոհաբերությունից հետո մոտենում է քո արքային ու մահացու հարված հասցնում նրան: Վերջ, Վահե, քո զորավար արքան սպանվեց: Քո բանակը մնաց առանց հրամանատարի, իսկ առանց հրամանատարի, գիտե՞ս Վահե, նույնիսկ Լենկ-Թեմուրի կեսմիլիոնանոց բանակը շատ շուտ փոշիացավ,- ժպտացի ես:
Վեր կացա տախտակի առջևից ու նայեցի հիացած Վահեին:
- Գնանք քնենք, գնա՜նք…, լույսը կգա, բարին էլ հետը,- թփթփացրի նրա ուսին:
__________________
[1] 1396 թ-ի սեպտեմբերի 25-ի Նիկոպոլիսի ճակատամարտում սուլթան Բայազիդ I-ի գլխավորած Օսմանյան սուլթանության բանակը, շնորհիվ առավել լավ կազմակերպվածության ու հատկապես ենիչերիների հաջող գործողությունների, վճռական հաղթանակ տարավ խաչակրաց արշավանքը սկսած եվրոպական ասպետական բանակի նկատմամբ, որի կազմում գերակշռում էին ֆրանսիական ասպետները, և ծանր կորուստներ պատճառելով փախուստի մատնեց նրան: Հաղթանակից հետո կատաղած սուլթանի հրամանով գերի ընկած եվրոպացիների մեծագույն մասը, մոտ 10.000 մարդ, մահապատժի ենթարկվեցին, ինչը հսկայական հոգեբանական ցնցում առաջացրեց “ասպետական” վարքագծին և գերիներին փրկագնի դիմաց բաց թողնելու սովոր եվրոպացիների շրջանակում:
[2] Անառիկ ամրոց Սյունիքի Երնջակ գավառում: 1386-1405 թվականներին նրա կայազորը համառորեն դիմադրեց Լենկ-Թեմուրի բանակին և այդպես էլ չգրավվեց:
Լիոն ջան ուզում եմ Լեռնցու թեմայում տվածդ հարցն ստեղ քեզնից հարցնեմ:)) խի՞ հերոսը Մահմեդին գնդացիրով չի ավիրում,հետո գնա գլուխը կտրի :think
Freeman ջան, ինձ թվաց, թե Մահմեդի համար էիր հարցնում, բայց պարզվեց` Հայկին նկատի ունեիր: Հայկը արժեքային որոշակի համակարգ ուներ, անմահների մեջ տարիքով ամենամեծերից մեկն էր, սովոր էր իրենց տրադիցիային, որի մեջ կարևորը` սառը զենքերով մարտն էր: Մյուս կողմից էլ կարծում եմ, որ Հայկը տունը գնդացիր չուներ, իսկ Մահմեդի հայտնվելն էլ անսպասելի էր և ժամանակ չկար հրազեն ճարելու համար: Եվ վերջապես, Հայկը կարծես թե մի քիչ գերագնահատել էր իրեն և վստահ էր, որ Մահմեդին կհաղթի, հատկապես լեռնանցքի հայտնի մենամարտից հետո:
Ի դեպ ասեմ` անմահների մոտ տարածված է հենց Հայկի վարվելակերպը` հրազեն չօգտագործելը: Նույն Դունկանը ևս, թեև վատ չի տիրապետում հրազենին, բայց շատ հազվադեպ է դրան դիմում: Կոնորի պարագայում էլ նույն վիճակն է: Սենց բաներ... ;)
Freeman ջան, ինձ թվաց, թե Մահմեդի համար էիր հարցնում, բայց պարզվեց` Հայկին նկատի ունեիր: Հայկը արժեքային որոշակի համակարգ ուներ, անմահների մեջ տարիքով ամենամեծերից մեկն էր, սովոր էր իրենց տրադիցիային, որի մեջ կարևորը` սառը զենքերով մարտն էր: Մյուս կողմից էլ կարծում եմ, որ Հայկը տունը գնդացիր չուներ, իսկ Մահմեդի հայտնվելն էլ անսպասելի էր և ժամանակ չկար հրազեն ճարելու համար: Եվ վերջապես, Հայկը կարծես թե մի քիչ գերագնահատել էր իրեն և վստահ էր, որ Մահմեդին կհաղթի, հատկապես լեռնանցքի հայտնի մենամարտից հետո:
Ի դեպ ասեմ` անմահների մոտ տարածված է հենց Հայկի վարվելակերպը` հրազեն չօգտագործելը: Նույն Դունկանը ևս, թեև վատ չի տիրապետում հրազենին, բայց շատ հազվադեպ է դրան դիմում: Կոնորի պարագայում էլ նույն վիճակն է: Սենց բաներ... ;)
Դեհ պատերազմում գրեթե բոլոր միջոցները ճիշտ են,եթե մինչև թրերի հայտնագործումը անմահներ հայտնվեին,էդ դեպքում թրով կռվելը նույնպե՞ս անպատվություն կլիներ,ինչևէ, չնայած մի քիչ անտրամաբանական ա վեհությունն էս դեպքում,ինձ դուր ա գալիս,որ մեր հայրեկանից անմահն իր սկզբունքները չի խախտում
Ի դեպ ոնց-որ դիտորդների մոտ կեղծ տվյալներ կան,իրանք ասում են Մահմեդը 450/450 սպանություն ա կատարել,բայց Հայկի հետ մենամարտել ա ու չի սպանել,չէ՞, ուրեմն ստացվում ա 449/450 ;)
Ինչ-որ տեղ ճիշտ ես ասում, բայց դե դիտորդներն ամեն դեպքում երևի չէին սխալվել: Բանն այն է, որ այդ 450-ի հետ Մահմեդը ընդհարվել էր վերջին տարիներին, իսկ լեռնանցքի մենամարտը 1994 թ-ին էր: Ինչ վերաբերվում է կամրջի վրայի մենամարտին, ապա երևի ուղղակի դիտորդները, հաշվի առնելով դեպքի թարմությունը, դա դեռ չէին հասցրել ընդգրկել իրենց բազայում - վերջը դեռ 24 ժամ էր չէր անցել ու ամեն ինչ իմանալու համար էր, էլի, որ Համոյի մոտ "հանկարծ" պրիստուպ էր սկսվել ու նրան Հայկի մոտ էին տեղավորել: Վստահ եմ, եթե հիմա նայենք դիտորդների բազան, ապա արդեն կլինի... 451/450 :)
Ի դեպ ասեմ` վստահ եմ, ինչպես ինքս իմ պարագայում, որ Հայկին շատ դուր կգար իր նոթերի քննադական այն վերլուծությունը, որ դու իրականացնում ես: Հավատացնում եմ, իրոք, շատ դուր կգար: Դրա համար էլ արդեն իմ կողմից, բայց, թույլ տալով ինձ ասել նաև` Հայկի անունից, կխնդրեմ քեզ հետագայում ևս չդադարեցնել քննադական մոտեցումը այս ամենին - դա, վստահ եմ, Հայկին շատ է պետք ;)
Դեհ պատերազմում գրեթե բոլոր միջոցները ճիշտ են,եթե մինչև թրերի հայտնագործումը անմահներ հայտնվեին,էդ դեպքում թրով կռվելը նույնպե՞ս անպատվություն կլիներ,ինչևէ, չնայած մի քիչ անտրամաբանական ա վեհությունն էս դեպքում,ինձ դուր ա գալիս,որ մեր հայրեկանից անմահն իր սկզբունքները չի խախտում
Դե հիմի - անմահներին "ստեղծել" էին թրերի դարաշարջանում, թեև խնդիրն իհարկե մնում է: Նույն Քսավեի պարագայում` Դունկանը հրաշքով փրկվեց և նույնիսկ հաղթեց Քսավեին, բայց դա խնդիրը չի լուծում: Կարելի է այլ տարբերակներ ևս հնարել - օրինակ, օգտագործել իշխանական լծակները և դրա հաշվին հաղթանակ տանել, խմբով հարձակվել և այլն, և այլն, և այլն... :) Ամեն դեպքում, անմահների ճնշող մասը այնուհանդերձ կարծես թե պահում է վարքագծի յուրօրինակ. "պատվի կոդեսք"-ը` կռվել միայն "մեկը մեկի դեմ", չհարձակվել միմյանց վրա "սրբազան" տարածքում և այլն...
Ի դեպ ասեմ` վստահ եմ, ինչպես ինքս իմ պարագայում, որ Հայկին շատ դուր կգար իր նոթերի քննադական այն վերլուծությունը, որ դու իրականացնում ես: Հավատացնում եմ, իրոք, շատ դուր կգար: Դրա համար էլ արդեն իմ կողմից, բայց, թույլ տալով ինձ ասել նաև` Հայկի անունից, կխնդրեմ քեզ հետագայում ևս չդադարեցնել քննադական մոտեցումը այս ամենին - դա, վստահ եմ, Հայկին շատ է պետք ;)
Ուրեմն հանուն Հայկի ավելի ուշադիր կլինեմ:)) եթե իհարկե,ինքը դեռ ողջ ա ու ինքն ա փաստաթղթերը քեզ ուղարկել:))
Ամեն դեպքում էդ ժամանակից շուտ չեմ ուզում իմանալ ու հուսով եմ,որ էս գրառումիցս հետո ընթերցողներն ավելի հետաքրքրությամբ կսպասեն շարունակությանը:)
Չգիտեմ - իր հուշերում նկարագրված իրադարձությունները ավարտվում են 2008 թվականով, իսկ այս փաստաթղթերը ես ստացել եմ 2010-ին: Կարծում եմ, որ դրանք հենց Հայկն է ինձ փոխանցել, թեև բացառված չէ նաև այլ պարագա: Ի դեպ, ասեմ մի քիչ էլ առաջ վազելով - Հավերժության դատապարտվածի հուշերում կա էպիզոդ, երբ անմահը փորձ է կատարել օգտագործել իշխանական լծակները և դրա պատճաով մյուսների համար մեծ խնդիրներ են առաջանում - առջևում դա էլ կտեսնենք... :)
Ասում են նաև, որ նույնիսկ ամենաբացասական անմահները որպես կանոն պահում են ասածս. "պատվի կոդեքս"-ը: Օրինակ, Հայկի հուշերից է երևում, որ ոչ անհայտ Կուրգանին, որի անհագ դաժանությունն ու անկրկնելի վարագությունը բոլորին էր հայտնի և նա երևի թե ամենաչար անմահներից մեկն էր, որին երբևէ ֆիքսել են դիտորդները, մ.թ.ա. 615 թ-ին բավականին հայտնի եռյակը, ի դեմս ողջ Մերձավոր Արևելքը սարսափի մեջ պահող Կռոնոսի, Սիլասի ու Կասպիանի, առաջարկեց միանալ իրենց և խմբովին գործել, բայց սա մերժեց: Եռյակը դրա համար Կուրգանին դաժան, շան ծեծ տվեց, բայց նույնիսկ այս պարագայում էլ սա հետ չկանգնեց. "մեկը մեկի դեմ" սկզբունքից և չմիացավ դրանց: Զարմանալի է..., բայց այդպես է :)
Իսկ քո ուշադրությունը Հայկին, պետք է, շատ պետք է - հաստատ:
*
Ես առավոտները սովորաբար շուտ եմ արթնանում: Արագորեն հագնվեցի և իջա ներքև: Առանձնապես ցանկություն չկար, բայց պետք էր: Տարիների ընթացքում արմատացած սովորությանս հավատարիմ, այս անգամ էլ պետք է անցնեի հերթական կիլոմետրերը: Երբ վերադարձա տուն՝ Վահեն արդեն թեյում էր:
- Բարի լույս, եղբայր, ինչ կա՞,- հարցրի ես:
- Վազու՞մ էիր, լա՜վ սովորություն է… զարմանում եմ, թե դու ինչպես ես կարողանում առավոտները այդ գործով զբաղվել: Այ ես կարող եմ ժամերով կուլտուրիզմի դահլիճում լինել, գիշերներն էլ կիլոմետրեր վազել, բայց առավոտները՝ չեմ կարողանում, ուղղակի չեմ սիրում, էլի: Նստիր, թեյը արդեն պատրաստ է,- ժպտալով աթոռը մոտ քաշեց Վահեն:
- Ապրես: Գիտես երբեմն կյանքում լինում են իրավիճակներ, երբ մենք մարտի մեջ ենք մտնում ոչ մեր ուզած վայրում և հատկապես ոչ մեր ուզած ժամանակ: Դրա համար էլ պիտի ամեն ինչին էլ պատրաստ լինենք: Քեզ էլ խորհուրդ կտայի ֆիզիկականդ չմոռանալ:
- Է՞լ ինչ…, օրական երկու ժամ ռինգում, մնացած ժամանակ լողավազանում ու երկաթների հետ: Իհարկե, գլուխ կա ուսերիս,- երկիմաստ կատակեց Վահեն:
- Լավ է որ գլուխ կա, մեր գործում կարևորը “գլուխ պահելն է”,- բռնեցի նրա կատակը օդում,- բայց դու ամեն դեպքում վազքն ու թրամարտն էլ մի մոռացիր: Ի դեպ, թուրդ ի՞նչ վիճակում է:
- Վատ չի, ճիշտ է, դեռևս մարտական մկրտություն չի ստացել, բայց դե ոչինչ, դիմանում է:
- Մի շտապիր, դրա ժամանակն էլ կգա:
- Չեմ կասկածում: Լսիր Հայկ, ի՞նչ ես մտադիր անել,- երեկվա թեմային անդրադառնալով՝ հարցրեց Վահեն:
- Մեզ պետք է ժամանակավոր հեռանալ քաղաքից, Վահե,- ասացի ես,- կգնանք քաղաքից դուրս, մի հարմար վայրում կտեղավորվենք, մաքուր օդ կշնչենք, կօդափոխվենք…
- Համաձայն եմ, իրոք այս եղանակին քաղաքում մնալը հանցագործություն է: Ո՞ւր ես ուզում գնալ:
- Գիտե՞ս, զարմանալի ցանկություն կա Սյունիքի կողմերը մեկնելու, ես այնտեղ մի հարմար հողամաս ու մի փոքրիկ տուն ունեմ,- ժպտացի ես:
- Գիտե՜մ քո փոքրիկ տները… երևի մի եկրհարկանի պալատ է, չէ՞:
- Է՜է՜է՜, Վահե, տուն է էլի, տուն…, հիմա ի՞նչ կարևոր է, թե ինչ տուն, կարևորն այն է՝ որտեղ:
- Ի՞նչ մի առանձնահատուկ տեղում է որ,- զարմացավ Վահեն:
- Տունը, Վահե, անձեռնամխելի տարածքի վրա է… երկրագնդի վրա կան տարածքներ, որտեղ մեզ արգելված է իրար սպանել…
- Աաա՜ա, ախր ես գիտեմ, որ դու միամիտ բան չես անի: Լսիր, բայց ո՞նց թե արգելված է: Ասենք այնտեղ մեկի հետ մենամարտեցիր ու գլխատեցիր, ի՞նչ կլինի որ,- հարցրեց Վահեն:
- Հենց բանն էլ այն է, որ չես կարող: Այդ տեղերը ուժեղ էներգոդաշտի պես մի բան ունեն, մի խոսքով, տեղում կհասկանաս: Հիմա գալիս ե՞ս թե չէ…,- կատակախառն հարցրի ես:
- Ճարս ինչ, քո ձեքից պրծնե՞լ կլինի:
- Լավ, այդ դեպքում կես ժամից դուրս ենք գալիս: Վերցրու միայն ամենաանհրաժեշտ իրերդ: Ես այնտեղ բավականին հարմարություններ եմ ստեղծել…
*
Վահեի “Նիվա”-ն արագորեն պոկվեց քաղաքի երթևեկություն թոհուբոհից ու Արտաշատի մայրուղու վրա սկսեց “իրեն ցույց տալ”: Մի քանի ժամից մենք թեքվեցինք մայրուղուց, խորացանք սարերի մեջ ու վերջապես հասանք ամառանոցիս՝ ինչպես ես կատակով կոչում էի իմ տունը:
- Վատ չի՜, Հայկ…, մի քանի տարի առաջ լիներ, կհարցնեի, թե այդ ինչ անաշխատ եկամտով ես կառուցել այս շքեղությունդ, բայց ափսո՜ս, հիմա էլ այդ ժամանակները չեն,- մեքենան բակ մտցնելով ու դարպասները վրա բերելով, ասաց Վահեն:
- Անաշխատ եկամուտո՞վ: Մոռացել ե՞ս քանի տարի է անմահության թոշակ եմ ստանում: Պատկերացնո՞ւմ ես, մի քանի հազարամյակ կուտակածս է,- կատակեցի ես,- գնանք ներս:
Մենք սկսեցինք բարձրանալ երկրորդ հարկի աստիճաններով:
- Վատ չի՜, ոչինչ, մենք էլ դրան կհասնենք…: Լսիր, Հայկ…,- ուզեց խոսել Վահեն, սակայն լռեց՝ տարօրինակ զգացումով համակված:
Ես էլ էի նույնը զգացել: Մի՞թե Մահմեդն էր…
Դարպասի վրայի դուռը բացվեց ու բակ մտավ թիկնոցի մեջ փաթաթված մի երկար կերպարանք: Վահեն մի շարժում արեց: Ես բռնեցի նրա թևը:
- Սպասիր, եղբայր, սա ուրիշ հաշիվ է:
- Հայկազունի՜ Հա՜յկ… չես կարծո՞ւմ, որ հին բարեկամներին դիմավորելու համար պատվոշքերթ կանգնելը մի քիչ շա՜տ է,- ասաց անծանոթն ու վրայից գցեց թիկնոցը:
- Մե՜նես,- հաճելի անակնկալից ուրախացա ես,- ի՞նչ քամին է քեզ բերել մեր կողմերը: Քեզ նման բարեկամի համար երկու հոգանոց պատվոշքերթն էլ է քիչ, մի ամբողջ բանակ պիտի շարվի…
- Արի մոտ տեսնեմ, արի՜, ինչքան ժամանակ է չե՜նք տեսնվել:
Մենք պինդ ողջագուրվեցինք: Իհարկե՜, ինչպե՞ս միանգամից չճանաչեցի իմ լավ բարեկամին: Ինչե՜ր ենք անցել իրար հետ…
- Լավ է, շատ լավ է, ուժդ տեղն է մնացել,- սկսեցի ես՝ զգալով բարեկամիս պինդ գրկախառնությունը:
- Ուժդ տեղն է մնացել, ասացիր էլի… կարելի է ասել ծերությունից հալ չի մնացել վրաս,- սկսեց կատակով բողոքել Մենեսը:
- Ըհը, հիշում եմ… քարանձավի դռան քարը հրելիս էլ հալ չկար վրադ, չէ՞: Խեղճ արաբի ծնոտը զարմանքից դուրս ընկավ,- կատակով հիշեցրի ես:
- Դե լա՜վ, դա ի՞նչ ուժի բան էր… ուղղակի ես գիտեի` որտեղ սեղմել: Դե գիտես էլի, այդ բուրգերը ժամանակին ոնց եմ քրքրել:
- Գիտեմ, գիտեմ…: Լսիր, արի ներս գնանք, ի՞նչ ենք դուրսը կանգնել: Սա իմ ընկերն է՝ Վահեն: Ծանոթացեք: Վահե ջան սա էլ Մենեսն է, դու գիտես: Ես նրա մասին քեզ շատ եմ պատմել…
- Շատ ես պատմել, ու երկու անգամ էլ լավը, չէ՞,- սեղմելով Վահեի ձեռքը՝ անդրադարձավ ինձ Մենեսը:
- Այ դու եգիպտական բուրգի քուրմ… ինչ-ինչ, բայց սուր լեզուդ քոնն է մնացել:
- Բա ի՞նչ անեմ, ամեն մեկը մի ձևով է հաց վաստակում: Այդ խեղճ փարավոններին պետք էր, չէ՞ մի բանով զբաղեցնել: Մարդիկ պարապությունից չորանում էին…: Ի դեպ, չորանում էին ինչպես իմ լեզուն հիմա բերանիս մեջ…
- Լավ լավ, հասկացանք, արի ներս, հիմի այնպես հյուրասիրեմ, որ միանգամից տեղը կգաս…
*
Մենք ներս մտանք: Տեղավորելով իրերը՝ արագորեն մեքենայից տուն տարանք անհրաժեշտ մթերքները: Մենեսը աննման խոհարար էր, ես էլ՝ ոչինչ…
Մի քանի ժամից մենք երեքով պատշգամբի հարմար թիկնաթոռներին ընկած հիանում էինք դիմացը բացվող տեսարանով:
- Վատ տեղ չի տունդ, Հայկ: Կարևորը, որ բարեկամներդ կարողանում են քեզ հեշտ գտնել:
- Դա իհարկե լավ է: Չնայած ես կարծում էի, որ իմ բարեկամներից ոմանք հիմա Մոնտե-Կառլոյի խաղատներում իրենց մատների և ուղեղի նրբություններն էին ցույց տալիս եվրոպական արքայազններին ու միլիոնատերերին:
Մենեսը խորամանկ քմծիծաղով ինձ նայեց:
- Ե՞ս, մատների հմտությու՞ն, լա՜վ Հայկ, հերիք է չափազանցեցնես,- չքմեղացավ Մենեսը:
- Հա դու, բա ո՞վ: Էն խեղճ կոմսին այնպես փողաթափ արեցիր, մինչև կյանքի վերջը երևի ուշքը գլուխը չեկավ,- հիշեցրի ես:
- Հա՜ա՜, Սեն-Ժերմենը…, վատ չէ՜ր, վատ չէ՜ր…, բայց դե դու էիր մեղավոր: Կպել էիր, թե փող է պետք, հա փող է պետք: Գլուխս էիր տանում, թե այդ կեղծ կոմսը տիրացել է Նադիր-շահի [1] գանձարանին ու քեզ պետք է դրան մի լավ թափ տալ: Տեսեք-տեսեք, զենք պիտի առնեիր: Տո այ զենքի առևտրական, երևի միլիոններ դիզեցիր, չէ՞, դրա վրա…
- Է՜է՜է՜ Մենես, երևի հենց զենքն էլ քիչ առանք… կամ ուրիշ պատճառ կար,- ծանր հիշողությունները պատեցին ինձ:
- Լավ, լավ, Հայկ ջան, մի տխրիր…,- ասաց Մենեսն ու կարեկցական հայացքով ինձ նայեց,- մենք երկար կյանք ենք ապրել… շատն էլ ենք տեսել, քիչն էլ և մեր խաղը դեռ շարունակվում է…,- բարեկամիս հայացքում այնքան ջերմություն, անկեղծ սեր ու ընկերություն կար, որ տրամադրությունս աստիճանաբար սկսեց բացվել,- ի դեպ,- թեման փոխեց Մենեսը,- այ ինչն եմ սիրել ձեր հայերիդ մեջ այս երկար հազարամյակների ընթացքում: Կընդունեք ձեր տանը բարեկամի, տո թեկուզ անծանոթի, կհարգեք, կպատվեք, բայց կես բերան էլ չեք հարցնի, թե ի՞նչ գործ է նրան ձեր տուն բերել…
- Ի՞նչ հարցնեմ: Ես իհարկե չափազանց վաղուց քեզ գիտեմ: Չնայած վստահ եմ, որ լեզվիդ տակ մի բան կա, սակայն նույնքան էլ վստահ եմ, որ ուղղակի ուզում էիր հին ընկերոջդ տեսնել…
- Իհարկե,- ժպտաց Մենեսը,- չէ, ինչ ուզում ես ասա, կարոտել էի քեզ: Մարդ իսկականից հոգնում է էդ կոմսերի ու բարոնների սառը քաղաքավարությունից: Խոսում են հետդ, ժպտում, բայց զգում ես էլի էն չի…, էն չի ու վերջ: Բայց ճիշտն ասած ուրիշ գործ էլ ունեմ:
Մենեսն ուղղվեց թիկնաթոռին ու քննախույզ հայացք գցեց վրաս:
- “Խաղաղ աշխարհ”-ից քեզ մոտ եկե՞լ են,- հարցրեց նա:
- Այո, երեկ երեկոյան խոսեցի նրանց հայաստանյան ներկայացուցչի հետ,- պատասխանեցի ես:
- Ի՞նչ կա, իրե՞նք ինչ կարծիքի են այս ամենի մասին:
- Որոշակի բան չասացին: Կամ չգիտեին, կամ էլ չցանկացան կիսվել:
- Հայկ, ինձ հետ նրանք խոսեցին հեռախոսով, չնայած մինչ այդ որոշ բաներ արդեն հասցրել էի նկատել: Մի երկու շաբաթ առաջ էր՝ Մոնտե-Կառլոյում: Խաղատնից դուրս եկա և մեքենայիս մոտենալիս հանդիպեցի մեր հին ծանոթին: Էն թուրքին, էլի: Չգիտեմ հիմա իրեն ոնց է կոչում:
- Մահմեդ,- լրացրի ես:
- Հա, Մահմեդին: Մի խոսքով, մեր այս ենիչերու հետնորդը առանց երկար-բարակ խոսելու յաթաղանը հանեց ու հարձակվեց վրաս: Դե ես էլ հո ձեռքերս ծալած չէ՞ի նստելու: Ես էլ իմ թրով սկսեցի պաշտպանվել: Բայց Հայկ, ինձ մեծ անակնկալ էր սպասում: Իմ ոչ մի հարվածը նրան վնաս չէր տալիս: Մենամարտեցինք բավականին երկար: Լավ էր, որ մեր լավ բարեկամն այնքան էլ հարմար տեղ չէր ընտրել մենամարտելու համար ու մեր բարձրացրած աղմուկից շուտով երևաց ոստիկանական պարեկը: Մահմեդը ճարպկորեն կորավ մթության մեջ: Պարեկից պոկվելը ինձ համար էլ բարդ չէր:
- Գիտեմ, Մենես: Ես էլ եմ նրա հետ ընդհարվել: Ես նույնպես բան չեմ հասկանում: Ի՞նչպես կարող է նման բան պատահել: Նա քայլող մեքենա՞ է, ի՞նչ է: Հետո հիշեցի, որ ժամանակին ես ու դու նման մի բանի հանդիպել ենք: Հիշու՞մ ես, այն ժամանակ ես հազիվ փրկվեցի…
- Հա, սկզբում իմ մտքով էլ դա անցավ: Սկսեցի հին գրառումներս քրքրել: Գիտես էլի, բավականին հարուստ արխիվ ունեմ: Պահում եմ սև օրվա համար: Պատկերացնո՞ւմ ես, պետք եկավ: Գիտե՞ս քանի տարի է, որ մեր նմանները գոյություն ունեն հողի վրա: Շուտով հինգ հազար տարին կլրանա: Դեռ մեր հանդիպումից առաջ էր, Հայկ՝ Քրիստոսից առաջ 2638 թվականին: Այդ ժամանակներում մեր մասին ճշմարտությունը պարզելու նպատակով ես փորփրում էին ժամանակի բոլոր առաջնակարգ գրադարանները և փորձում էի տեղեկություններ հավաքել ու հասկանալ: Իսկ գրադարաններում դրանք ցրված էին, պատված լեգենդների մշուշապատ քողով: Ուրուկ քաղաքի գրադարանում ես առաջին անգամ հանդիպեցի հիշատակություն անմահների մասին: Սակայն արդեն այն ժամանակ Միջագետքում այդ ամենը սկսել էր լեգենդների տեսք ստանալ՝ անմահություն հյուսիսային լեռնոտ երկրում՝ աստվածների օրրանում…: Ես շարունակեցի պրպտումներս եգիպտական փարավոնների գրադարաններում: Այստեղ իմ գտածը գերազանցեց բոլոր սպասելիքները: Ահա նայիր:
Մենեսը ինձ մեկնեց մի բավականին դեղնած թուղթ:
- Սա եգիպտական փարավոններից մեկի՝ Կեբխիի [2] , պատմածն է, որ նա հանձնել է պապիրուսին՝ աստվածների հետ տեսակցությունից հետո:
Ես կարդացի:
“… Եվ ստեղծեցինք մենք առաջնածիններից անմահներին, որ ապրեն ու կառավարեն աշխարհը: Ու տվեցինք նրանց անմահություն, սակայն ոչ հավերժ կյանք: Քանզի նրանք այս աշխարհի ծնունդն են և շնչել են այս օդը՝ նրանց հնարավոր կլինի կյանքից զրկել ու նրանք շատ չեն տարբերվի այլ մարդկանցից: Սակայն մեկին, միակին մենք փակեցինք բուրգի մեջ ու նրան տվեցինք հավերժություն և կատարելություն: Ու կգա նա աշխարհ ամեն հազար տարին մեկ ու կփորձի վերջ տալ անմահների ժամանակին: Եվ միակ անձը, որ գուցե կարողանա դիմադրել նրան, կլինի Քարից դուրս եկած ռազմիկը…”:
- Եվ ի՞նչ,- հարցական նայեցի Մենեսին:
- Ես դեռ այն ժամանակ բավականին ճշգրիտ հաշվեցի, թե երբ է եղել այս մարգարեությունը: Դա տեղի է ունեցել Քրիստոսից առաջ 2992 թվականին: Շուտով կլրանա հերթական հազար տարին…
- Եվ դու հավատո՞ւմ ես սրան,- հարցրի ես Մենեսին:
- Ես սրանով չեմ սահմանափակվել: Սա քաղվածք է ինտերպոլի և եգիպտական ոստիկանության նախորդ տարվա գաղտնի հաշվետվություններից: Նայիր այս կետը, բուրգերի տակով ասես հողմ է անցել: Կարծես մի ողջ ավազակախումբ կողոպտել է դրանց ստորգետնյա հարստությունների մնացորդները, փորփրել թունելները: Բոլոր նշանները ցույց են տալիս, Հայկ, որ ինչ-որ մեկն արթնացրել է Նրան ու Նա տիրել է արթնացնողին: Ես կարծում եմ, որ դա եղել է հենց ամենաիշխանության տենչով վարակված մեր լավ ծանոթը…
- Լավ Մենես, իսկ ո՞վ է այդ “Նա”-ն, որին անունով չես կոչում, բայց որից նույնիսկ մեր այլմոլորակային “աստվածները” վախեցել են, թեև իրենք են ստեղծել Նրան:
- Դա դեռ ճշգրիտ չգիտեմ, սակայն կարելի է ենթադրել, որ դա ոչ թե էակ է, այլ մի մտածող նյութ, որը մեծ հնարավորություններ է տալիս այն տիրապետողին:
- Եվ այս ամենից ինչ է բխո՞ւմ,- հարցրեց Վահեն, որ մինչ այդ լուռ ունկընդրում էր մեր զրույցը:
- Զգուշություն՝ ամենից առաջ զգուշություն,- նրան դառնալով պատասխանեց Մենեսը:
- Մենես, ինձ հետաքրքրեց գուշակության վերջին մասը՝ Քարից ելած ռազմիկի մասին:
- Ես ևս մտածել եմ այդ տողերի մասին, սակայն առայժմ դա շատ անորոշ է…
Մենք լռեցինք: Դրսում իջնում էր մեղմ երեկոն: Թռչյունների խաղաղ երգն ու գեղեցիկ մայրամուտը ոչ մի կերպ չէին տրամադրում մռայլ խոհերի…
___________________
[1] Նադիր-շահ (1736-1747): Իրանի շահը, որը ոտքի կանգնեցրեց վերջին Սեֆյանների օրոք ծայրահեղ քայքայման վիճակի հասած պետությունը և կրկին նրան նախկին փայլը հաղորդեց: Գրավեց Հնդկաստանը և հսկայական հարստությամբ լցրեց շահական գանձարանը, սակայն իր մահից հետո գանձարանը թալանվեց: Նադիր-շահի գանձարանի հետագա ճակատագիրը մինչև այժմ էլ անհայտ է: Կա կարծիք, որ լրիվ կամ, որ ավելի հավանական է` մասնակիորեն, այն բաժին է հասել հայտնի ավանտյուրիստ կոմս Սեն-Ժերմենին (1696-1784):
[2] Եգիպտոսի I դինաստիայի վերջին փարավոնը, որն իշխել է մ.թ.ա. 3016-2990 թվականներին
*
- Գիտե՞ս Մենես, իմ կարծիքով այս ամենի գաղտնիքը անցյալում պետք է փնտրել: Մենք երկար ճանապարհ ենք անցել, սակայն չենք նկատել այն, ափսոս…
- Համաձայն եմ Հայկ, բայց ի՞նչը և որտե՞ղ բաց թողեցինք:
- Չգիտեմ, բայց մի բան պարզ է… եթե վերջաբանից այսքան կարճ ժամանակ առաջ մենք այսքան քիչ բան գիտենք, ուրեմն մի տեղ սխալվել ենք:
- Մինչև քեզ մոտ գալը ես եղա նաև Դունկան Մակ-Լաուդի մոտ, շնորհավորեցի նրա տարեդարձը: Վերջը 414 տարին էլ քիչ բան չէ: Նրան էլ էր որոշ բաներ հասել ու նա իրեն շատ զգույշ էր պահում:
- Աա՜ա, հետաքրքիր է… ինչպե՞ս է մեր շոտլանդացի բարեկամը: Ժամանակին շատ էր թագուհիների հետևից վազվզում,- ժպտալով հիշեցի ես: Չէ, իսկականից կանանց մոտ հաջողակ տղամարդ էր: Բարձրահասակ, առնական, ասես եվրոպական միջնադարյան ասքերից վերադարձած ասպետ լիներ: Դքսուհինեն ու բարոնուհիները իրենց բարձ ու պատիվը թողած՝ վազում էին նրա հետևից, նույնիսկ մի թագուհի…
- Լսիր,- հուշերից կտրեց ինձ Մենեսը,- գիտե՞ս նրան որտեղ հանդիպեցի. Տիբեթում, ամենաբարձր լեռներից մեկի վրա հիմնված մենաստանում:
- Այ քեզ բա՜ն, ի՞նչ էր կորցրել Մակ-Լաուդը այդ հեռաստաններում,- զարմացա ես:
- Ես էլ նրան այդ հարցը տվեցի ու նա ինձ ասաց, որ այդտեղ նա իրեն ազատ է զգում անցյալում ճամփորդելիս: Նա ինձ ցույց տվեց տիբեթյան մի գեղեցիկ երգող բաժակ: Դու պիտի որ այդ բաժակների մասին լսած լինես: Կարծես անձը սկսում է նորից ապրել իր անցած կյանքը: Նա ինքն էլ է մեզ նման անցյալում փնտրում իր պատասխանները… իր ասելով դա նրան օգնում է:
- Դու փորձեցի՞ր այդ բաժակը:
- Մի քիչ, շատ կարճ ժամանակ… ողջ նախորդ տարին աչքիս առջևով անցավ, իր ամենայն մանրամասներով: Ու հետաքրքիրը այն էր, Հայկ, որ ես ապրեցի մի ամբողջ տարի, սակայն իրականում անցել էր ընդամենը մի քանի րոպե:
- Խնդիրը երևի հոգեբանական ներշնչման մեջ է…
- Հնարավոր է, սակայն ամեն դեպքում այն օգնում է վերապրել անցյալը: Լսիր, հնարավոր է չհավատաս: Մինչև Մակի մոտ մեկնելը ես կորցրել էի իմ թանկարժեք մատանիներիցս մեկը: Այնքան փնտրեցի ու այդպես էլ չգտա: Ուրեմն այդ մի քանի րոպեի ընթացքում, որ ես ապրեցի իմ մի տարվա կյանքը, ես պարզ կերպով զգացի այն պահը, երբ մատանին ընկավ իմ սենյակի անկողնուս դոշակի մեջ՝ բացված կարից ներս: Բնականաբար տուն վերադառնալուց հետո ես առաջին հերթին քրքրեցի դոշակս ու պատկերցրու՝ գտա այն…: Հետաքրքիր էր նաև այն, որ ես ամբողջովին, այո Հայկ՝ ամբողջովին, ապրեցի այդ մեկ տարվա կյանքը՝ իր հույզերով, տրամադրության փոփոխություններով, զգացմունքներով ու ժամանակի զգացողությամբ…: Միայն ցավալին այն էր, որ այդ մեկ տարին ապրեցի որպես մի մարդ, որը չգիտեր, որ ինքը ապրում է ըստ էության ոչ իրական կյանքում, որը չուներ ապագայում ձեռք բերած կյանքի ողջ փորձը, իմաստությունը և այլ հմտությունները: Դու հենց այնպես ես, ինչպիսին էիր այդ տարի, այդ օրը և այդ ժամին… ոչ ավել և ոչ պակաս:
- Հետաքրքի՜ր է…
- Ես էլ հետաքրքրվեցի ու կարողացա իմանալ դա օգտագործելու նրբությունները:
- Ահա թե ինչ, Մենես, եթե քո ասածը ճիշտ է, ուրեմն մենք մեկ-կամ երկու օրում կկարողանանք վերապրել մեր ողջ երկար կյանքը:
- Պատկերացրու ես էլ այդ հույսը ունեմ, ուղղակի չհամարձակվեցի միայնակ փորձել: Մտածեցի, որ մենաստանում ես ինձ կաշկանդված կզգամ, իսկ տանը՝ չափազանց ազատ: Բացի դրանից, ցանկանում էի սա այնպիսի մի վայրում փորձել, որ պաշտպանված լինեմ անակնկալներից: Ինչ էլ չլինի՝ բավականին ժամանակ անջատված ենք լինելու: Դրա համար էլ ցանկացա գտնել քեզ: Գիտեի, որ ձեր Քարահունջի մոտակայքի անձեռնամխելի տարածքում մի լավ տուն ունես…: Մանավանդ Մահմեդի հետ կապված այս պատմությունից հետո՝ հետաքրքիր, նույնիսկ օգտակար կլինի փորփրել անցյալը՝ իր բոլոր նրբություններով:
- Հետաքրքիր միտք է, Մենես կարելի է մտածել…
- Մի վայրկյան, երկուսով հավաքվեցիք ու որոշեցիք, էլի… բա որ մի բան հակառակ ստացվեց, ասենք քնեցիք ու չարթնացաք…,- միջամտեց Վահեն:
- Դե չէ, Վահե ջան,- ժպտաց Մենեսը,- ես ինձ վրա արդեն փորձել եմ: Այստեղ ուղղակի մի նրբություն կա, որ հանկարծ այնքան խորը չքնենք ու հետ չգնանք, երբ դեռ ծնված չենք եղել,- ժպտաց Մենեսը:
- Դե կարելի է մոտավորապես վերցնել Քրիստոսից առաջ 2300-ական թվականները… ինձ թվում է, բավականին ճշգրտությամբ կարելի է հաշվարկել…
*
Հաջորդ առավոտ ես և Մենեսը դիտարկում էինք Տիբեթից բերված Երգող բաժակը: Արտաքինից կարծես թե սովորական ոսկեզօծ շաքարաման լիներ, որի ներսում սևին էր տալիս “T”-աձև մի հիերոգլիֆ: Բաժակի հետ կար նաև թիականման փոքրիկ մի գդալ: Մենեսը երկար ինչ-որ հաշվումներ կատարեց, ստուգեց դրանք ու դարձավ ինձ…
- Ահա, ըստ իմ հաշվարկների՝ մենք "կհայտնվենք" Քրիստոսից առաջ 2350-ական թվականների մոտերքում… ինձ թվում է վատ չի, հը՞,- հարցական նայեց ինձ ու ժպտաց,- հիշո՞ւմ ես ինչ տարիներ էինք ապրում Ուրուկում:
- Է՞լ չհիշեմ, այնտեղի աղջիկները…
- Լավ, լա՜վ, պետք չէ երիտասարդներին ապակողմնորոշել,- լուրջ տեսքով ընդհատեց Մենեսը, նայեց Վահեին, ու ինքն էլ չկարողանալով պահել իր լրջությունը՝ ծիծաղեց,- չէ, Վահե ջան, կատակ եմ անում, բայց դու պիտի տեսնեիր այդ ժամանակ Հայկին, է՜: Ի՞նչ լրջություն, ի՞նչ բան, այդ հիմա է լուրջ կուլ տվել…, իսկ այն ժամանակ դարձել էր Ուրուկի ամենանրբակիրթ երիտասարդներից մեկը, ժամանակակից լեզվով ասած՝ շրջապատի տղա…
- Լավ, Մենես, հերիք է գաղտնիքներս բացես, կգնանք, կտեսնենք ով-ով էր…
- Բա ե՞ս ինչ պիտի անեմ,- հարցրեց Վահեն:
- Պրակտիկորեն ոչինչ: Հաշվիր, թե երկու ծերուկները հանդիպել են, տեղավորվել բազկաթոռների վրա և մի քանի բառ փոխանակելուց հետո մեղմ երաժշտություն են լսել ու քնով են անցել: Ուղղակի հսկիր մեր քունը և վերջ: Ըստ իմ հաշվարկների, շատ չէ, մենք պետք է արթնանանք վաղը չէ մյուս օրը՝ առավոտյան:
- Իսկ եթե չարթնանաք, կամ ձեզ հետ որևէ մի բա՞ն պատահի:
- Նման բան չպիտի լինի, բայց համենայն դեպս վերցրու բլոկնոտս, այստեղ իմ բոլոր տվյալներն են, ֆինանսական բոլոր հաշիվներս և այլն: Այստեղ են նաև Դունկան Մակ-Լաուդի տվյալները: Վերջին տարբերակում նա հաստատ մի բան կկարողանա անել: Բայց կրկնում եմ, այս ամենը՝ պրակտիկորեն պետք չի գա:
- Դե ես էլ, Վահե ջան, քեզ ասելու բան առանձնապես չունեմ…: Մենք իրար հետ ապրել ենք եղբայրների պես, դու ամեն ինչ գիտես իմ մասին: Վատ թե լավ՝ ապրելու նրբությունները կարողացել եմ տալ քեզ: Քեզ լավ նայիր, ծերուկներիդ էլ չմոռանաս,- ծիծաղելով վերջացրի հորդորներս:
- Լավ, լավ ծերուկներ, քնե՜ք… լավ է գոնե նոթբուկս հետս բերել եմ, թե չէ մինչև դուք քնած լինեիք, ես պարապությունից կգժվեի,- ծիծաղեց Վահեն, իսկ հետո լրջացավ,- բայց դուք հանգիստ եղեք, ես ձեզ լավ կնայեմ:
Մենք պառկեցինք բազկաթոռներին՝ իրար կողքի: Մենեսը սկսեց թիանման գդալը քսել բաժակի եզրին և Երգող բաժակը սկսեց իր մեղմ ու անկրկնելի երաժշտությունը: Աստիճանաբար իրերը սկսեցին կորցնել իրենց հստակ գծագրերը: Հետո զգացի, թե ինչպես Վահեն երկուսիս էլ զգուշորեն ծածկեց թեթև վերմակով…
*
Մենեսը շուկայից տուն վերադարձավ կեսօրին: Նրա դեմքի արտահայտությունից ես գուշակեցի, որ կարևոր լուրեր ունի:
- Հը՞, եղբայր, ի՞նչ նորություններ ունես, - հարցրեցի ես:
- Նորություններ կան ու բավականին հետաքրքիր, - Մենեսը քննախույզ հայացք գցեց վրաս ու տեղավորվեց սեղանի մոտ:
Ես գիտեի իմ բարեկամի սովորությունը, դրա համար էլ կանչեցի իմ ծառային` Էնենիին, և պատվիրեցի սեղան բացել: Արդեն ճաշի սեղանի շուրջն էր, որ մեր խոսակցությունը վերսկսվեց:
- Ասում ես շուկայում ինչ կա՞,- հարցրեցի ես:
- Հայկ ջան, կարծես թե մեր հանգիստ ժամանակները վերջանում են: Մեր փառահեղ Լուգալզագիսը [1] հաղթել է Քիշին [2]: Քիշի լուգալ [3] Ուր-Զաբաբան [4] հնազանդություն է հայտնել…
- Ուր-Զաբաբա՞ն,- հարցրեցի ես,- Մենես, դա հո մեր այն լուգալը չի՞, որ մի անգամ Քիշում մեզ այնպես սիրալիր ընդունեց ու ընտիր քեֆ կազմակերպեց: Հիշո՞ւմ ես` ինչ լավ ու պարզ մարդ էր: Հեչ նման չէր այլ լուգալների: Քանի ժամ իրար հետ նստեցինք ու խմեցինք: Դրանից հետո էլ դեռ էշերի այն հիանալի զույգը նվեր տվեց…
- Հա, Հայկ ջան, հենց ինքն է որ կա: Դրանից հետո ես նրա հետ պարբերաբար կապ եմ պահպանում, բայց հիմա ամեն ինչ փոխվեց:
- Կարևորը, որ Ուր-Զաբաբային չեն սպանել: Մնացած հաշվով մե՞զ ինչ,- զարմացա ես,- կհաղթեն, կպարտվեն… մեզ ի՞նչ են վերաբերվում հարավի այս գործերը, Մենես ջան: Ախր սրանց տիրակալները, չէ՞, սրանց քաղաքներն ու տիրույթները իմ հարազատ Հայաստանի մի գավառի չափ են: Գիտե՞ս, երբեմն նույնիսկ ինքս ինձ ծիծաղում եմ սրանց լուգալների փառասիրությունների ու հավակնությունների վրա:
Մենեսը ընդհատեց ուտելը, տակից մի սուր հայացք գցեց վրաս, հետո քմծիծաղ տվեց.
- Տո այ լեռնեցի, դե արի ու մի ասա… քո կարծիքով իմ աչքին երևում են, հա՞: Դու մեր բուրգերը հիշո՞ւմ ես: Հիշո՞ւմ ես ոնց էիր բերանդ բաց կանգնել դրանց առաջ ու լեզուդ կապ էր ընկել…
- Հ՜ա՜ա, Մենես, այ դրանք գործ էին,- զարմանալի հուշերից ոգևորվեցի ես,- չէ իրոք, Մենես, դրանք հրաշքի պես մի բան էին…: Բայց ինձ հատկապես սֆինքսը դուր եկավ: Ու գիտե՞ս, ես նրա հայացքում ինչ-որ մի գաղտնի խորհուրդ տեսա ու մինչև հիմա էլ, երբ հիշում եմ նրան, այդ հայացքն է աչքիս առաջ: Ինչ-որ մի գաղտնախորհուրդ բան կար դրա մեջ…
- Դե լա՜վ, ասեցիր էլի…: Գիտե՞ս քանի հարյուրամյակ է, որ մտածում եմ դրա հայացքի մասին ու դեռ բան չեմ հասկացել…: Բայց հիմա խոսքն այդ մասին չէ,- նախկին թեմային վերադառնալով` ասաց Մենեսը,- խոսքն այն մասին է, որ մեր լուգալը կարծես թե շատ է հզորանում: Քիշին հաղթելուց հետո հյուսիսում այլևս ոչ մի էական ուժ չի մնում: Իսկ հարավն արդեն նրանն է…
- Լավ մե՞նք ինչ կապ ունենք դրա հետ,- հարցրի ես:
Մենեսը հեռացավ սեղանից ու անցավ մյուս սենյակ: Ես հետևեցի նրան ու մենք հարմար մեկնվեցինք ցածրաոտք թախտերի վրա:
- Ինչ կապ ունեն՞ք: Լավ հարց տվեցիր, Հայկ: Այ որ Ուրուկի գեղեցկուհիների հետևից վազվզելու փոխարեն մի քիչ շուրջդ նայեիր, շատ բան կտեսնեիր, որ հիմա չես տեսնում:
- Լսիր, Մենես, հեշտ է ասել…: Հլը մի փորձիր, է՜, Բառնամատռայի կողքից հանգիստ անցնել: Ա՜յ քեզ կի՜ն, տեսնում ես թե չէ, արյունդ սկսում է եռալ…
Մենեսը հայացք նետեց վրաս, հետո ավելի հարմար տեղավորվեց իր թախտի վրա ու շարունակեց.
- Կինը իրոք վատը չէ…: Հայկ, հիշում ե՞ս, մենք ե՞րբ ծանոթացանք:
- Կոնկրետ ժամանակը չեմ հիշում, բայց երևի սրանից մոտ 170-180 տարի առաջ էր, հա՞…: Ինչի ես հարցնո՞ւմ, որ:
- Հայկ ջան, մենք ծանոթացել ենք սրանից ուղիղ 176 տարի առաջ` աշնանը:
- Լավ է…,- զարմացա ես,- ինչ էլ ճիշտ ես հիշում: Դու ի՞նչ է, նշե՞լ էիր մի տեղ:
- Չէ, չէի նշել,- ծիծաղեց Մենեսը,- ուղղակի հենց մեր հանդիպումից առաջ տեղի էին ունեցել այնպիսի իրադարձություններ, որոնց ժամանակը տպվել է մեջս: Չնայած քեզ էլ մեղադրել չի կարելի…: Դու այն ժամանակ քեզ դեռ մի քիչ կորցրած էիր…
- Կորցրած էի՜ր…: Լա՜վ ասեցիր: Ախր հենց այդ ժամանակ էր, որ ես…: Մի խոսքով, ասել եմ, էլի…,- կնճռոտվեցի ես,- հենց այդ ժամանակ էր, որ ես…, դե գիտես, էլի, ասել եմ:
___________________
[1] Լուգալզագիս (մ.թ.ա. 2336-2311): Քաղաք-պետություն Ումմայի տիրակալը: Նա իր տիրապետության տակ միավորեց ողջ հարավային Միջագետքը և ստեղծեց խոշոր մի պետություն, որը սակայն չդարձավ միասնական մի իշխանություն:
[2] Մ.թ.ա. XVVIII-XXIV դդ քաղաք պետություն միջին Միջագետքում, ներկայիս Բաղդատի մոտ, Եփրատի աջ ափին:
[3] Շումերի քաղաքներում քաղաքի ավագանու կողմից ընտրվող կառավարիչ-զորավար, որն ուներ լայն կառավարչական և ռազմական լիազորություններ:
[4] Ուր-Զաբաբա (մ.թ.ա. մոտ 2330 - ուղ. 2316): Քիշի լուգալը, որը որը պարտություն կրելով հնազանդվեց Լուգալզագիսին, իսկ հետո սպանվեց իր այգեպանի կողմից, որը զավթեց իշխանությունը:
- Հիշում եմ, հիշո՜ւմ եմ,- ժպտաց Մենեսը,- քեզ կորցրած էիր ու դրա համար էլ երևի քեզ հեչ հարց չտվեցիր, թե հետդ այդքան սիրալիր այն վաճառականը, որ չգիտես ինչի առևտուր էր անում, ինչի՞ համար էր այդքան մանրամասն քեզ հարցուփորձ անում ինչ-որ տեղ հեռավոր հյուսիսում` լեռների մեջ տեղի ունեցած մի ճակատամարտի ու հատկապես Մեսիլիմի մահվան մասին,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Իրոք Մենես, ես հիշում եմ, որ այն ժամանակ դու շատ, ինչ որ չափազա՜նց շատ էիր հետաքրքրվում այդ ճակատամարտով: Այն ժամանակ ես դա վերագրեցի պարզ մարդկային հետաքրքրությանը, որ ունի ամեն մի մարդ, երբ լսում է նման մի իրադարձության և տիրակալի մահվան մասին: Իսկ հետո էլ արդեն դրան անդրադառնալու ժամանակ, համ էլ առիթ չկար:
- Հայկ ջան, դու իմ բարեկամն ես, իսկ ինչ-որ իմաստով` նաև աշակերտը: Դրա համար էլ քեզ մի խորհուրդ: Միշտ աշխատիր տեսնել իրերի խորքը: Միշտ աշխատիր նայել մարդու դեմք կոչվող դիմակի տակ ու տեսնել նրա հոգի կոչվող իրական բնույթը: Սա իմիջայլոց…: Գիտե՞ս, Հայկ, ժամանակն է, որ դու իմ մասին իրականությունն իմանաս: Ես առաջ քեզ հետ չէի կիսվում, քանի որ դրա անհրաժեշտությունն առանձնապես չկար ու քեզ էլ պետք չէր: Բայց հիմա արդեն ժամանակն է ու բացի այդ ես քեզ արդեն բավականին ճանաչում եմ: Հայկ ջան, ես իրականում վաճառական չեմ, որ իր տեղում նստած առևտուր է անում շրջակա երկրների հետ: Իրականում ես Եգիպտոսի փարավոնների մշտական ու գաղտնի ներկայացուցիչն եմ Անդրանապատյան տարածքներում և կանոնավոր կերպով հայտնում եմ նրանց այն ամենի մասին, ինչ կատարվում է այստեղ` հատկապես Միջագետքում: Այդ ճանապարհով ես, այսպես ասած, ծառայում եմ իմ երկրին,- ժպտալով ավելացրեց Մենեսը:
Վերջին խոսքերն ինձ խիստ զարմացրել էին: Իհարկե, ես զգում էի, որ իմ բարեկամի հոգին ավելի խորն է, քան երևում է, բայց նման մի բան չէի սպասում: Նկատելով զարմանքս` Մենեսը շարունակեց.
- Գիտե՞ս, երկու հարյուրամյակ անհոգ ու իմ հաճույքների համար ապրելուց հետո այդ ամենն ինձ ձանձրացրեց և ես որոշեցի մի օգտակար գործով զբաղվել: Ու հենց այդ ժամանակ էլ ես, որ այն ժամանակ արդեն Հարավային Եգիպտոսի ամենախոշոր նոմարքոսներից մեկն էի ու կառավարում էի հայրենի Տինա [1] քաղաքում, հանդիպեցի իմ կյանքի ամենահիանալի աղջկան,- Մենեսի հայացքը մի պահ մթնեց անհուն կարոտից ու երբ նա շարունակեց խոսել, կարծես թե բառերն ուղղում էր արդեն ոչ թե ինձ, այլ դրանց միջոցով նա ուղղակի վերապրում էր իր երբեմնի կյանքը, տեսնում էր վաղուց մահացած սիրելիներին ու իր կորցրած երջանկությունը,- Հարավային Եգիպտոսի Նարմեր [2] փարավոնի միակ զավակին` աննման գեղեցկության, խելքի ու հմայքի տեր աղջկան: Ես անհուն սիրով սիրեցի նրան, իսկ նա էլ` ինձ: Մենք ամուսնացանք, ի վերջո ես ժառանգեցի աներոջս ու դարձա Հարավային Եգիպտոսի փարավոն` կոչվելով Մենես Գոռախա [3] ` թարգմանաբար Մենես` Աստվածային Ռազմիկ: Այո՜,- հոգոց հանելով շարունակեց բարեկամս,- այն ժամանակ ես ուրիշ էի և ինձ թվում էր, որ մի հոգին շատ բան կարող է անել: Դրա համար էլ ես խտրականություն չէի դնում միջոցների մեջ…: Մոտ քսանամյա իմ նպատակամղված գործունեության ադյունքում ես ի վերջո հասա նրան, որ Հարավային ու Հյուսիսային Եգիպտոսները միավորվեցին, ես դարձա այդ միացյալ երկրի փարավոն ու սկսեցի իշխել արդեն հիմնադարածս նոր քաղաքում` Մեմֆիսում` [4] իմ աննման Սպիտակ քաղաքում: Դրանից հետո ես իշխեցի գրեթե վաթսուն տարի: Սակայն անապատի ավազի պես անվերջ ու ամենակուլ ժամանակն անցավ, սիրելիս հեռացավ ինձնից, քաղաքն աստիճանաբար կորցրեց իր սպիտակությունը ու ես գտա, որ արդեն ժամանակն է նաև իմ հեռանալուն…: Մի քանի հարյուրամյակ հետո ես վերադարձա իմ հայրենիք,- հառաչելով շարունակեց արդեն կրկին սովորական տրամադրությանը վերադարձած բարեկամս,- և Սանախտե փարավոնին [5] կից ստեղծեցի մի կառույց, որը մշտական տեղեկություններ կապահովեր տիրակալին շրջակա երկրներում տիրող իրավիճակի մասին: Այն ժամանակից ի վեր ես անփոփոխ ղեկավարում եմ այն: Բայց ղեկավարելով իմ կառույցը` ես ավելի հաճախ լինում եմ Եգիպտոսից դուրս` առավել վտանգավոր ուղղություններում: Եվ ահա երկար ժամանակ է արդեն, որ ես Անդրանապատյան երկրներում եմ:
_________________
[1] Հնագույն քաղաք Հարավային Եգիպտոսում:
[2] Նարմեր (մ.թ.ա. մոտ 3220 – ուղ. 3200): Հարավային Եգիպտոսի վերջին փարավոնը:
[3] Մենես Գոռախա (մ.թ.ա. 3200-3140): Եգիպտոսի I գահատոհմի առաջին փարավոնը:
[4] Հնագույն քաղաք Հյուսիսային Եգիպտոսում` միացյալ Եգիպտոսի մայրաքաղաքը:
[5] Սանախտե (մ.թ.ա. 2686-2667): Եգիպտոսի III գահատոհմի առաջին փարավոնը:
- Այո՜, Մենես: Ես նորովի ճանաչեցի քեզ: Դու ապրել ես մի կյանք, որը ես դեռ չեմ էլ պատկերացնում: Բայց ի վերջո չասացիր` ե՞ս ինչ կապ ունեի այդ ամենի հետ:
Մենեսը ծիծաղեց:
- Ուրեմն դեռ պարզ չեղա՞վ: Այն ժամանակ Էլամի արքա Մեսիլիմին հաջողվել էր իր տիրապետության տակ միավորել ողջ Միջագետքը: Եթե դրան գումարեինք նաև Էլամը, դառնում էր գրեթե մեր Եգիպտոսին հավասար մի երկիր: Մենք վտանգ տեսանք այդ կողմից: Ես արագորեն եկա Միջագետք ու մինչ մտմտում էի, թե ինչ կերպ կանգնեցնեմ Մեսիլիմի երկրի թափ առնող հզորությունը, այդ փառասեր ապուշը պատերազմ սկսեց հյուսիսային սրբազան երկրի դեմ: Մեր մեջ ասած ես այն ժամանակ դեռ շատ քիչ բան գիտեի լեռներին թառած ձեր երկրի մասին: Պահպանված աղոտ տեղեկություններից հայտնի էր միայն, որ դրանից մոտ հարյուր տարի առաջ Ուրուկի լուգալ Էնմերքարը [1] երկարատև բանակցություններով փորձել էր հպատակեցնել ձեզ, բայց դրա փոխարեն դուք, ընդառաջ գնալով Համազի կործանված երկրի պատգամաբերների խնդրանքերին, Արարտայի Մեծ քուրմ Էնսուխքեշդանայի [2] գլխավորությամբ Էրեշ քաղաքի[3] մոտ տեղի ունեցած մեծ ճակատամարտում անորոշ ելքով ընդհարվել եք նրա բանակի հետ, որից հետո նա փորձել է գրավել Մեծամոր անունով ձեր մայրաքաղաքը [4] , սակայն մեկ տարվա պաշարումից հետո կորուստներով հետ է շպրտվել: Իսկ դրանից մի քանի տասնամյակ հետո էլ ձերոնք, վրեժ լուծելով այդ ամենի համար, Արարտայի Մեծ քուրմ Դումուզիի [5] գլխավորությամբ գրավել էին Ուրուկը, բայց իրենց հերթին չէին ամրացել այդ քաղաքում և ավարով նահանջել էին…: Սակայն այս ամենը չափազանց քիչ էր և անորոշ, դրա համար էլ ես սկզբում չհավատացի, որ դուք ոչ միայն հաղթել եք Մեսիլիմի բանակին, այլև սպանել եք հենց իրեն` Էլամի և Միջագետքի հզոր այդ արքային…
Հիշողությունները պատեցին ինձ: Չէ, այս երկու հարյուրամյակի ընթացքում ես չէի մոռացել Հայաստանը ու հաճախ էի կարոտում նրան: Սակայն սկզբում ես չէի կարող վերադառնալ, քանզի չափազանց շատ էին դեռևս կենդանի մարդիկ, որոնք ինձ ճանաչում էին: Բավարարվում էի նրանով, որ երբեմն, հեռվից հեռու, փչովի նավակներով Եփրատով իջնող ու երկաթի և այլ բարիքների առևտուր անող առևտրականներից տեղեկություններ էի ստանում Հայաստանում տիրող իրավիճակի մասին: Ե՞րբ էր, որ մի միջագետքցի վաճառականի անտարբեր շուրթերից լսեցի, որ հյուսիսում գտնվող բարձր երկրում մահացել է այնտեղի տիրակալը` քուրմ-արքան, որին այդ երկրի բնակիչներն իր կենդանության օրոք արդեն աստվածացրել էին: Ես նույնիսկ հիշում եմ, թե ինչպես նրա հետ գտնվող մյուս վաճառականը, ծիծաղելով, երեկոյան երկնքում ինձ ցույց տվեց առանձին տեղավորված աստղերի մի կույտ և ասաց, որ Արարտայի բնակիչները սկսել են այն նմանեցնել իրենց մահացած աղեղնավոր տիրակալին` իրենց կենդանի աստծուն` միաժամանակ իր իսկական անունից բացի նրան տալով նաև մեկ այլ անուն` Արիան [6] , որպես արիների գերագույն աստված: Հորս մահը ծանր տարա և սգացի բավականին երկար, իսկ հաջորդ վաճառականի հետ արդեն լուր եկավ, որ հյուսիսային երկրի քուրմ-արքա է դարձել տեղի տիրակալի թոռը` Կադմոս անունով, քանզի ահագին առաջ տեղի ունեցած ինչ-որ մի մարտում նա մեծ հերոսություններ էր կատարել և ցեղակիցները նրան ևս շատ էին սիրում…
Ես չկարողացա պառկած մնալ թախտին և ոտքի կանգնելով սկսեցի լուռ անց ու դարձ անել սենյակում: Կարծես խիղճս սկսեց տանջել: Ուրեմն իրոք էլի, ըստ էության ես իզուր եմ ապրել այսքան ժամանակ: Ահա իմ բարեկամը իրեն այնքան սիրելի իր Եգիպտոսը թողել է և եկել այս հեռաստաններում նրան է ծառայում, դաշինքներ է կառուցում ու փլուզում` ի շահ իր երկրի, իսկ ե՞ս: Դիմացս կարծես հառնեց հորս կերպարը և անցյալի մի հեռու հեռավոր ձայն անլսելի շշնջաց. “… Ու եթե կարիք լինի, Հայկ, առանց երկմտելու զոհիր քո ազատությունը հանուն Հայրենիքի ու ցեղի ազատության…: Ծառայիր քո ցեղին ու հավատարիմ եղիր նրան՝ ուր էլ որ լինես…”: Բառնամատռայի կերպարը սրտումս կարծես միանգամից խունացավ…
_____________________
[1] Էնմերքար (մ.թ.ա. մոտ 2620-2580): Ուրուկի լուգալ:
[2] Էնսուխքեշդանա (մ.թ.ա. մոտ 2610-2560): Արարտայի Մեծ քուրմ, որը Էրեշ քաղաքի ճ-մ-ում ընդհարվեց Ուրուկի բանակի հետ, իսկ հետո մեկ տարի նրանից հաջողությամբ պաշտպանեց Մեծամորը` ի վերջո ստիպելով Արարտա ներխուժած զավթիչներին նահանջել:
[3] Քաղաք Հյուսիսային Ասորիքում` Եփրատի ափին:
[4] Արարտայի քրմապետության առաջին մայրաքաղաքը` մ.թ.ա. մոտ 3000-2492 թթ., որը գտնվում էր Արարատ նահանգի Արագածոտն գավառում` Քասախ գետ աջ վտակ Մեծամորի ափերին:
[5] Դումուզի (մ.թ.ա. մոտ 2550 - ուղ. 2492): Արարտայի Մեծ քուրմ, որը գրավեց Ուրուկը, սակայն չամրացավ այնտեղ: Նրա մահից հետո իշխանությունն անցավ իր սպարապետ Հայկ Նահապետին:
[6] Նույն Օրիոնն է, որը իր այս անվանումը ստացել է միայն հետագա աղավաղումների արդյունքում:
E-la Via
20.08.2011, 18:53
Lion, էստեղ էլ ասեմ, մեծ բավականությամբ եմ կարդում գրածդ: Հետաքրքիր էս սյուժեն զարգացնում, ժամանակի միջով անցումներդ էլ լավ ես կատարում: Էսօր հասկացա, որ անհամբերությամբ եմ սպասում շարունակությանը:
Հա, ի դեպ.
Arpine ջան, ապրես: Ուրախ եմ, որ վեպս նաև գեղեցիկ սեռին է հետաքրքրում: Քո կարծիքը ինձ համար շատ թանկ արժե, մերսի :)
... հավատա, որ գեղեցիկ սեռի ներկայացուցիչներին վեպդ իրոք որ հետաքրքրեց ;):
Lion, էստեղ էլ ասեմ, մեծ բավականությամբ եմ կարդում գրածդ: Հետաքրքիր էս սյուժեն զարգացնում, ժամանակի միջով անցումներդ էլ լավ ես կատարում: Էսօր հասկացա, որ անհամբերությամբ եմ սպասում շարունակությանը:
Հա, ի դեպ.
... հավատա, որ գեղեցիկ սեռի ներկայացուցիչներին վեպդ իրոք որ հետաքրքրեց ;):
Մերսի, շատ շնորհակալություն: Իրոք, չեք պատկերացնի, թե ձեր դրական խոսքերն ինչ կարևոր են ինձ համար ու ինչ հսկայական նշանակություն ունեն: Մարդ նման գործ ստեղծում է չմտածելով, ինչ-որ մի ոգեշնչման արդյունքում և ես հաճախ էի ինքս ինձ հարց տալիս, թե արդյոք իմ ոգեշնչումը մարդկանց պետքական ու հետաքրքիր կլինի: Հիմա զգացի, որ... պետք է ու ի դեմս քեզ շնորհակալություն բոլոր-բոլորին, ում այս ամենը դուր եկավ և ով նեղություն տվեց իրեն արտահայտվել: Ապրեք :)
way ջան, չգիտեի... որ գեղեցիկ սեռի ներկայացուցչի հետ պատիվ ունեմ խոսելու :)
… Մենեսի զրնգուն ծիծաղն ինձ իրականություն վերադարձրեց:
- Հը՞, Հայկազունի Հայկ, տարա՞ն քեզ հիշողությունները, եղբայր, կտրեցի՞ն քեզ իրականությունից:
- Ինչ-որ իմաստով` այո: Ես քեզ նորովի ճանաչեցի, այսինքն թերևս ինձ էլ…: Մենես, ես զգում եմ, որ արդեն նախկինի պես ապրել չեմ կարող: Մի խոսքով, ոնց որ մի ժամանակ դու էիր Եգիպտոսում ձանձրանում: Իրոք, ժամանակն է, որ ես գործեմ…
- Գործելը կգործես, բայց նախ անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչ ես ուզում: Դրանից հետո պետք է ծրագիր ունենալ, իսկ ծրագիր ունենալու համար էլ անհրաժեշտ է պատկերացնել իրավիճակը:
Ես զարմացած նայեցի Մենեսին: Իրոք, իմ բարեկամը չափազանց հստակ էր խոսում:
- Լավ, այդպես մի նայիր,- ծիծաղեց նա,- առանձնապես բան չասացի: Ուղղակի կիսվեցի իմ աշխատանքային սկզբունքներից մեկով…: Ի դեպ հենց այս ամենը հաշվի առնելով էր, էլի, որ ես խոսք բացեցի մեր Լուգալզագիսի մասին: Նա ինչ-որ իրեն արդեն շատ մեծ է սկսել երևակայել…
- Ահ՜ա՜, հասկացա...: Դու երևի ուզում ես մի ձևով թուլացնե՞լ նրան:
- Իհարկե, սակայն, Հայկ ջան, գլխավորը այդ չէ: Ողջ Միջագետքում տիրող վիճակի վերլուծությունն ինձ ավելի տագնապալի հետևությունների է բերում:
- Ինչ է եղե՞լ, որ,- զարմացա ես:
- Հասկանո՞ւմ ես, Հայկ, այս Լուգալզագիսի բարձրանալը պատահական չէ: Սա ցույց է տալիս, որ ստեղծված իրավիճակում մարդիկ փոփոխություններ են ուզում: Բոլոր քաղաքներում աճում է դժգոհությունը տեղի լուգալների դեմ: Բնակիչները նաև ծայրահեղ դժգոհ են տեղի քրմերից, քանզի սրանք առանց որևէ օրենք հաշվի առնելու պլոկում են հասարակից ինչ հնարավոր է: Առևտուրն անկում է ապրում միացյալ չափ ու կշռի բացակայության, համատարած ապօրինի հարկերի և անօրինականության պայմաններում: Սա անկման է հասցնում նաև արհեստները: Իսկ բնակչությունը շատանում է,- շարունակեց Մենեսը,- և, որ ամենագլխավորը,- Մենեսը ձայնն իջեցրեց,- Միջագետքում շատանում են Անապատի որդիները, որոնք չունեն տեղացիների հոգևոր մակարդակը, սակայն դրա փոխարեն կորցնելու էլ քիչ բան ունեն, ավելի ուժեղ են, վճռական ու ամեն ինչ պատրաստ…: Ունիսիի [1] օրոք Անապատի որդիների հսկայական, թեև անկազմակերպ հորդան փորձեց ներխուժել Եգիպտոս: Ու թեև փարավոնը մի լավ ջարդեց նրանց ու հետ շպրտեց, սակայն ինքն էլ կարճ ժամանակ անց մահացավ կատաղի մարտում ստացած վերքերից: Դրանցից վրեժ լուծելու համար Պեպիին [2] իր հերթին վերջերս մի խոշոր արշավանք ձեռնարկեց դեպի Մեծ Անապատի հյուսիս-արևմտյան եզրերը: Մենք արշավի էինք հանել մեր ողջ մշտական բանակը, աշխարհազորը, Քուշի [3] վարձկաններին, ընդհանուր առմամբ մոտ տաս բյուր ռազմիկ, ու թեև հաջողությունը ի վերջո մեր կողմում եղավ, սակայն պետք է ասել նաև, որ դա մեզ վրա էլ էժան չնստեց, քանի որ Անապատի որդիները մարտի մեջ խիստ կատաղի են և ուժեղ: Հատկապես այդ արշավանքի ընթացքում ես կարողացա մոտիկից ճանաչել դրանց ու կարող եմ ասել, որ միջագետքիցիները այս պայմաններում դժվար թե կարողանան Անապատի որդիների դեմ դուրս գալ, չհաշված դեռ այն, որ դրանք իրենց թվով արդեն երևի չեն էլ զիջում տեղացիներին: Հեռու գնալ պետք չէ, դու միայն դուրս արի փողոց ու շուրջդ նայիր: Ահա,- գլխով արեց բարեկամս,- այս ամենն է ինձ անհանգստացնում:
- Լավ, ես չհասկացա քո անհանգստության հիմքը: Քո ասածի հիման վրա հետևություններ անելով պետք է ենթադրել, որ հենց Լուգալզագիսի բարձրացումն է, որ քեզ ձեռք է տալիս: Առնվազն ձեռք է տալիս որոշ ժամանակ: Չէ՞ որ նա Ումմայի ժառանգական և տոհմիկ ազնվականներից է, պաշտպանում է տեղացիների շահերն ու հզորացնելով իր պետությունը, ինչ-որ տեղ պայքարում է նաև Անապատի որդիների դեմ: Դու ինքն էլ գիտես, թե նրա իշխանության սահմաններում Անապատի որդիներին ինչպես են հալածում և բոլոր պայմանները ստեղծում, որ նրանք վերադառնան Անապատ:
- Դու մասսամբ ճիշտ ես: Հենց այդ պատճառով է, որ ես դեռևս ակտիվ չեմ գործում: Եթե նույնիսկ նա վերջնական հաջողության էլ հասնի, նրա պետությունը չափազանց թույլ կլինի և այնքան տարված կլինի իր ներքին պրոբլեմներով, որ ի վիճակի չի լինի արտաքին որևէ սպառնալիքի: Սակայն ես ավելի հավանական եմ համարում, որ նրա պետությունը երկար կյանք չի ունենա և շուտով կկործանվի, քանի որ Լուգալզագիսը որևէ մի էական փոփոխություն չի կատարում երկրում: Նա ընդամենը մի հերթական լուգալ է, որը օգտվում է մյուսների թուլությունից, բայց ինքն էլ ուժեղ չէ…
- Ասացիր էլի, հենց նոր Քիշին հաղթեց, իսկ դո՞ւ…,- զարմացա ես:
- Հաղթելը հաղթեց, բայց նվաճե՞ց: Ահա սա է հարցը: Քիշում Անապատի որդիները թվով ամենաշատն էին ու հենց դրա համար էլ Քիշի բնակիչների բանակը պարտվեց: Սակայն այնտեղ լիակատար տիրելու համար պետք է տիրել Անապատի որդիներին…: Իսկ դա արդեն բարդ գործ է:
Ես սկսեցի զգալ, թե Մենեսն իրոք ինչ խորն է տիրապետում իրավիճակին ու ծառայեցնում այն իր երկրի շահերին: Հանկարծ մտքովս անցավ, որ ինչ-որ տեղ դա նաև Հայաստանի շահերից էլ է բխում և Մենեսը պայքարում է նաև Հայաստանի համար, քանզի ուժեղ Միջագետքը ձեռք չի տալիս նաև իմ երկրին: Մեսիլիմի օրինակը վկա: Այս ամենի լույսի տակ ես ինքս ուզեցի օգնած լինել Մենեսին…
- Լավ այս ամենը պարզ է,- ասացի ես,- իսկ հիմա ի՞նչ ես առաջարկում անել:
- Ամենից առաջ շատ տեղեկություններ ունենալ: Սա այնպես, որպես մի ընդհանուր նպատակ: Ավելի կոնկրետ…: Այ իմ մտքով անցնում է, որ Լուգալզագիսը, որ առաջ էլ էր մոտիկ ինձ հետ, Ուրուկ վերադառնալուց հետո կանխիկ միջոցների մեծ կարիք կունենա և կցանկանա դրանք թեկուզ և պարտքով, վերցնել իմ նմաններից ու հատկապես ինձնից: Այս ամենի քողի տակ ես ավելի կմտերմանամ նրա հետ և իրադարձությունների զարկերակը մատներիս տակ կպահեմ: Դեռևս միայն այսքանը: Մնացածը հետո կերևա: Հա, մոռացա ասել: Հայկ ջան, հատկապես հիմա մեզ պետք է անձնապես լավ մարտական վիճակում լինել, քանի որ առջևում փոթորկալից ժամանակներ են: Դու ո՞նց ես:
- Հիանալի, ի՞նչ է, մոռացել ե՞ս մեր վերջին խաղամարտը,- ընկերոջս գոնե թեթևակի զայրացնելու հույսով սկսեցի գլուխ գովել ես:
- Հիշում եմ, հիշում եմ,- ծիծաղեց Մենեսը,- ծեր մարդ էիր տեսել, հա՞:
- Իհարկե, ժամանակն է, որ ծերուկներդ ճանապարհ տաք երիտասարդներին:
- Կտանք, կտա՜նք…,- ուրախ աչքով արեց Մենեսը, իսկ հետո անակնկալ լրջանալով ավելացրեց,- հա, մոռացա ասել, Հայկ, Անապատի որդիների մեջ մեր նման մեկը կա…: Դեռ չեմ պարզել ով և ինչ,- ժպտաց նա,- …բայց սա հենց այնպես…, իմիջայլոց:
Այդ պահին դուռը թակեցին: Մի րոպեից Էնենին մտավ մեր սենյակ.
- Տեր իմ,- դառնալով ինձ` ասաց նա,- հենց նոր սուրհանդակ եկավ Էնլիլիի մեծն էնսի [4] Լուգալզագիսից և հայտնեց, որ վաղն իր տերը կլինի քաղաքում և հրավիրում է ձեզ իր պալատ` խնջույքով նշելու իր հաղթանակը:
_____________________
[1] Ունիսի (մ.թ.ա. 2396-2345): Եգիպտոսի V գահատոհմի վերջին փարավոնը:
[2] Պեպի I (մ.թ.ա. 2332-2283): Եգիպտոսի VI գահատոհմի փարավոն:
[3] Մեր նկարագրած ժամանակներում` Եթովպիայի անվանումը:
[4] Լուգալզագիսի պաշտոնական տիտղոսը: Էնլիլին շումերների գլխավոր աստվածն է, իսկ “էնսի” կոչել են կառավարիչներին:
*
Հաջորդ օրն առավոտյան ես ու Մենեսը շքեղ հագնվեցինք, զարդարվեցինք մեր ամենալավ զարդերով և, գոտիներիցս կապելով թրերս, դուրս եկանք Ուրուկի կենտրոնական փողոցը` դիմավորելու քաղաք մտնող Լուգալզագիսին: Շուտով երևաց նրա շքեղ թափորը: Սկզբում քայլում էին թեթև զինված հետևակային-աշխարհազորայինները` ուսերից գցած տեգերով ու հատուկենտ աղեղներով: Նրանց հետևում էր էշերից կազմված քարավանը` Քիշից վերցված բարիքներով: Դրանից հետո համաչափ քայլերով սկսեցին անցնել ծանր հետևակայինների ստորաբաժանումները, որի ռազմիկները հագել էին վրան թեփուկների նման երկաթե կտորներ կարած պարկանման երկար հանդերձներ, իսկ գլխներին դրել էին կոնաձև սաղավարտներ: Նրանք զինված էին թրերով, իսկ մի մասն էլ դրանցից բացի կրում էր նաև երկար նիզակներ: Առանձնապես աչքի էին զարնում սրանց հետևից հատկապես դրա համար ընտրված մի քանի հաղթանդամ ռազմիկների կողմից տարվող հսկայական ուղղանկյուն վահանները: Դրանք կուրացուցիչ կերպով փայլեցված էին և ամեն մի ստորաբաժանման համար յուրօրինակ սրբազան դրոշի պես մի բան էին: Սրանց հետևից գլխահակ, առանց շուրջը նայելու, շղթայակապ քայլում էր Քիշի պարտված լուգալ Ուր-Զաբաբան: Այս բոլորից հետո գալիս էր հատուկ ընտրված հաղթանդամ ստրուկների կողմից տարվող մի լայն պատգարակ, վրան` պատգարակի ամպհովանու տակ մեկնված Լուգալզագիսը, որն իր այս վերջին հաղթանակից հետո հատկապես էր փքվել ու գոռոզացել: Նա անորոշ կերպով նայում էր չգիտես թե ուր և նույնիսկ ունքն էլ չէր շարժում` ողջունելու համար հավաքված քաղաքացիներին: Թափորի վերջում` առանձնացված ու փակ պատգարակների վրա, ստրուկները տանում էին նրա կանանց: Թափորի վերջում իրենց ամբողջական և ծանր անիվների վրա օրորվելով գալիս էին քառանիվ մարտակառքերը, որոնցից յուրաքանչյուրի վրա կար երեք ռազմիկ` վարողը, տեգեր նետողը և նետաձիգը, և որոնց լծված էին զույգ էշեր: Ողջ այս փքուն թափորը, թմբուկների և ծնծղաների անտանելի աղմուկի տակ քաղաք մտավ մեկ ժամվա ընթացքում:
Նույն օրը երեկոյան այլ հրավիրվածների հետ ես ու Մենեսը ուղևորվեցինք դեպի լուգալի պալատ: Պալատի ընդունելության սրահում բավականին երկար սպասելուց հետո դռներից ներս մտավ արարողապետը և հայտարարեց.
- Աշխարհի չորս կողմի տիրակալ, լայնահուն և հորդառատ գետերի արքա, հազարավոր քաղաքների գերագույն լուգալ, Էնլիլիի մեծն էնսի Լուգալզագիսը:
Մենք ուշադրություններս բևեռեցինք դռանը, որից ներս մտավ վերոհիշյալ տիտղոսներն ինքն իրեն շնորհած անձնավորությունը և, ուշադրություն չդարձնելով մեզ վրա, անցավ մարդկանց միջև բացված միջանցքով ու տեղավորվեց մի քանի աստիճանների վերևում տեղավորված իր գահվորակի վրա: Դրանից հետո միայն նա գլխի թեթևակի շարժումով ողջունեց մեզ: Լուգալզագիսը կլիներ մոտ քառասունհինգ տարեկան, միջին բոյի էր և բավականին լիքը: Այս ընթացքում արարողապետը կրկին առաջ եկավ և հայտարարեց.
- Էնլիլիի գերագույն աստծո կամեցողությամբ և մեծն Ինաննայի [1] առաջնորդությամբ Էնլիլիի մեծն էնսի Լուգալզագիսը հաղթանակ տարավ անարժան Քիշի նկատմամբ:
Դրանից հետո պահապան ռազմիկներն առաջ հրեցին տապալված լուգալ Ուր-Զաբաբանին, որը ծնկաչոք մոտեցավ Լուգալզագիսի գահին և նրանից ներում ու կյանք հայցեց: Վերջինս ոչ մի որոշակի բան չասաց և ձեռքի թեթևակի շարժումով հրամայեց հեռու տանել նրան:
Ես ճիշտն ասած զարմացել էի հանդիսության նման կարճատևությունից, քանզի հենց դրանից անմիջապես հետո ծառաները ներս բերեցին երկար սեղանները և սկսեցին դրանց վրա արագորեն շարել ընտիր խորտիկներ և գինի: Սակայն հետո հասկացա, որ այդ կարճատևությունով Լուգալզագիսը ցանկանում էր ընդգծել պարտվողների ոչնչությունը: Իսկ այդ ընթացքում հյուրերը և անվանի զորավարները տեղավորվեցին սեղանների շուրջը և սկսվեց ճաշկերույթը: Մի ժամից արդեն լեռներից բերված ընտիր գինին բացել էր բոլորի բերանները: Իմ կողքին տեղավորված Մենեսը, որի վրա գինին կարծես թե ազդեցություն չուներ, սկսեց խոսեցնել իր կողքին տեղավորված ու արդեն բավականին հարբած Լուգալզագիսի գլխավոր զորավար Էտնանային:
- Հասկանո՞ւմ ես,- ձեռքը Մենեսի ուսին գցած հարբած թոթովում էր նա,- իմ վահանավորների դեմ ախր ոչ-ոք չի կարող կանգնել, է՜…: Հարվածում ու անցնում են դիմացինի շարքերի միջով, հարվածում ու անցնում, ինչպես իմ դաշույնը խոզի այս ազդրի… հետաքիքիր բաներ են էլի այս խոզերը…, ինչո՞ւ են իրենց ազդրերը դնում դաշույնիս տակ: Ախր դաշույնս սրված է, իսկ… սրանք որտեղի՞ց են…: Հա, ինչ էի ասում, ախր վահանավորներս խփում, դանակի պես անցնում են ազդրերի… չէ, այսինքն թշնամու ազդրերի,- Էտնանան մի պահ ընդհատեց խոսքը, հետո մատը դնելով կրծքին, փորձեց կենտրոնանալ ու շարունակել,- ես այսինքն ուզում էի ասել… ի՞նչ էի ուզում ասել…: Հա, ասում եմ թշնամու շարքերի միջով…
Մինչ Մենեսը փորձում էր հարբած Էտնանայի թոթավանքից վերծանել մարտի իրական պատկերը, ես շուրջս էի նայում: Հանկարծ աչքս ընկավ Ուր-Զաբաբայի վրա, որը կուչ էր եկել սեղանի ամենավերջում և գետնին նստած գետնից հաց էր ուտում: Ես խղճացի նրան…
Սակայն հենց նույն պահին սենյակ մտան պալատի ամենաընտիր գեղեցկուհիները, որոնց Լուգալզագիսը պահում էր հենց նման դեպքերի համար: Բոլորի, նույնիսկ լուլ հարբած Էտնանայի ուշադրությունը բևեռվեց կիսամերկ պարող գեղեցկուհիների վրա: Վերջիններս գրգռիչ երաժշտության տակտի տակ ավելի ու ավելի տաքանալով, սկսեցին աստիճանաբար լիովին հանվել: Բոլորի, ինչ մեղքս թաքցնեմ, նաև իմ հայացքը բևեռվեց նրանց վրա: Այդ պահին Մենեսը կիպ մոտեցավ ինձ և ականջիս շշնջաց.
- Հենց նոր ինձ կանչեցին…: Հա, հենց ինքը: Ես պիտի գնամ: Սկզբունքորեն ամեն ինչ արդեն պարզ էլ է: Դու ուշադիր եղիր, աշխատիր շատ չտարվել սրանցով: Շուտով Լուգալզագիսը դուրս կգա սրահից, իսկ սրանք կսկսեն սեղանների վրա պարել: Այդ ժամանակ աշխատիր աննկատ հեռանալ:
Մենեսը ոտքի կանգնեց և աննկատ դուրս եկավ դահլիճից: Ճիշտն ասած մերկ պարող գեղեցկուհիներն ինձ այնքան էին կլանել, որ նույնիսկ լավ չնկատեցի նրա հեռանալը: Երաժշտությունը դառնում էր ավելի ու ավելի ուժեղ, գինին հոսում էր ջրի պես, իսկ սեղանների վրա արդեն սկսել էին պարել խելքամաղ անող գեղեցկուհիները…
_________________
[1] Շումերների պատերազմի աստվածը:
Իսկ ինձ ամենաշատը դուր եկավ արկածային ոճը և ինչպես way-ն է նշել՝ ժամանակի անցումները։ Լավ գաղափար է նման կերպով պատմական իրադարձությունները ներկայացնելը։ Այն ավելի հանրամատչելի է դառնում և ավելի հետաքրքիր պատանիների ու երիտասարդների համար։
Անկեղծ ասած կարդացել եմ մինչև 11-րդ գրառումը, քանի որ կարծում եմ, որ ընդհանուր սյուժեն ու թեման ծեծված են ու չեն հետաքրքրի, բայց ոճը հավանեցի, չհաշված մի քանի նրբություններ։
Հետաքրքիր ֆիլմի սյուժե կարող է դառնալ։ Այսօր այսքան անհամ սերիալներով են լցնում եթերը, կարելի է նմանատիպ գաղափարների հիման վրա ուսանելի ֆիլմեր հանել, որ համ հետաքրքիր կլինի, համ էլ դեգրադացնելու փոխարեն ուսանելի կլինի։
Ի դեպ, նմնատիպ սյուժեյով մեծ ճանաչում և հաջողություն վայելող ֆիլմերից մեկն էլ Highlander (http://www.imdb.com/title/tt0091203/)-ն է (ռուսերեն՝ Горец (http://ru.wikipedia.org/wiki/Горец_(фильм)))։
Լավ գաղափար է նման կերպով պատմական իրադարձությունները ներկայացնելը։ Այն ավելի հանրամատչելի է դառնում և ավելի հետաքրքիր պատանիների ու երիտասարդների համար։
Համաձայն եմ,բայց հուսով (ու համարյա համոզված) եմ հեղինակը շատ չի տարվի այդ գաղափարով ու ընդհանուր սյուժեից շատ չի շեղվի :))
Հարգելի Jarre, շնորհակալություն լավ խոսքերի համար :) Հուսով եմ, որ 11-րդ գրառումից հետո էլ կշարունակես կարդալ, քանի որ, ըստ իմ համեստ կարծիքի իհարկե, Հավերժության դատապարտվածի նոթերում շատ ու շատ հետաքրքիր էջեր կան, իսկ ինքն ու իր ապրած կյանքն էլ, ինքնին լինելով օրգինալ երևույթներ, դժվար թե ծեծված լինեն: Այս մարդը ապրել ու շնչել է իր ժողովրդի հետ, ուրախացել ու տխրել է, հաղթել ու պարտվել է նրա հետ: Չգիտեմ, համենայն դեպս ինձ որ այս նոթերը շատ հետաքրքիր թվացին:
Ի դեպ, արդեն ասվեց, որ Հայկազունի Հայկը ու նաև Մետեսը շատ լավ գիտեն Դունկան Մակ-Լաուդին: Մետեսը նույնիսկ պատմում է, որ ինքը մի ժամանակ բավականին սերտորեն շփվել է Դունկանի հետ, թեև հետագայում նրանց հարաբերությունները որոշակիորեն սառել են: Ասում են, թե իբր Դունկանը չի ներել Մետեսին վերջինիս ինչ-որ հին-հին մեղքեր, բայց դե չգիտեմ, հուսանք Հայկի հուշերը այս հարցը կպարզաբանեն: Դունկանին լավ գիտի նաև Հայկը, թեև ասեմ, որ, ի համեմատ Հայկի ու Մետեսի, Մակը ուղղակի երիտասարդ է և շատ ու շատ հարցերի ավելի տաքարյուն և մակերեսային է մոտենում: Դե, բոլորի մոտ էլ մոտավորապես այդպես է, Հայկ ու Մետեսն էլ էին այդպես, երբ ընդամենը 400 տարեկան էին...
Համաձայն եմ,բայց հուսով (ու համարյա համոզված) եմ հեղինակը շատ չի տարվի այդ գաղափարով ու ընդհանուր սյուժեից շատ չի շեղվի :))
Ճիշտ ես։ Ես իրականում չեմ ուզեցել համեմատել հիմիկվա սերիալների հետ :oy որոնք ոչ մի տրամաբանական կապ ու սյուժե չունեն։ Բայց կարծում եմ, որ շատ լավ գաղափար է նման սյուժեի հիման վրա ստեղծել ֆիլմ կամ սերիալատիպ մի բան, որը կլինի արկածային և դինամիկ սյուժեով ու իր մեջ կպարունաիկ մեծ իմաստ և տեղեկություններ։ Նման ֆիլմ նայելով գոնե սեփական պատմությունից գաղափար կկազմեն մարդիկ, և ոչ թե ինչ որ մեկի անկողնային կյանքի մանրամասները կուսումնասիրեն։
Համաձայն եմ,բայց հուսով (ու համարյա համոզված) եմ հեղինակը շատ չի տարվի այդ գաղափարով ու ընդհանուր սյուժեից շատ չի շեղվի :))
Հարգելի Freeman, ինչքան հասկացա, Հայկը մի քիչ այլ կյանքով է ձգտում ապրել, քան Դունկան Մակ-Լաուդը կամ նրա նման ուրիշներ: Վերջիններիս համար կյանքը ընդամենը հետաքրքիր մի արկած է, որտեղ խաղադրույքը գլուխդ է: Հայկն ու Մետեսն արդեն այդ փուլից անցել են, սրանք ավելի լուրջ նպատակներ ունեն: Մետեսն, օրինակ, բացեմ մի փոքրիկ գաղտնիք, ներկայումս Եգիպտոսում բնակվող ու արաբների համեմատ բավականին փոքրաթիվ, բայց կուռ և միասնական ամբողջություն կազմող ղպտիների առաջնորդն է, որն, ինչպես և մեր Հայկը, ուզում է իր ժողովրդին վերադարձնել իր երկիրը: Այս ամենը ազդում է նաև այս մարդկանց ապրելակերպի վրա ու եթե Դունկանը ձգտում են ընդամենը ապրել ու հաճույք ստանալ կյանքից, ապա Հայկ ու Մետեսն, ինչպես արդեն ասացի, ավելի լուրջ նպատակներ ունեն:
Երևի նաև հենց դրանից էր նաև, որ Մետեսը երկար չշփվեց, չապրեց Դունկանի հետ, թեև նրանք հիմա էլ երբեմն իրար տեսնում են...
Ճիշտ ես։ Ես իրականում չեմ ուզեցել համեմատել հիմիկվա սերիալների հետ :oy որոնք ոչ մի տրամաբանական կապ ու սյուժե չունեն։ Բայց կարծում եմ, որ շատ լավ գաղափար է նման սյուժեի հիման վրա ստեղծել ֆիլմ կամ սերիալատիպ մի բան, որը կլինի արկածային և դինամիկ սյուժեով ու իր մեջ կպարունաիկ մեծ իմաստ և տեղեկություններ։ Նման ֆիլմ նայելով գոնե սեփական պատմությունից գաղափար կկազմեն մարդիկ, և ոչ թե ինչ որ մեկի անկողնային կյանքի մանրամասները կուսումնասիրեն։
Սկզբում ես էլ մեծ պրոյեկտի հոտ առա,բայց այ նկարահանումը մտքովս չէր անցել, Lio՞n, տես ինչ ես անում))
Հարգելի Jarre, շնորհակալություն լավ խոսքերի համար :) Հուսով եմ, որ 11-րդ գրառումից հետո էլ կշարունակես կարդալ, քանի որ, ըստ իմ համեստ կարծիքի իհարկե, Հավերժության դատապարտվածի նոթերում շատ ու շատ հետաքրքիր էջեր կան, իսկ ինքն ու իր ապրած կյանքն էլ, ինքնին լինելով օրգինալ երևույթներ, դժվար թե ծեծված լինեն: Այս մարդը ապրել ու շնչել է իր ժողովրդի հետ, ուրախացել ու տխրել է, հաղթել ու պարտվել է նրա հետ: Չգիտեմ, համենայն դեպս ինձ որ այս նոթերը շատ հետաքրքիր թվացին:
Ճիշտ ես, Lion։
Անկեղծ ասած գրեցի, բայց հիմա հասկացա, որ ինձ ուղղակի թվացել է, թե ծեծված թեմա է :oy Դե գրառմանս մեջ էլ եմ գրել, որ «կարծում» եմ, թե սյուժեն պետք է լինի ծեծված։
Հիմա արդեն կարդալուցս մի քիչ ժամանակ անցել է և զգում եմ, որ իսկապես ուզում եմ շարունակությունը իմանալ։ Այնպես որ գնում եմ կարդամ :P
ՀԳ՝ իսկ շնորհակալություն ես պետք է հայտնեմ հետաքրքիր և ուսանելի ստեղծագործության համար։
Ճիշտ ես։ Ես իրականում չեմ ուզեցել համեմատել հիմիկվա սերիալների հետ :oy որոնք ոչ մի տրամաբանական կապ ու սյուժե չունեն։ Բայց կարծում եմ, որ շատ լավ գաղափար է նման սյուժեի հիման վրա ստեղծել ֆիլմ կամ սերիալատիպ մի բան, որը կլինի արկածային և դինամիկ սյուժեով ու իր մեջ կպարունաիկ մեծ իմաստ և տեղեկություններ։ Նման ֆիլմ նայելով գոնե սեփական պատմությունից գաղափար կկազմեն մարդիկ, և ոչ թե ինչ որ մեկի անկողնային կյանքի մանրամասները կուսումնասիրեն։
Կարծում եմ, որ Հայկը դեմ չէր լինի նման գաղափարին: Ավելին, այն, որ նա ինձ փոխանցեց իր հուշերը, ասում է այն մասին, որ Հայկն ուզում է այս ամենի լայն տարածումն ու հայտնի դառնալը: Իհարկե, իրեն` Հայկազունի Հայկին մենք երևի թե երբեք էլ չենք տեսնի, քանի որ այս մարդը չի ուզենա հասկանալի պատճառներով հայտնի դառնալ, բայց իր կյանքը մեզ փոխանցելուց նա կարծես թե չի հրաժարվում:
Չգիտեմ... կարելի էր ֆիլմ նկարահանել այս ամենի մասին, բայց դրա համար լուրջ ռեժիսորական աշխատանք, միջոցներ և ջանքեր են պետք, որոնք մեր երկիրը կարծես թե չունի և նպատակ էլ չունի այս գործի համար տրամադրել...:(
Երևի նաև հենց դրանից էր նաև, որ Մետեսը երկար չշփվեց, չապրեց Դունկանի հետ, թեև նրանք հիմա էլ երբեմն իրար տեսնում են...
Մի բան էլ էի ուզում հարցնել. Ինչքան հասկացա օրիգինալում էլ Մետես անունով հերոս կար,իրա կերպարը նույնն ա՞
Մի բան էլ էի ուզում հարցնել. Ինչքան հասկացա օրիգինալում էլ Մետես անունով հերոս կար,իրա կերպարը նույնն ա՞
Հարգելի Freeman, կարծում եմ, որ Հայկն ինքն էլ դեմ չէր լինի նման գաղափարին, ուղղակի երևի շատ կուզենար, որ իրեն, իր ապրած կյանքը պատկերեին մեր այն շատ ու շատ տաղանդավոր արվեստագետներից հենց նրանք, որոնցով մեր ազգը շատ հարուստ է: Իրոք, երևի Հայկի կյանքը չարժե վստահել էժանագին կամ կասկածելի կինոլուսաբանումների:
Ինչ վերաբերվում է Հայկի լավ ընկեր ու բարեկամ Մենեսին, ապա սա նույն այն մարդն է, որին շատ լավ ճանաչում է Դունկան Մակ-Լաուդը, նույն մարդն է, ուղղակի անվան մեկ տառի տարբերությամբ: Հայկի հուշերից երևում է, որ այս մարդուն ի սկզբանե կոչել են հենց "Մենես", այլ ոչ թե "Մետես": Անվան տառի փոփոխությունը կարծես թե բացատրվում է նրանով, որ Մենեսը վերջին հարյուրամյակներում խորն ընդհատակ էր անցել և չէր ուզում, որ իրեն գտնեին: Իհարկե, բոլորը գիտեին Ադամ Պիրսոնին, բայց ոչ-ոք չգիտեր, որ դա Մենեսն է, Եգիպտոսի երբեմնի հզոր փարավոն Մենես Գոռախան: Ընդ որում, չբավարարվելով այս ամենով, Մենեսը փոխեց նույնիսկ իր իսկական անվան մեկ տառը և արդյունքում լրիվ հետքերը կորցրեց ու անմահներն և դիտորդները, բոլոր-բոլորը, բացի իհարկե Հայկից, սկսեցին փնտրել իրականում գոյություն չունեցած Մետեսին, եբրայերեն այդ "լեգենդ"-ին:
Կարծում եմ նաև, որ սրանով Մենեսը նաև յուրօրինակ և միայն իրեն հատուկ նուրբ կատակ է արել, քանի որ Աստվածաշնչում Մետեսուելը հանդես է գալիս որպես երկրագնդի ամենածեր բնակիչ, մի պատիվ, որը Մենեսը կարծես թե իրավմամբ կարող էր իրեն վերագրել...
*
… Փողոցից եկող երեխաների ուժեղ ձայներն արթնացրեցին ինձ: Ես փորձեցի աչքերս բացել, սակայն դրանք ասես ձյութով կպցրած լինեին: Միաժամանակ զգացի, որ գլուխս ուժեղ ցավում է: Աստիճանաբար ուղեղումս սկսեցին վերականգնվել գիշերվա իրադարձությունները և ես սկսեցի դժվարությամբ բացել աչքերս…
- Հը՞, քեֆջի ջան, խելքդ տեղն եկա՞վ,- ծիծաղելով ներս մտնելով հարցրեց Մենեսը:
- Ըհը,- չորացած բերանս հազիվ բացելով պատասխանեցի ես,- ես երեկ երեկոյան…,- մի պահ խորը շունչ քաշեցի և կենտրոնանալով շարունակեցի,- Մենես, ես ինձ լավ չե՞մ պահել:
- Չէ, չէ, լավ ես պահել, ի՞նչ ես ասում,- կեղծ չքմեղացավ Մենեսը,- ուղղակի հասկանո՞ւմ ես…: Ոնց քեզ ասեմ…,- լուրջ տոնով ասաց Մենեսը, հետո չկարողանալով պահել իր լրջությունը` ծիծաղելով շարունակեց,- մի խոսքով էլի, ասեմ այսպես: Քեզ երեկ մեկ գեղեցկուհին չհերիքեց: Լա՜վ, տենց մի նայիր վրաս, երկու գեղեցկուհի…: Պա՜, պա՜, պա՜…, դա էլ քո համար հաստատ քիչ կլիներ:
- Է հետո՞,- ակամա ծիծաղելով հարցրեցի ես:
- Է ի՞նչ հետո, խեղճ գեղեցկուհիները երևի մի շաբաթ տղամարդ չեն ուզենա: Մեր մեջ ասած ես չէի իմանա էլ, թե դու պալատի որ սենյակում ես, բայց խնջույքի դահլիճ վերադառնալիս դրանց բարձր ու ուրախ ծիծաղը ուշադրությունս գրավեց և ես քեզ գտա: Մի խոսքով, երբ ներս մտա, արդեն բոլոր գեղեցկուհիներդ էլ պատրաստ էին ու անուժ թափվել էին գահավորակների վրա, իսկ դու փնթփնթալով դեռևս կին էիր փնտրում…: Դե ես էլ իմ անառակին վերցրի ու տուն եկա:
- Ու… վե՞րջ,- հույսով հարցրի ես:
- Վերջ…: Սրա՜ն տեսեք, ուրիշի համար դա ամենահարմար տեղը կլիներ վերջի համար, բայց մենակ ոչ քո: Ուրեմն դու լինես Հայկազունի Հայկն ու` վե՞րջ,- ծիծաղեց Մենեսը,- չես կարծո՞ւմ, որ երեկոյի նման ավարտը քեզ համար չի:
- Է՞լ ինչ եմ արել,- անհանգստացած հարցրեցի ես:
- Պատկերացրու անձամբ քո տեսանկյունից շատ քիչ բան…: Ուղղակի պալատի պահապան զինվորներից մեկի ծնոտն ես դուրս գցել, մյուսի քիթն ես ջարդել, մեկը բռի մեջ հավաքած ատամներն էր հաշվում, դե իսկ մի հինգ հոգի էլ երևի մի քանի օր մարմնի տարբեր մասերում տարբեր ուժգնության ցավեր կունենան,- ծիծաղելով պատմելը վերջացրեց Մենեսը:
Ես փորձեցի ոտքի կանգնել: Սկզբունքորեն վատ չստացվեց այդ հասարակ շարժումը: Սկսեցի դանդաղ հագնվել: Այդ ընթացքում Մենեսը պատուհանից ուշադիր դուրս էր նայում:
- Ինձ խմել է պետք,- չորացած բերանս հազիվ բացելով ասացի ես,- Մենես ջան, Էնենիին կանչիր, թող խմելու մի բան բերի, էլի:
- Պետք չի, ահա ես ամեն ինչ բերել եմ,- ասաց Մենեսը:
Միայն այդ պահին ես անդրադարձա, որ սեղանին թարմ բանջարեղեն է դրված ու մի քանի կուժ է շարված: Ես մոտեցա սեղանին, մի վարունգ կերա, հետո զգուշորեն ակնարկելով կժերը, հարցրի.
- Իսկ դրանց մեջ ի՞նչ է, հո գինի՞ չի:
- Գինի…, էդ էր պակաս, դու մի քանի ամիս դեպի ապագա քո ողջ գինին խմել ես,- պատասխանեց Մենեսը:
Ես արագորեն վերցրեցի կժերից մեկն ու առանց մեջը նայելու այն քաշեցի գլխիս: Սակայն այն գլխիս քաշելն ու փղձկալս մեկ եղավ: Նայելով իմ հազացող ու թքող կերպարանքին` Մենեսը բռնկվեց անզուսպ քրքիջով:
- Այ կորես քո բուրգերի մեջ,- մի կերպ տեղը գալով ու ինքս էլ ակամա ծիծաղելով, գոռացի ես,- սա ի՞նչ էր…
- Դա,- աչքերի արցունքները սրբելով ու դժվարությամբ իրեն հավաքելով, ասաց Մենեսը,- դա դեռևս անուն չունի…: Կամ էլ ես չգիտեմ նրան անունը: Գիտեմ միայն, որ իմ առևտրական գործակալները վերջերս դա հանդիպել ու գնել են Արարտայում: Սկզբում դա նրանց թվացել է գինու մի տեսակ, սակայն ավելի մանրամասն ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ դա գինի չի: Գիտեմ միայն այն, որ այն պատրաստում են գարու կորեկից, պահում են գետնի մեջ, սառը մնալու համար, և, որ ամենագլխավորը, այն անփոխարինելի է քեզ նման քեֆջի տղերքի համար… քեֆի հաջորդ առավոտյան,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Ասում ես Արարտայո՞ւմ,- ուրախացա ես,- կեցցեք տղերք, ինչ էլ լավ բան եք սարքել: Գիտես, ինչ-որ յուրօրինակ համ ունի…: Ես նույնիսկ կասեի, որ շատ համեղ է:
- Ուրեմն ես քեզ վատ ու անհամ բան կտա՞մ,- կեղծ նեղացավ Մենեսը:
- Չէ, չէ, Մենես ջան... ուղղակի ծիծաղելու տրամադրություն ունեիր, չէ՞:
- Ճիշտն ասած այնքան էլ չէ,- լրջանալով պատասխանեց ընկերս,- ծիծաղելու ժամանակը չէ: Իրավիճակը ավելի քան լուրջ է:
- Ի՞նչ է եղել,- սկսեցի անհանգստանալ ես:
- Հագնվիր, հագնվիր…: Ջուրն արդեն տաքացրել եմ: Էնենին կլողացնի քեզ, իսկ ես հյուրասենյակում կլինեմ: Դուրս կգաս` կխոսենք:
*
Լայն տաշտից դուրս գալուց ու նուրբ սրբիչի մեջ փաթաթվելուց հետո ես ինձ կարծես վերածնված զգացի: Դրանից հետո աննկատ մտա սենյակս, կիսատ թողած կուժը լրիվ քաշեցի գլուխս, ու այս անգամ արդեն լիովին վայելելով նրա համը, սկսեցի հագնվել: Դրանից հետո Էնենիին եկավ և սկսեց կարգի բերել սենյակս, իսկ ես դուրս եկա և մտա ճաշասենյակ: Մենեսը մեջքով դեպի ինձ, հարմար տեղավորվել էր գահավորակին և, ծնոտը ձեռքերին հենած, կենտրոնացած ինչ-որ բան էր մտածում: Ես փորձեցի հետևի կողմից զգուշորեն մոտենալ նրան և անակնկալի բերել, սակայն մի քայլ էլ չարած լսեցի ընկերոջս ուրախ ծիծաղը.
- Ըհը, լավ է, մեր քեֆջին կարծես թե տեղն է եկել:
- Լսիր, Մենես,- արագորեն տեղավորվելով նրա դիմաց` զարմացա ես,- երբեմն ինձ թվում է, թե դու կախարդ ես: Ախր ես կարող եմ այնքան անաղմուկ քայլել, որ ժամանակին եղնիկներին էի մոտենում, իսկ նրանք դա չէին նկատում: Ես չեմ հասկանո՞ւմ, դու ծոծրակիդ վրա աչքեր ունե՞ս:
- Չէ, Հայկ ջան, ես ընդհամենը մի զույգ աչք ունեմ, այն էլ լավ գիտես թե որտեղ` ճակատիցս մի քիչ ներքև, ուղղակի հասկանում ես, երբ պառկած ես ու դիմացդ դրված է լավ փայլեցված պղնձե այս կուժը…
Ես ծիծաղեցի, հարմար տեղավորվեցի գահավորակին ու շարունակեցի զրույցը.
- Լավ է…, ես միշտ էլ ասել եմ, որ կժերի հարցով դեռ քեզնից շատ սովորելու բան ունեմ: Բայց դա հետո…: Իսկ հիմա պատմիր, թե ի՞նչ խոսեց քեզ հետ մեր լուգալը:
- Ինչ-որ սպասում էի: Խնդրեց իրեն պարտքով մի մեծ խմբաքանակ ցորեն ու երկաթ տամ:
- Ուրի՞շ:
- Ուրիշ առաջարկեց մի փոքրիկ ճամփորդություն կատարել դեպի Քիշ: Հասկանո՞ւմ ես, նա որոշել է Ուր-Զաբաբային թողնել Քիշում իշխելու, բայց որ լրիվ վստահ լինի, խնդրեց, որ մի քանի օրից ես մենկեմ Քիշ և, որոշ ժամանակ այնտեղ մնալով, շոշափեմ բնակիչների տրամադրություններն ու տեսադաշտից բաց չթողնեմ Ուր-Զաբաբային:
- Իսկ դո՞ւ:
- Է ես ի՞նչ, ես իհարկե համաձայնվեցի: Դրանից էլ լավ առի՞թ իրադարձություններին տեղյակ լինելու: Քիշը հիմա նման է եռացող հրաբխի…
- Ու հիմա ի՞նչ ենք անելու:
- Դու չգիտեմ, բայց ես վաղը մենկում եմ Քիշ: Սակայն չէ, սպասիր,- Մենեսը խորամանկ ծիծաղեց, նայեց ինձ ու կարծես ոչինչ չի եղել, ասաց,- գիտե՞ս Ուր-Զաբաբայի հետ ով է Քիշ մենկելու:
Ես ձեռքերս պարզեցի ու ուսերս թոթվեցի` ե՞ս որտեղից իմանամ:
- Ուր-Զաբաբայի հետ Քիշ է մեկնելու ինձ շատ լավ ծանոթ մի լեռնականին անչափ դուր եկող մի անձնավորություն: Ը՜ը՜ը՜… անունն եմ մոռացել,- տակից ինձ նայելով քմծիծաղեց Մենեսը,- Ո՞նց էր…: Մի խոսքով այդ անձնավորությունը նշանակվել է Ուր-Զաբաբայի պաշտոնական կին…: Չէ, բայց անունը ո՞նց էր, կարծես "Բ"-ով էր սկսվում: Չէ՜է՜է, էս ծերությունն էլ մի բան չէ:
- Մենես,- անհանգստացած նրան նայեցի ես,- ինձ չգիտես ինչու թվում է, որ դու քո այս փոքրիկ ճամփորդության ժամանակ քեզ շատ լավ ծանոթ մի լեռնականի ուղեկցությունից չես հրաժարվի, չէ՞: Ախր չես պատկերացնի, թե ոնց եմ երազում Քիշում լինել: Ինչ քաղաք է…
Մենեսը հասկացող ժպտաց: Չէ ինչ ուզում ես ասա, իմ բարեկամը լավ մարդ է:
- Լավ, Հայկ ջան, ուրեմն եթե այդքան ուզում ես Քիշը տեսնել, քեզ կես օր ժամանակ: Այսօր ես ժամանակ քիչ ունեմ, ճանապարհին կխոսենք: Այսօր բոլոր գործերը կարգի կբերենք, իսկ վաղն առավոտյան շուտ դուրս կգանք…
Մենեսը ոտքի կանգնեց և գնաց շուկա, իր գործերը կարգի բերելու, իսկ ես սկսեցի հավաքել ճամփորդության համար անհրաժեշտ իրերը:
*
Հաջորդ օրը վաղ առավոտյան ես ու Մենեսը հարմար տեղավորվեցինք մեր լավ կերակրված էշերի վրա և արագորեն դուրս եկանք քաղաքից` Եփրատի աջ ափով ուղղություն վերցնելով դեպի հյուսիս: Կես ժամ արագ վարգելուց հետո հեռվում երևաց Ուր-Զաբաբային տանող քարավանը` մի խոշոր հետևակ ջոկատի ուղեկցությամբ: Մենք դանդաղեցրեցինք ընթացքը և որոշ հեռավորության վրա սկսեցինք հետևել նրան: Ես անդրադարձա երեկվա թեմային.
- Լսիր, Մենես, երեկ դու ինչ-որ շատ անհանգիստ էիր ու վիճակը շատ մռայլ էիր տեսնում: Ի՞նչ էր եղել:
- Գիտե՞ս, Հայկ ջան, նույնիսկ այդ բթամիտ Լուգալզագիսին ուղեղին է կարծես որոշ բաներ հասնում: Նա շատ անհանգիստ է: Սկսել է վտանգ տեսնել Անապատի որդիներից: Ես կարծում եմ, որ նա ամեն դեպքում այնքան էլ խորը չի պատկերացնում վտանգը, սակայն այն քիչը, որ հասել է ուղեղին, ստիպել է ներել Ուր-Զաբաբային ու նրան վերանշանակել իր պաշտոնում: Հույս ունի դրանով Քիշում ուժեղացնել տեղացիների դիրքերը:
- Հնարավոր է…: Գիտե՞ս, Մենես, վերջին օրերի իրադարձությունները ինձ շատ խորհելու առիթ տվեցին: Ես կարծում եմ, որ քո այս վազվզոցով դու ինչ-որ տեղ նաև մեր Հայաստանի համար էլ ես տանջվում: Հ՞ը:
Մենեսն ուշադիր նայեց ինձ և հառաչելով պատասխանեց.
- Ավա՜ղ, Հայկ, ես զգում եմ, որ գալիս են նոր ժամանակներ, և ոչ իմ, ոչ էլ քո ուժը չի պատի դրանց առաջն առնելու: Առջևում լուրջ, չափազանց լուրջ փոփոխություններ են: Աշխարհն այլևս երբեք չի լինի այնպես, ինչպես հիմա է: Հինը շատ շուտով կվերջանա, իսկ նորը…: Չգիտեմ, Հայկ, չգիտեմ թե ինչ կբերի այդ նորը: Գիտե՞ս, եղբայր, ես ու դու էլ այլևս չենք լինի այնպիսին, ինչպիսին հիմա ենք: Մենք նորովի կապրենք: Վատ կլինի դա թե լավ, չգիտեմ, բայց այլևս չի լինի այնպես, ինչպես այս հարյուրամյակներին: Գուցե և մենք ստիպված կլինենք բաժանվել, գուցե և կկորցնենք իրար կյանքի այս թոհուբոհում: Ես առջևում մեծ փոթորիկներ եմ տեսնում, Հայկ, ու պետք է փորձեմ դրանցից հնարավորինս զերծ պահել իմ Եգիպտոսը…: Դու դժվար թե ցանկանաս հետևել ինձ ու գալ Եգիպտոս…
- … քանի որ ես էլ, Մենես ջան, պետք է փորձեմ փոթորիկներից հեռու պահել իմ Հայաստանը,- ընդհատեցի բարեկամիս ու նրա միտքը վերջացրեցի ես,- այո Մենես, այս օրերին ես շատ եմ մտածել, շատ եմ քննարկել արարքներս, շատ եմ հիշել…: Հիշել եմ ու մասամբ էլ ամաչել: Հա, հա, այդպես զարմացած մի նայիր, իրոք ամաչել եմ, քանի որ այս օրերին ես պարզորեն զգացի, թե ինչ աստիճանի դատարկ եմ ապրել այսքան ժամանակ: Դրա համար էլ ես արդեն մի փոքրիկ ծրագիր ունեմ կազմած և շատ շուտով, հենց տեսնեմ, թե այս թոհուբոհը ինչով է վերջանում, կսկսեմ այն կյանքի կոչել:
- Հա՞յկ, այդ դու ե՞ս, թե քեզ փոխել են,- զարմացավ ընկերս:
- Ես եմ, Մենես ջան, ես եմ,- նայեցի նրան ու ծիծաղեցի,- համ էլ ինձ փոխել են…
Մենք խթանեցինք մեր էշերին ու շարունակեցինք հետևել Ուր-Զաբաբայի քարավանին, որն այդ ընթացքում բավականին առաջ էր անցել:
Մայրամուտին քարավանը մտավ Իսինա: Մենք էլ հետևեցինք նրան ու քաղաք մտանք դարպասները փակվելուց անմիջապես առաջ: Մենք քաղաքի փողոցով հետևեցինք Ուր-Զաբաբայի քարավանին, որը հյուրընկալվեց տեղի լուգալի երկհարկանի պալատում, որից հետո ուղևորվեցինք դեպի մոտակա պանդոկը:
________________
[1] Քաղաք Եփրատի աջ ափին` ներկայիս Բաղդատից մոտ 50 կմ հարավ:
*
Մենեսն արդեն պատրաստվում էր քնել, սակայն ես այդ գիշեր այլ ծրագրեր ունեի: Տեսնելով, որ ես չեմ հանվում` նա զարմացած նայեց ինձ.
- Մենես ջան, դու քնի, ես գնամ մի քիչ քաղաքը նայեմ,- ասացի ես:
- Ինչ կա այս քաղաքում նայելու, է՞,- զարմացավ Մենեսը,- քաղաք է էլի, սովորական քաղաք, հազար անգամ տեսել ենք:
- Համաձայն եմ, եղբայր, բայց այս քաղաք վերջերս մի կնոջ արձան են բերել, ասում են շատ գեղեցիկ է, եթե այս գիշեր չտեսնեմ, վաղը չեմ տեսնի ու չեմ տեսնի, քանի որ շուտ ենք դուրս գալու:
- Ի՞նչ արձան, ի՞նչ բան,- հորանջելով ասաց Մենեսը,- պառկիր հանգստացիր:
- Դե ո՞նց ասեմ ինչ արձան…: Հակառակի պես էլ անունը մոռացել եմ: Ը՜ը՜ը… թու, չէ, չեմ հիշում, էս ջահելությունն էլ մի բան չի…: Անունը կարծես "Բ"-ով էր սկսվում,- տակից նայեցի Մենեսին:
- Այ քո ինչն եմ ասել,- ծիծաղեց Մենեսը,- գնա, գնա, բայց զգույշ եղիր:
Ես փաթաթվեցի երկար թիկնոցիս մեջ և ստուգելով, որ թուրս հեշտ է դուրս գալիս պատյանից, դուրս եկա պանդոկից: Արևմուտքից սառը քամի էր փչում: Քաղաք մտնելիս ես արդեն հասցրել էի բավականին դիտարկել տեղի լուգալի պալատը, որը առանձնապես մի բարձր պարիսպներ էլ չուներ, և որոշել էի, թե որտեղից եմ ներս մտնելու: Բարձրանալով մոտակա տան տափակ կտուրը, ես արագորեն անցա մյուսի վրա և մի երկար թռիչքով իջա մոտակա արմավենուն: Եվս մի թռիչքով ես արդեն պարսպի վրա էի, որից հետո զգուշորեն իջա բակ: Սակավաթիվ պահապանները կուչ էին եկել տաք պահակատանը և ընդհանրապես ուշադրություն չէին դարձնում պարիսպներին: Ես պատի վրայով բարձրացա դեպի մոտական պատուհանը և, զգուշորեն կանգնելով քիվի վրա, պինդ վրա բերած փեղկերի արանքից ներս նայեցի: Տեսածս չնայած այն չէր, ինչ սպասում էի, բայց և զուրկ չէր հետաքրքրությունից: Ուր-Զաբաբան ինչ-որ մեկի հետ նստած էր սեղանի մոտ և նրանք քեֆ էին անում: Ընդ որում ուտել-խմելն արդեն վերջացրել էին և այժմ, շոյելով կլորացած փորերը, նրանք զրուցում էին: Անծանոթը ոգևորված ինչ որ բան էր ասում, իսկ Ուր-Զաբաբան բավականին ցրված տեսքով լսում էր նրան: Ես ոչ մի կերպ չկարողացա լսել, թե նրանք ինչ են խոսում: Մտովի ձեռքս թափ տալով, ես սկսեցի քիվի վրայով զգուշորեն առաջանալ: Մի քանի պատուհան այն կողմ ինձ ավելի հետաքրքիր տեսարան էր սպասում: Պարզվեց, որ ես հասել եմ կանացի սենյակների պատուհաններին: Պինդ վրա բերած հենց առաջին փեղկերի արանքից ներս նայելով` ես տեսա Բառնամատռային, որն իր նաժիշտների օգնությամբ հանվում էր: Ես որոշ ժամանակ հիացա այդ տեսարանով, ըմբոշխեցի նրա մարմնի համաչափ ու խելքամաղ անող գծերը, սակայն դա կարճ տևեց, քանի որ շուտով նաժիշտները գնացին և Բառնամատռան անկողին մտավ: Ես զգուշորեն թակեցի պատուհանի փեղկը: Բառնամատռան նստեց անկողնու մեջ, սակայն երբ ես կրկնեցի թակոցը մեր պայմանավորված ձևով, նա վեր կացավ, ներսից փակեց իր սենյակի դուռը և, մոտենալով փեղկին, բացեց այն: Ես արագորեն ներս մտա և սիրածս կնոջը առա գրկիս մեջ:
- Այ դու խելառ,- անհանգիստ շուրջը նայելով`շշնջաց նա,- ես գիտեի, որ դու ինձ հանգիստ չես թողնի:
- Այդ էր պակաս, որ քեզ հանգիստ թողնեի…: Դու այդքան հեշտ չես պրծնի իմ ձեռքից,-ծիծաղելով նրա ուսը շոյեցի ես:
- Հայկ, ինձ արդեն տվել են այդ հաստափոր ապուշին,- մի քիչ տխրած ասաց Բառնամատռան,- ու սրանից հետո ես նրանն եմ: Առաջ Լուգալզագիսինն էի, հիմա` նրանը…
- Է՜է՜է, առաջ իմն էիր, հիմա էլ իմը կլինես,- ծիծաղեցի ես, նրա թեթև մարմինն առա ձեռքերիս և իջեցրի անկողնուն:
Ես համբույրներով ծածկեցի Բառնամատռայի ուսը, հետո բարձրացա դեպի վեր և սկսեցի շոյել նրա չքնաղ վիզը: Բառնամատռան հաճույքից դողղաց և փակեց աչքերը…
… Երկու ժամից մենք հանգիստ պառկած էինք անկողնուն: Բառնամատռան գլուխը դրել էր կրծքիս և մենք զրուցում էինք:
- Գիտե՞ս, Հայկ, դու որպես տղամարդ աննման ես, սակայն հոգով դու շատ վատն ես…, վատն ես,- հանկարծ հայտարարեց նա:
Ես զարմացած նայեցի Բառնամատռային, իսկ նա շարունակեց:
- Հա, ճիշտ եմ ասում, ու դու ինձ սկի չես էլ սիրում, գիտես չգիտեմ հա՞, թե այն օրը պալատում, խնջույքից հետո ինչ օյիններ ես բերել,- Բառնամատռան նեղացած նայեց ինձ:
- Սիրելիս,- հիշելով այդ հաճելի պահերը` այնուհանդերձ փորձեցի արդարանալ ես,- դրանք բոլորն ի՞նչ կապ ունեն քեզ հետ…: Դա հենց այնպես, զվարճալիքի պես մի բան էր: Դու հո գիտես, չէ՞, որ իմ միակ ու ցանկալի կինը դու ես:
- Ցանկալի, հա…,- նեղացած շրթունքներն ուռեցրեց Բառնամատռան,- գիտե՞ս, թե երեկ ողջ օրն ինչեր էին պատմում դրանք, այդ պարուհի կոչվածները: Պատմում էին իրար, պատմում էին ողջ պալատին և չէին կարողանում հաճելի հուշերից ուշքի գալ…: Զվարճալիք, բա տենց զվարճանում ե՞ն, էն էլ դրանց հետ:
- Լավ, լավ,- ծիծաղեցի ես,- այդ բոլորը դատարկ բաներ են:
- Հեչ դատարկ բաներ էլ չեն,- գրկիցս փախավ Բառնամատռան,- դու ինձ չես սիրում:
- Անուշիկս, քեզ ի՞նչ պատահեց,- զարմացա ես,- ես քեզ եմ սիրում, քեզ ու միայն քեզ:
- Չես սիրում,- նեղացած ինձ նայեց Բառնամատռան ու հետո հանկարծ ասաց,- ապացուցիր, որ սիրում ես:
- Ես էլ ինչպե՞ս կարող եմ ապացուցել քեզ, որ սիրում եմ,- զարմացա ես,- այս ամենը ապացույց չէ՞:
Բառնամատռան նորից նետվեց գիրկս և սկսեց լաց լինել:
- Հայկ, ես հենց իմացա, որ ինձ ամուսնացնում են էս ապուշի հետ, դրանից հետո բոլոր գիշերները լաց եմ եղել: Ես չեմ ուզում նրանը լինել: Ես չեմ ուզում Քիշում լինել,- Բառնամատռան նայեց երեսիս,- ախ, եթե մեկն ինձ ազատեր այդ ապուշից…
Միայն այստեղ զգացի, թե ուր է թեքում Բառնամատռան:
- Դե լա՜վ, թանկագինս,- ինձ չհասկացողի տեղ դնելով` փորձեցի մխիթարել նրան,- պատկերացրու լուգալի առաջին կինը լինելն էլ վատ բան չէ…: Հետո Ուր-Զաբաբան այնքան կին ունի, որ քեզ հանգիստ կթողնի: Դե իսկ ես էլ շուտ-շուտ…
- Հայկ,- ընդհատեց նա ինձ,- ես չեմ ուզում ոչինչ: Հայկ, դու ասում ես, որ սիրում ես ինձ, չէ՞, ապացուցիր դա, ապացուցիր, որ ես հավատամ: Էդ ապուշ Ուր-Զաբաբան…
- Լսիր, թանկագինս,- ընդհատեցի ես նրան,- գուցե և Ուր-Զաբաբան ապուշ է, բայց ժամանակին նա բավականին սիրալիր է եղել ինձ հետ, մենք իրար հետ կերել-խմել, նույնիսկ ընկերություն ենք արել: Ես չեմ կարող այդ ամենը մոռանալ: Բացի այդ, ես հո մարդասպան չե՞մ,- վերջացրի ես:
- Դու ուղղակի վախենում ես,- կրկին գրկիցս հեռանալով ու ոտքի կանգնելով` գրգռիչ նետեց Բառնամատռան,- լեռնեցի հսկա ու այսքան վախկոտ: Ես սխալվել եմ քո հարցում:
Ես սկսեցի զայրանալ:
- Լսիր, Բառնամատռա, դու լավ գիտես, որ ես վախկոտ չեմ…, շատ լավ գիտես: Բայց դու երևի չգիտես, որ ես այնքան ազնվություն ունեմ, որ չմոռանամ մարդու հետ կիսածս հացը…
Բառնամատռան զայրացած նայեց իմ կողմը և ասաց.
- Հեռացիր, Հայկ, հեռացիր ինձանից ու այլևս իմ անունը չտաս…: Ես չեմ ուզում քո պես տղամարդ տեսնել իմ կողքին: Քո պես վախկոտի մեկն ինձ պետք չի…
Չնայած իրավիճակի լրոջւթյանը, ինչ-որ տեղ ծիծաղս եկավ: Այս կինը փորձում է իր սպառնալիքներով ինձ ստիպել, որ ես դառնամ իր կամակատարը: Ես արագորեն վեր կացա անկողնուց, վրաս քաշեցի շորերս և կապելով թուրս ու փաթաթվելով թիկնոցիս մեջ, սկսեցի հրաժեշտ տալ: Մոտեցա պատուհանին ու հետ նայեցի:
- Հաջողություն, սիրելիս, ես հավետ կհիշեմ այն լավ պահերը, որ դու պարգևեցիր ինձ,- ասացի ես ու դուրս գալով պատուհանից, կանգեցի քիվի վրա,- փորձիր ավելի քաջ մեկին գտնել,- ժպտացի ես ու սկսեցի քիվի վրայով անցել` հետ գնալով եկած ճանապարհով:
Վերջին պահին աչքս ընկավ Բառնամատռայի զայրույթից աղճատված դեմքին ու ես հանկարծ զգացի, որ իրոք էլի, ես կանանց դեռ լավ չեմ ճանաչում…
- Վախկոտ,- հետևիցս նետեց Բառնամատռան,- ստոր վախկոտ…
Ինչ-որ տեղ ճիշտ ես ասում, բայց դե դիտորդներն ամեն դեպքում երևի չէին սխալվել...Վստահ եմ, եթե հիմա նայենք դիտորդների բազան, ապա արդեն կլինի... 451/450 :)
Ի դեպ, Freeman դիտորդները կարծես թե այնուհանդերձ սխալվել են, քանի որ նրանք հաշվի չեն առել նաև Մահմեդի ընդհարումը Մենեսի հետ Մոնտե-Կառլոյում: Ապրես, որ նկատեցիր ;)
Ի դեպ, Freeman դիտորդները կարծես թե այնուհանդերձ սխալվել են, քանի որ նրանք հաշվի չեն առել նաև Մահմեդի ընդհարումը Մենեսի հետ Մոնտե-Կառլոյում: Ապրես, որ նկատեցիր ;)
Խնդրեմ)) հուսով եմ դիտորդներն ավելի ուշադիր կլինեն,բայց էս վերջին մի քանի մասերն այսօր չեմ կարող կարդալ:( թող մյուս ընթերցողներն օգնեն կատարելագործել :))
Անպայման, դե... դիտորդներն իրենք էլ մարդիկ են :) Իսկ քո կարծիքը կարևոր է, լինի այն ասված այսօր, թե վաղը...
Եթե մեր ազգը այդքան շատ տարված չլիներ ցեղասպանության վրա, կարող էր ուշադրություն դարձնել այս թեմային, որից ունիկալ ֆիլմ կստացվեր և որի մեջ կարտացոլվեր մեր ողջ պատմությունը:
Լիոնի ստեղծագործությունը կարևորում եմ նաև նրանով, որ մարդ հանրամատչելի կերպով կարող է ծանոթանալ իր ազգի պատմությանը, հիշել հերոսների, որոնց մասին համարյա մոռացել է:
Նախանձում եմ Լիոնի եռանդին ու ոգևորվածությանը, որով նա ձեռնամուխ է եղել կատարել այս աշխատանքը:
Սրտանց գրական հաջողություններ եմ մաղթում նրան:
Մերսի, եղբայր, ապրես, քո խոսքերը թանկ են ինձ համար: Ինչ արած, երբ կոմպի դեմ նստած ժամերով քո ազգի պատմությունն ես ուսումնասիրում, բոլոր այդ պատմական կերպարներն ի վերջո այն աստիճան իրական են դառնում, որ... մի օր հանկարծ դուռդ թակում են և դու գտնում ես Հավերժության դատապարտվածի նոթերը: Ունիկալ մի մարդ է այդ Հայկը, ինչ ասես չի տեսել իր կյանքում, սիրել է ու ատել, հաղթել է ու պարտվել, ուրախացել է ու տառապել, բայց... եկել, հասել է մեր օրերը, ընդ որում ոչ միայն եկել հասել է, այլ հետը բերել է իր հոր լուսավոր պատգամները ժամանակակից հայերին...
Եթե մեր ազգը այդքան շատ տարված չլիներ ցեղասպանության վրա, կարող էր ուշադրություն դարձնել այս թեմային, որից ունիկալ ֆիլմ կստացվեր և որի մեջ կարտացոլվեր մեր ողջ պատմությունը:
Լիոնի ստեղծագործությունը կարևորում եմ նաև նրանով, որ մարդ հանրամատչելի կերպով կարող է ծանոթանալ իր ազգի պատմությանը, հիշել հերոսների, որոնց մասին համարյա մոռացել է:
Նախանձում եմ Լիոնի եռանդին ու ոգևորվածությանը, որով նա ձեռնամուխ է եղել կատարել այս աշխատանքը:
Սրտանց գրական հաջողություններ եմ մաղթում նրան:
Ի դեպ, հենց երեկ ռուսալեզու մի ֆորումում կարդում էի պատմական ֆիլմերի մասին և ինչ պարզեցի. ուրեմն պարզվում է, որ ներկայումս Չինաստանում ու Կորեայում պատմական ոչ թե ֆիլմերի, այլ հենց սերիալների իսկական մի բում է: Գործից բավականին տեղյակ մարդիկ այդ ֆորումում ասում էին, որ ներկայիս չինացիների ու կորեացիների սերունդները իրենց երկրի պատմությունն իմանում են հենց այդ սերիալների միջոցով և կառավարությունը միանգամայն լուրջ կարծում է, որ դա ժողովրդին պատմությանը ծանոթացնելու հիանալի մի ձև է :)
Ի դեպ, հենց երեկ ռուսալեզու մի ֆորումում կարդում էի պատմական ֆիլմերի մասին և ինչ պարզեցի. ուրեմն պարզվում է, որ ներկայումս Չինաստանում ու Կորեայում պատմական ոչ թե ֆիլմերի, այլ հենց սերիալների իսկական մի բում է: Գործից բավականին տեղյակ մարդիկ այդ ֆորումում ասում էին, որ ներկայիս չինացիների ու կորեացիների սերունդները իրենց երկրի պատմությունն իմանում են հենց այդ սերիալների միջոցով և կառավարությունը միանգամայն լուրջ կարծում է, որ դա ժողովրդին պատմությանը ծանոթացնելու հիանալի մի ձև է :)
Կարծեմ այդ սերիալներից մեկը մեր ալիքնեից մեկով ցույց են տալիս: Բայց դե այդպիսի բաները մեր ազգի համար չեն հո: Բա փողոցային բառապաշարով հանցագործների ու ապուշ դեռահասների մասին սերիալ ո՞վ նկարի:
Իհարկե - որոշ ալիքներ ձևականորեն հռչակում են ազգային արժեքների պահպանման գաղափարը, բայց իրականում չգիտես ինչով են զբաղված, այն էլ լավագույն դեպքում: Ինչ անես, դուրս է գալիս, որ չինացիք ու կորեացիք ավելի լավ են պատկերացնում իրենց ազգային արժեքներն ու շահերը, քան մենք մերը...
Իհարկե - որոշ ալիքներ ձևականորեն հռչակում են ազգային արժեքների պահպանման գաղափարը, բայց իրականում չգիտես ինչով են զբաղված, այն էլ լավագույն դեպքում: Ինչ անես, դուրս է գալիս, որ չինացիք ու կորեացիք ավելի լավ են պատկերացնում իրենց ազգային արժեքներն ու շահերը, քան մենք մերը...
Ախր շատ ցավալի է, ժամը յոթից տասներկուսը, այսինքն այն ժամերին, երբ աշխատող մարդը տուն է գալիս, ախմախ սերիալից բացի ուրիշ բան չկա նայելու: Բայց ոնց որ թեմայից շեղվում ենք: Ավելի լավ է ասես, թե շարունակությունը երբ ես տեղադրելու:
Ախր շատ ցավալի է, ժամը յոթից տասներկուսը, այսինքն այն ժամերին, երբ աշխատող մարդը տուն է գալիս, ախմախ սերիալից բացի ուրիշ բան չկա նայելու: Բայց ոնց որ թեմայից շեղվում ենք: Ավելի լավ է ասես, թե շարունակությունը երբ ես տեղադրելու:
Ճիշտ ես :) Ի դեպ, եղբայր, կարծես թե նյութի շարունակության տեղադրումը սկսում եմ կապել ամեն մի մասի ներքևում հայտնված շնորհակալությունների հետ: Ինձ ճիշտ հասկացի, ոչ թե խնդիրն այն է, որ շնորհակալություններս շատանան, այլ այն, որ զգամ, թե արդյոք շատ մեծ քանակությամբ չեմ ներկայացնում նյութը և արդյոք մարդիկ հասցնում են կարդալ: Այս տեսակետից խիստ ցանկալի կլիներ, որ ով որ կարդում է հերթական պոստը, մի ձևով նշան տա ի դեմս այդ շատ լավ ֆունկցիա "շնորհակալության", այսքան բան :) Տես, օրինակ նոր նայեցի, մարդիկ շնորհակալություններն արդեն դրել են, ինչը նշանակում է, որ կարելի է առաջ շարժվել...
*
Արևածագը մեզ գտավ ճանապարհի վրա: Մենեսը մի քանի անգամ հայացք գցեց վրաս, սակայն տեսնելով, որ ես տրամադիր չեմ զրուցելու, հանձնվեց իր խոհերին և մենք լուռ շարունակեցինք մեր ուղին: Ես իրոք տրամադրություն չունեի զրուցելու: Չնայած մազաչափ իսկ չէի զղջում Բառնամատռային մերժելուս համար, սակայն նրա հետ բաժանումը մի տեսակ ազդել էր վրաս: Կարճատև հանգստից հետո մենք կրկին էշերի վրա էինք, և երեկոյան մոտեցանք Քիշին: Հանկարծ Մենեսը ինձ նայեց.
- Տես Հայկ, վերջերս տեղի ունեցած ճակատամարտը եղել է հենց այստեղ: Քիշի բնակիչներն արդեն հասցրել են թաղել բոլոր սպանվածներին, սակայն ուշադրություն դարձրու, թե գետինը ինչ մածուցիկ է` ներծծված արյունով:
Միայն այդ ժամանակ ես ուշադրություն դարձրի շրջապատիս և տես, որ իրոք, գետինը գրեթե ամեն տեղ կարմիր է թափված արյունից: Մենք խթանեցինք էշերը և արագորեն հեռացանք այդ չարագուշակ վայրից:
Քիշը մեզ դիմավորեց սգավոր, կարելի է նույնիսկ ասել մեռելային լռությամբ: Ուր-Զաբաբայի թափորը ներս մտավ քաղաք բնակիչների լուռ հայացնքների տակ: Այդ ժամանակ էլ հիշեցի Մենեսի ասածները Անապատի որդիների մասին: Իրոք, ամբոխի մեջ չափազանց շատ էին թխադեմ, օվալաձև դեմքով, ուղիղ մազերով, արևահարված մաշկով ու անծանոթ լեզվով խոսող բավականին բարձրահասակ ու ջլոտ մարդիկ, որոնք էականորեն տարբերվում էին միջին բոյի, լիքը մարմնով, գանգուր մազերով և թուխ, սակայն չարևահարված մաշկով բնիկներից:
Տպավորություններս ուժեղացան հատկապես հաջորդ օրը, երբ ես ու Մենեսը դուրս եկանք այդ գիշեր մեզ օթևանած պանդոկից և սկսեցինք վարձով տուն փնտրել: Ի վերջո մենք գտանք հարմար մի տուն` Ուր-Զաբաբայի պալատից ոչ այնքան հեռու: Սակայն տուն փնտրելու այս թափառումների ընթացքում մենք հասցրեցինք բավականին ուսումնասիրել քաղաքը և նրա բնակիչներին: Մեր վերջին այցելությունից հետո քաղաքը քիչ էր փոխվել, սակայն նրա բնակիչները…: Քաղաքում արդեն լիովին այլ բարքեր էին: Երեկոյան նկատածս Անապատի որդիները իրենց անսպառ եռանդով արդեն իրենց քաղաքի լիակատար տերեր էին զգում, այն դեպքում, երբ բնիկները, հատկապես վերջերս կրած ծանր պարտությունից հետո, երբ քաղաքի տղամարդկանց մեծ մասը սպանված էր կամ վիրավոր, կարծես մի կողմ էին քաշվել քաղաքի առօրյայից: Ես զարմացած էի նաև Անապատի որդիների զվարճալիքներից, որոնք ընդհանրապես նման չէին օրինակ Ուրուկում տիրող զվարճալիքներին: Ահա շուկայի մոտ արհեստականորեն ստեղծված մի շրջանի մեջ էին մտել երկու հաղթանդամ տղամարդիկ և, բավականին փոքրիկ մի գումար ունենալով որպես խաղագումար, անգթորեն իրար էին քացահարում և բռնցքահարում: Մեկ այլ տեղ էլ իրենց բավականին ազատ զգացող թեթևամիտ կանայք տառացիորեն իրենց գիրկն առան ինձ ու Մենեսին և մենք միայն մեծ դժվարությամբ պոկվեցինք նրանց կպչուն սիրային առաջարկներից: Ես տպավորություններով կիսվեցի Մենեսի հետ:
- Դու ճիշտ ես, Հայկ, ես էլ եմ այս ամենը նկատում,- տխուր ժպտաց նա,- սակայն տես նաև մեկ այլ բան: Մեզ հանդիպած երեխաների մեծ մասը Անապատի ոդիների երեխաներն են: Տեղացիները մինչ այդ էլ էին երեխաներ քիչ ունենանում, իսկ այժմ նրանց երեխաները բացահայտ փոքրամասնություն են կազմում Անապատից եկածների երեխաների համեմատ: Շուտով այս քաղաքը լիովին կդառնա Անապատի որդիներինը,- փնթփնթաց Մենեսը,- հետաքիքիր է` այդ դեպքում ի՞նչ է անելու Ուր-Զաբաբան…
Մինչ ես բերանս կբացեի մի բան ասելու համար, երկու իրար հետևից վազող և մեկը մյուսին հետապնդող երեխաներ, տարված դրանով ու կարծե թե չնկատելով մեզ, ողջ թափով հարվածեցին ինձ ու Մենեսին: Նրանցից մեկը խճճվեց իմ թիկնոցի մեջ: Մինչ ես ճգնում էի ազատվել, առաջինն արդեն հեռացել էր Մենեսից, իսկ մյուսը` չարաճճի հայացքը գցելով վրաս, պատրաստվեց հետևել նրան: Ես հանկարծ զգացի, որ գոտիկս միանգամից թեթևացավ: Վայրկենապես տանելով ձեռքս գոտիկիս` ես փորձեցի շոշափել քսակս, սակայն այն արդեն տեղում չէր, իսկ երեխաները վազելով հեռանում էին: Ամեն ինչ մոռացած` ես սկսեցի վազել նրանց հետևից` փորձելով հայացքիցս չկորցնել տների միջով ոլորվող նեղլիկ ու խառնիխուռն փողոցով վազող թիկնոցիս մեջ խճճված ճստիկին: Այդ ընթացքում մյուսը կորավ աչքիցս, սակայն իմ նպատակը նա չէր: Իմ թիկնոցի մեջ խճճված ճստիկը թեև բավականին արագ էր վազում, բայց դե ուր էր, թե ինձնից արագ: Ի վերջո նա մտավ տների առաջացրած մի փակուղի, փորձեց մագլցել դիմացի պատը, սակայն քարերը ճանկռելով ներքև սահեց: Ես սկսեցի հանգիստ մոտենալ ճստիկին, որը մեջքով պատին սեղմված սկսեց անհանգիստ հայացքով հետևել ինձ: Ես կանգնեցի նրա դիմաց, ձեռքս մեկնեցի ու հանգիստ ասացի.
- Քսակս:
- Թող երեխային,- հանկարծ մի խռպոտ ձայն լսեցի հետևիցս:
Ճստիկի ձեռքից խլելով քսակս` արագորեն շուռ եկա և տեսա, որ հաղթանդամ ու հսկայական մահակով զինված մեկի առաջնորդությամբ հաստ մահակներով զինված մեկ տասնյակից ավելի Անապատի որդիներ են մտնում փակուղի: Ես վայրկենապես մերկացրեցի թուրս: Օգտվելով դրանից` ճստիկը փախավ: Ես զգացի, որ իրավիճակը շատ լուրջ է: Այ քեզ բան…: Մի՞թե մեր քաղաք գալը պետք է նշանավորվեր մի արյունոտ ընդհարումով և Անապատի որդիների հետ անհաշտ ատելությամբ: Իսկ վերջիններս իրենց հերթին, նկատելով փայլող թուրս, զգուշացան առաջ գալ և անվճռականորեն կանգ առան: Հանկարծ նրանք միանգամից խոնհարվեցին և տեղ բացեցին: Բացված միջանցքով առաջ եկավ դիմակով դեմքը ծածկած և ինձնից երևի մի գլուխ բարձր, հաղթանդամ, խիստ մկանոտ և հաստաբազուկ մի անձնավորություն: Թեթև հանդերձները կարծես ավելի էին ընդգծում նրա մկանոտ կառուցվածքը: Ընդ որում այն թեթևությունը, որով նա քայլում էր, ասում էր այն մասին, որ հսկայական ուժից բացի նա նաև շատ ճարպիկ է և ճկուն: Միակ զենքը, որ նա ուներ, կողքից կախված երկար և կեռ թուրն էր: Դիմակով անծանոթն առաջ եկավ և, իր կողմնակիցների ոգևորված հայացների տակ, կրճատ պահանջեց:
- Քսակը:
- Է՞լ ինչ,- ասացի ես,- քսակն իմն է:
- Լսիր,- շարունակեց դիմակով անծանոթը,- ասում եմ այստեղ տուր քսակը:
Ես արագորեն քսակը կապեցի գոտուցս: Այդպես ամեն դեպքում այն ավելի ապահով կլիներ…
- Ախ այդպե՜ս,- մռնչաց դիմակավորված հսկան,- ուրեմն լավով չես ուզում, հա՞,- նրա ձեռքում վայրկենապես շողաց կեռ թուրը:
Սկզբունքորեն իրավիճակը այնքան էլ վտանգավոր չէր, քանի որ ես վստահ էի, որ այս հսկային արագորեն կտապալեի: Դժվար էլի` նա իմ նման թրամարտել կարողանար: Խնդիրը միայն մահակներով զինված նրա կողմնակիցներն էին, որոնք աստիճանաբար շատանում էին: Հանկարծ դիմակով հսկան մի քայլ առաջ արեց և փորձեց իր թրով հարվածել ուղիղ գլխիս: Ես պաշտպանվեցի թրով ու հետ մղեցի նրա հարվածը: Դրանից հետո նա մի քանի ուղղությամբ էլ փորձեց հարվածել ինձ, սակայն ես բոլոր հարվածներն էլ հետ մղեցի և, մի հարմար պահ որսալով ու հետ մղելով նրա կտրող հարվածը, ինքս մի ծանր հարված իջեցրի վերևից: Հակառակորդս պաշտպանվեց իր թրով, սակայն այն կոտրվեց և հարվածս, մասսամբ կորցնելով իր ուղղությունը ու խորը քերծելով նրա ձախ այտը, իջավ սալահատակին: Խոցված հակառակորդս մռնչյունով հետ ընկավ, իսկ նրա կողմնակիցները ավելի մոտեցան և փորձեցին մահակներով հարվածել ինձ: Իրադրությունն արդեն դառնում էր վտանգավոր: Հենց այդ պահին.
- Հայկ,- լսեցի կարծես ուղիղ երկնքից և մի պարան իջավ ուղիղ դիմացս:
Ես վայրկենապես նայեցի վերև և տեսա Մենեսին, որը պարանի մի ծայրը կապելով գերանից, մյուսը նետել էր ինձ: Ես մի կտրուկ հարձակումով ցրեցի ինձ շրջապատողներին և մինչև նրանք ուշքի կգային, թուրս խրեցի պատյանը և արագորեն, պատով մագլցեցի վերև: Մենք տների տանիքների վրայով անցնելով` արագորեն հեռացանք: Միայն վերջին պահին էր, որ աչքս ընկավ իր կողմնակիցների կողմից ոտքի կանգնեցված և չարությամբ ինձ նայող դիմակավոր հսկային, որի դեմքը լիովին արյունոտ էր…
- Վատ չես սկսում, Հայկ,- երբ տուն հասանք` ասաց Մենեսը,- ու ի՞նչ ես հիմա պատրաստվում անել:
- Ի՞նչ պիտի անեմ,- ուսերս թոթվեցի ես,- մի քանի օր տանը կնստեմ, հետո կերևա, կարևորն այն է,- շարունակեցի ես,- քեզ կարծես չնկատեցին ու հետո էլ չեն ճանաչի…
Մենեսը գլուխն օրորեց և մենք սկսեցին սեղան պատրաստել ճաշելու համար…
Հաջորդ օրն առավոտյան Մենեսը մտավ իմ սենյակ և ասաց.
- Դու մնա տանը, դուրս չգաս…: Ես գնում եմ Ուր-Զաբաբայի պալատ: Ուզում եմ տեսնել մեր հին ծանոթին, շոշափել տրամադրությունը:
- Գնա, գնա…,- հորանջեցի ես ու շուռ գալով պատի կողմը, շարունակեցի քունս:
Կեսօրին արթնացա, հագնվեցի ու սկսեցի սպասել Մենեսին: Պարապությունից սկսեցի թրամարտային վարժություններով զբաղվել: Երկար զբաղվեցի այդ գործով: Միայն երեկոյան կողմ Մենեսը վերադարձավ: Ընդ որում` վերադարձավ բավականին մռայլ.
- Ի՞նչ նորություն ունես,- հարցրեց ես:
- Մի քանի նորություններ կան, քեզ որտեղի՞ց սկսեմ,- տան տափակ կտուրում տեղավորվելով ընթրելու` վրաս նայեց Մենեսը:
- Սկսիր ամենասկզբից,- կատակի տվեցի ես:
- Դե սկզբում աստված ստեղծեց տիեզերքը…
- Այ եղբայր, չասացի այդքան սկզբից,- ծիծաղեցի ես,- կարելի է մի քիչ ավելի ուշ ժամանակներից…
- Հա՜ա՜ա, բա ասա է՜, թե չէ ամենասկզբից: Ավելի ուշ ժամանակներից…: Գիտե՞ս երեկ ում ես տենց ճարպկորեն քերծել,- ուղիղ վրաս նայելով հարցրեց Մենեսը:
- Պատկերացում չունեմ:
- Ուր-Զաբաբայի անձնական մատռվակ-այգեպանին, չնչին ծագում ունեցող Անապատի մի զավակի, որը սակայն շատ մեծ ազդեցություն ունի պալատում և հատկապես քաղաքում: Ասում են նույնիսկ, որ,- Մենեսը ձայնն իջեցրեց,- նրա մայրը Անապատի զավակների սրբազան քրմուհիներից մեկն է, իսկ հայրը` Ուր-Զաբաբան: Չնայած բացառված չէ,- սալաթ լցնելով իր ափսեն` ավելացրեց Մենեսը,- որ հոր հետ կապված այս վերջին շշուկը տարածել է հենց ինքը, որ բարձրացնի իր հեղինակությունը, քանի որ հաստատապես հայտնի է միայն այն, որ նրան, բարուրի երեխա եղած ժամանակ, գտել են գետում լողացող կուպրապատ մի զամբյուղի մեջ և հենց այդ անսովոր հանգամանքն է Ուր-Զաբաբային հրապուրել երեխային վերցնել իր մոտ: Բա՜ա:
- Ո՞նց իմացար,- զարմացա ես:
- Շատ պարզ…: Ուր-Զաբաբայի հետ քեֆ անելիս մեզ սպասարկում էր երեկվա հսկային շատ նման մի հսկա` ձախ այտին մի թարմ վերք, որը նա, ի դեպ, բացատրեց նրանով, որ իբր իր սափրիչն է դեմքը սափրելուց կտրել:
- Պահո՜ո՜ո, այ քեզ պատմությո՜ւն,- շվարեցի ես,- ուրեմն ինձ ոչ մի կերպ չի կարելի այս քաղաքում մնալ:
- Ես էլ եմ այդ կարծիքին,- գլուխն օրորեց Մենեսը,- հո չե՞ս կարող օրերով տանը նստել: Հետո էլ դա կասկածելի կերևա…: Մյուս կողմից էլ ես չեմ կարող հեռանալ քաղաքից: Գիտե՞ս, այստեղ իրավիճակն ավելի քան լուրջ է: Ես հանդիպեցի իմ գործակալներից մեկին ու նա ինձ շատ հետաքրքիր բաներ պատմեց: Պարզվում է, որ այս քաղաքում կա մի ամբողջ կազմակերպված բանակ, ընդ որում բանակ, նկատի առ այս հանգամանքը, որ չի ենթարկվում Ուր-Զաբաբային,- Մենեսը ժպտալով նայեց ինձ,- քո կարծիքով ո՞ւմ է այն ենթարկվում, հը՞:
- Էլ ու՞մ, մեր փառահեղ մատռվակ-այգեպանին,- տխրորեն փաստն արձանագրեցի ես,- բայց Մենես, գուցե դու չափազանցեցնո՞ւմ ես:
- Էխ Հայկ, Հա՜յկ…,- հառաչեց բարեկամս,- ոնց որ դու կիսահեգնական ասացիր մեր այդ փառահեղ մատռվակ-այգեպանը, ըստ իմ գործակալի տվյալների, բացառիկ խելքի ու ճկուն մտքի տեր մի անձնավորություն է, որն իր հսկայական ուժից բացի նաև մեծ հեղինակություն ունի Անապատի որդիների մեջ, որոնք նրան համարում են իրենց առաջնորդը: Վերջը քո համար է նա մի մարդ, որի հայրը հայտնի չէ: Նրանց համար նա իրենց սրբազան քրմուհու զավակն է: Բա՜ա՜, ու հենց նա է քաղաքը լցրել իր ցեղակիցներով ու ամեն կերպ հովանավորում է նրանց: Ու գիտե՞ս, ինձ մոտ արդեն լրիվ այն տպավորությունն է, որ այս քաղաքի իրական տերը նա է…
- Հա, ի դեպ, հա ասացինք ու չասացինք, ինչպես է՞ այդ մատռվակ-այգեպանի անունը:
- Պալատում նրան կոչում են պարզ` Մատռվակ, իսկ գիտե՞ս ոնց են նրան կոչում իր ցեղակիցները, Հայկ, ուշադրություն դարձրու այս հանգամանքի վրա: Իր ցեղակիցների համար նա Շարուքենն [1] է, որը Անապատի որդիների լեզվից թարգմանած շատ հատկանշական իմաստ ունի,- Մենեսը հոգոց հանեց ու շարունակեց,- թարգմանաբար այն նշանակում է “հիրավի արքա”: Բա, Հայկ, հիմա հասկացա՞ր, թե ով է այս քաղաքի հիրավի արքան…
Դրսից լսվում էին երեխաների ուրախ ձայները, իսկ քաղաքի վրա իջնում էր խաղաղ և գեղեցիկ մայրամուտը: Չգիտես ինչու հանկարծ մտքովս անցավ, որ այս քաղաքի բնակիչներին արդեն շատ քիչ այսպիսի խաղաղ ու գեղեցիկ մայրամուտներ է վիճակված տեսնելու…
___________________
[1] Շարուքեն (գրականության մեջ ավելի հայտնի է որպես Սարգոն Աքքադացի) (մ.թ.ա. 2316-2261): Աքքադական թագավորության հիմնադիրը և առաջին արքան: Անհայտ ծագումով այս անձնավորությունը, որը սկզբնապես Քիշ քաղաքի լուգալ Ուր-Զաբաբայի մատռվակ-այգեպանն էր, հետագայումմ տապալեց նրան և հիմնվելով սեմիտական տարրի վրա ու իրականացնելով հսկայական նվաճումներ, ստեղծեց իր ժամանակի համար նախադեպը չունեցող մի լայնածավալ ու նախկին բոլոր Միջագետքյան պետություններից էապես տարբերվող կենտրոնացված-դեսպոտիկ պետություն:
Ճիշտ ես :) Ի դեպ, եղբայր, կարծես թե նյութի շարունակության տեղադրումը սկսում եմ կապել ամեն մի մասի ներքևում հայտնված շնորհակալությունների հետ: Ինձ ճիշտ հասկացի, ոչ թե խնդիրն այն է, որ շնորհակալություններս շատանան, այլ այն, որ զգամ, թե արդյոք շատ մեծ քանակությամբ չեմ ներկայացնում նյութը և արդյոք մարդիկ հասցնում են կարդալ: Այս տեսակետից խիստ ցանկալի կլիներ, որ ով որ կարդում է հերթական պոստը, մի ձևով նշան տա ի դեմս այդ շատ լավ ֆունկցիա "շնորհակալության", այսքան բան :) Տես, օրինակ նոր նայեցի, մարդիկ շնորհակալություններն արդեն դրել են, ինչը նշանակում է, որ կարելի է առաջ շարժվել...
Ես էլ շնորհակալություն եմ դնում,որ արագ էջով իջնելիս հասկանամ ուր էի հասել :))
Ձեր շնորհակալություններն ինձ համար շատ կարևոր նշանակություն ունեն: Ճիշտն ասած չէի ուզում ասել, որ հանկարծ անհամեստ չերևամ, բայց հետո մտածեցի, որ ստեղ ինձ օտար մարդիկ չեն հավաքված ու հաստատ ճիշտ կհասկանան - շնորհակալություններն ինձ օգնում են հասկանալ, թե արդյոք ես ճիշտ արագությամբ եմ վեպի հերթական մասերը տեղադրում, թե ոչ: Դրանք աննկատ, բայց խիստ կարևոր նշանակություն ունեն, համենայն դեպս ինձ համար ու ցանկալի կլիներ, որ մարդիկ ամեն մասը կարդալ վերջացնելուց հետո ուղղակի նշում անեին վերջում այդ մասին, այսքան բան, նշում անեին, որ ես կարողանամ ճիշտ զգալ իրավիճակը :)
*
Առավոտյան սովորությանը հակառակ ես շուտ վեր կացա, պատրաստեցի նախաճաշը և արթնացրեցի Մենեսին: Լվացվելուց հետո մենք նստեցինք նախաճաշելու.
- Մենես, ես գիշերը մտածեցի այս ամենի մասին ու գտնում եմ, որ ճիշտ կլինի, որ ես հեռանամ այս քաղաքից, գնամ այստեղից:
- Համաձայն եմ,- ժպտաց Մենեսը,- ճիշտ որոշում է: Եվ ուր ե՞ս պատրաստվում ուղղություն վերցնել:
Ես կարոտով ժպտացի` հիշելով մեր աննման լեռները: Մենեսը հասկացած գլխով արեց.
- Իրոք, Հայկ, ինչքան գիտեմ այն ժամանակից ի վեր Հայաստանում չես եղել: Թունդ կարոտած կլինես երկրիդ:
- Էհ՜հ՜հ, Մենես ջան, չես պատկերացնի ոնց եմ կարոտել Հայաստանը, ոնց եմ կարոտել մեր լեռները: Գիտե՞ս ինչքան հաճախ եմ երազումս տեսնում Հայկաշենը [1] …: Վաղուց էի ուզում վերադառնալ, հիմա էլ իսկը ժամանակն է: Մի բանի համար է սիրտս կախ, որ մենք բաժանվում ենք ու ես քեզ մենակ եմ թողնում այս վճռական ժամանակների նախաշեմին:
- Ոչինչ, Հայկ, հո հավետ չենք բաժանվի: Ոնց էլ լինի մի օր հյուր կգամ ձեր կողմերը: Թե՞, այ լեռնեցի, ձեր գովերգված հյուրասիրությունը միայն խոսքեր են ու դու չես ուզի որ ես գամ,- կատակեց նա:
- Պահ, ասացիր էլի, մենակ դու մի օր մեր կողմերն երևա, այնպես կպահեմ քեզ, որ քո բուրգերը կմոռանաս,- ծիծաղեցի ես:
Սակայն մեր ծրագրերին վիճակված չէր այդքան հեշտորեն իրականանալ: Նախաճաշից հետո Մենեսը կրկին պալատ գնաց, իսկ ես սկսեցի մարմնական ու թրավարժություններով զբաղվել: Դրանից հետո պառկեցի քնելու: Արթնացա բավականին ուշ: Տանը մութ էր և Մենեսը դեռ չկար: Ես սկսեցի անհանգստանալ ու հենց այդ պահի տան երդիկից ինչ-որ բան ներս ընկավ: Ես մոմը վառեցի ու փորձեցի պարզել, թե ինչ է դա: Միանգամից տեսա, որ ուղիղ սեղանի մոտ` գետնին, ընկած է կավի մի կտոր: Նրա վրա ինչ-որ նշաններ կային: Դրանց փոխադարձ տեղադրությունից ես հասկացա կավի կտորի վրա քերծվածքների իմաստը: Կավի այդ կտորը Բառնամատռայից էր, որը տեղեկացնում էր, որ Մենեսից իմացել է իմ գտնվելու վայրը և ներողություն խնդրելու համար ինձ հրավիրում է պալատ` երկրորդ հարկում գտնվող իր սենյակը: Ես բավարարված շուրջս նայեցի, լվացվեցի, արագորեն հագա իմ ամենալավ շորերը և, գոտիկից կապելով թուրս ու քսակս, ամեն ինչ մոռացած դուրս նետվեցի տանից: Ուշադրություն չդարձնելով քաղաքում տիրող անհանգիստ վիճակին` ես արագորեն հասա Ուր-Զաբաբայի պալատ և իմ սովորության համաձայն ծառերի և պատերի վրայով ներս մտա: Բարձրանալով երկրորդ հարկի քիվի վրա` բավարարվածությամբ տեսա, որ լիովին ճիշտ եմ: Ես կանգնած էի Բառնամատռայի պատուհանների կիսաբաց փեղկերի դիմաց: Ես հրեցի դրանք և ներս մտա:
Մեջքով դեպի ինձ նստած և գլուխն ափերի մեջ առած Բառնամատռան շուռ տվեց գլուխը և ուրախության ճիչը զսպելով նետվեց գիրկս` համբույրներով պատելով երեսս: Ես էլ սկսեցի համբուրել նրան: Սակայն Բառնամատռան մի պահ փախավ գրկիցս և անցնելով սեղանի մյուս կողմը, հմայիչ ժտալով հարցրեց.
- Իմ հսկա, իմ քաջ լեռնեցի, անցած անգամ ինչո՞ւ կոտրեցիր քո գեղեցկուհու սիրտը:
- Դե լա՜վ,- կատակեցի ես,- դու դեռ հիշում ե՞ս: Այ ես արդեն մոռացել եմ…
- Դու արդեն մոռացե՜լ ես,- հեգնախառն ժպիտով նետեց նա,- իսկ ես դեռ հիշում եմ: Պահապաններ,- հանկարծ բարձր ձայնով կանչեց նա:
Նույն պահին դռները բացվեցին և սենյակ խուժեցին պալատի հսկայամարմին պահապանները` նիզակներն առաջ ուղղած: Ուղիղ կրծքիս ուղղված նիզակի հարվածից դժվարությամբ խույս տվեցի, որից հետո վայրկենապես մերկացրեցի թուրս և սկսեցի արագորեն գործել: Հակառակորդներիս նիզակներին կոթերին մի քանի հաջող հարվածներից հետո դրանք վերածվեցին դագանակների: Սակայն սենյակ էին մտնում նորանոր ռազմիկներ: Հանկարծ ես լսեցի մեկի ծանոթ-հեգնական ձայնը.
- Ահա՜ թե ով է մեզ հյուր եկել,- երկար և կեռ թուրը մերկացրած իր ռազմիկների թիկունքից առաջ եկավ Շարուքենը,- ողջույն քեզ, բարի գալուստ…: Բայց միայն այդքանը: Քեզ այստեղից արդեն կտանեն,- հեգնախառն նետեց նա:
- Ու դու, այ լեռնեցի,- արհամարհանքով նետեց Բառնամատռան,- սրանից հետո կիմանաս, թե ինչ է նշանակում վիրավորել իմ պես կանանց: Գոնե Շարուքենի կես քաջությունն ունենայիր,- փարվելով վերջինիս կրծքին` հեգնեց նա,- գոնե նրա պես սիրեիր ինձ` հիմա ողջ կմնայիր:
Նման դեպքերում պետք էր գործել կայծակնային արագությամբ: Ես հարվածեցի սեղանին և այն կպավ Բառնամատռային: Նրա ճիչը մի պահ շեղեց Շարուքենի ուշադրությունը, որից էլ օգտվելով ես նետվեցի դեպի պատուհանը: Շարուքենը, տեսնելով դա, թողեց Բառնամատռային և հսկային վայել երկու թռիչքով հասավ ինձ.
- Ո՜չ լեռնեցի, դու կմեռնես հենց այստե՜ղ,- ասաց նա ու իր թրի հարվածն ուղղեց վզիս:
Ես հետ ընկա, ու, չկարողանալով հավասարակշռությունս պահել, այդ է, պիտի դուրս ընկնեի պատուհանից, եթե վերջին պահին ձախ ձեռքով չկախվեի վարագույրներից` արդեն դրսի կողմից խփվելով պատուհանի փեղկերին ու շենքի պատերին: Շարուքենը կրկնեց հարվածը, սակայն այս անգամ ես արդեն իմ թրով հետ մղեցի այն և պատասխան հարվածով կպա նրա աջ այտին: Շարուքենը մռնչալով ներս քաշվեց, իսկ ես այդ պահին նկատեցի, որ բակում գտնվող պահապաններից մի քանիսը նկատեցին ինձ և գոռալով նետվեցին օգնության կանչելու: Թանկ էր ամեն պահը: Ես դժվարությամբ կանգնեցի քիվի վրա և, խույս տալով Շարուքենի հերթական հարվածից, ցատկեցի բակ, պպզեցի, արագորեն ոտքի թռա և տապալելով դռների մոտ կանգնած պահակներին, դուրս եկա քաղաք:
____________________
[1] Հայկ Նահապետի հիմնած քաղաքը Տուրուբերան նահանգի Հարք գավառում և Արարտայի քրմապետության երկրորդ մայրաքաղաքը` մ.թ.ա. մոտ 2493-1970 թթ.:
Արդեն դրսում լսեցի ողջ պալատը բռնած Շարուքենի գոռգոռոցը, որը պահանջում էր անհապաղ ջոկատներ կազմել և բռնել ինձ` կենդանի կամ մեռած: Լավ էր` քսակս մոտս էր, իսկ ավել բան ինձ պետք էլ չէր: “Վատ չի՜…, շան որդին պալատի լրիվ տեր ու տնօրենն է”,- այդ պահին անցավ մտքովս, բայց միայն մի քիչ ուշ պիտի հասկանայի, թե այդ պահին ինչ մոտ էի ճշմարտությանը:
Իսկ մինչ այդ ես շնչասպառ, սակայն աշխատելով չնկատվել, սկսեցի վազել դեպի քաղաքի դարպասները, խույս տալով փողոցով վազող Անապատի որդիների մեծաթիվ, սակայն պատահական ամեն ինչով զինված ջոկատներից, որոնք ինձ վրա ուշադրություն չդարձնելով սուրում էին դեպի պալատ` հնազանդ պալատի կտուրից հնչող թմբուկի ձայնին: Ճանապարհին ես մի պահ անցա մեր տան մոտով, սակայն արդեն հեռվից նկատեցի, որ այն այրվում է: Մենեսի մասին ուժեղ անհանգստությունը սրտումս ես ուղղություն վերցրի դեպի դարպասները: Միակ հույսս այն էր, որ նա ինձանից ոչ պակաս ճարպիկ ու ուժեղ լինելով, հաստատ դուրս կպրծներ որտեղից ասես: Դեռ քաղաք մտնելիս ես դարպասների մոտի պարսպի մեջ մի ճեղք էի նկատել և հույս ունեի դրանով դուրս գալ: Ճեղքին մոտենալիս ես մի սուր զգացում ունեցա ու նկատեցի, թե ինչպես մի ծանոթ կերպարանք ճարպկորեն անցավ դրանով և դուրս եկավ քաղաքից: “Ըհը, լավ է, այս էլ մեր քուրմը”,- ուրախացա ես և, հետևելով նրան, դուրս եկա ճեղքից: Իր հետևում աղմուկ լսելով ծանոթ կերպարանքը մերկացրեց թուրը…
- Տո այ քուրմ, ես եմ, ես, պահիր թուրդ,- շունչս տեղը բերելով մոտեցա նրան և մենք ուժեղ գրկախառնվեցինք,- իսկ ես անհանգստանում էի քեզ համար:
- Ես էլ, Հայկ,- պատասխանեց Մենեսը,- փախչելիս անցա մեր տան մոտով, որն արդեն այրվում էր: Միակ հույսս քո ճարպկությունն էր: Հիմա տեսնում եմ, որ ամեն ինչ նորմալ է: Ո՞նց դուրս պրծար տանից:
- Տո ի՞նչ տուն,- ծիծաղելով սկսեցի պատմել ես,- պալատից եմ գալիս: Մեր մատռվակ-այգեպանը զարմանալի ցանկություն ուներ ինձ տեսնելու և դրա համար էլ օգտագործել էր մի պոռնիկի…: Ես դրա ինչն եմ ասել,- չկարողանալով զսպել ինձ` եռհարկանի մի լավ խոսքով նախշեցի նախկին սիրուհուս:
- Հա՜ա՜ա, այ դա ուրիշ բան է,- ծիծաղեց Մենեսը,- ես էլ կարծեցի, թե իմ պես անարժան մեկի համար անհանգստությունն է քեզ պալատ տարել…
- Է՜է՜է՜, այ քուրմ, իբր չգիտես, հա՞, թե քեզ ոնց եմ սիրում: Ես քնով էի ընկել, արթնացա ուշ երեկոյան ու արդեն սկսում էի անհանգստանալ քեզ համար, երբ երդիկից ներս ընկավ կավի մի կտոր, որի վրայի նշանները տեղեկացնում էին, որ Բառնամատռան ինձ պալատ է կանչում: Դե ես էլ մտածեցի, որ եթե այնտեղ են քեզ ուշացրել, մի կերպ կտեսնեմ: Դրա համար էլ սուրացի պալատ, բայց դե այնտեղ ինձ արդեն սպասում էին…: Մի խոսքով, ստիպված մեր հիրավի արքայի մյուս այտին էլ մի նշան թողեցի ու… հիմա քեզ մոտ եմ: Քեզնից պատմիր, դո՞ւ ոնց, ի՞նչ…:
- Հայկ, դու անուղղելի ես, հիմա մեր հիրավի արքան քեզ կրկնակի է պարտք: Լավ չի, լավ չի՜…: Չի կարելի արքաների հետ այդպես…
- Դե լա՜վ, արքա՜…: Այդ դուրսպրծուկին դեռ շատ կա, մինչև արքա դառնալը,- ծիծաղեցի ես:
- Սխալվում ես, Հայկ ջան,- մռայլված ասաց Մենեսը,- արդեն առանց չափազանցության և ճշգրիտ կարելի է այդ խոսքը կիրառել նրա նկատմամբ: Շարուքենը Քիշի հիրավի արքան է, եթե ոչ ավելին:
- Բա Ուր-Զաբաբա՞ն,- զարմացա ես:
Մենեսը ձեռքը թափ տվեց:
- Ուր-Զաբաբան արդեն չկա: Նրան վաղուց կտոր-կտոր են արել և նետել շներին: Ես մի կերպ դուրս պրծա: Այն էլ կարելի է ասել բախտս բերեց: Մենք նստած քեֆ էինք անում ու զրուցում էինք, երբ մեզ վրա տվեցին Շարուքենի մարդիկ: Պատկերացնո՞ւմ ես, Հայկ, ողջ պալատում մի հավատարիմ մարդ չգտնվեց, որ պաշտպաներ Ուր-Զաբաբային: Նրանք միանգամից վրա տվեցին և սկսեցին հարվածել: Լավ էր, որ խառնաշփոթի մեջ մարխերը ընկան հատակին և շուրջը մթնեց, որից էլ օգտվելով ես փախա: Ի դեպ, քո այդ պոռնիկը կանգնել էր դռան մոտ և հանգիստ հետևում էր, թե Շարուքենն ու իր մարդիկ ոնց են կտրատում դեռևս կենդանի Ուր-Զաբաբային…: Չէ՜է՜է, Հայկ, հենց նոր շատ լուրջ բան եղավ ու սա դեռ մեծ հետևանքներ կունենա,- հառաչեց բարեկամս:
- Լավ, դրա մասին դեռ կմտածենք, հիմա արի մտածենք, թե ոնց պոկվենք այս հրեշային քաղաքից:
- Հայկ, պետք է արագորեն ուղղություն վերցնել դեպի Ուրուկ,- ասաց Մենեսը:
- Ճիշտ ես, բայց ոչ հիմա: Տես թե ինչ եմ ասում, հիմա դեռ գիշեր է և շատ շուտով Շարուքենը իր ոհմակը դուրս կթողնի քաղաքից` մեզ գտնելու համար: Սակայն առավոտյան նա արդեն ուրիշ հոգսեր կունենա, քանի որ քաղաքացիները կարթանան և նա ստիպված կլինի իր ուժերի մեծ մասը պահել քաղաքում: Դրա համար արի հիմա թաքնվենք պարիսպների տակի այս թփերի մեջ, հիմա դա ամենաապահով տեղն է, իսկ առավոտյան հանգիստ հեռանանք:
- Համաձայն եմ, վատ ծրագիր չի,- ժպտաց Մենեսը:
Մենք մտանք թփերի տակ: Մի քանի րոպեից քաղաքի դարպասները բացվեցին և վառվող մարխերը ձեռքերին ու զինված Անապատի որդիների բազմաթիվ մանր ջոկատներ մեկնեցին քաղաքից տարբեր ուղղություններով: Արդեն լուսադեմին մենք նկատեցինք նրանց ետ դառնալը և քաղաք մտնելը:
- Ահա և վերջ, հիմա արդեն կարելի է հեռանալ,- ասացի ես,- չնայած խղճում եմ այս քաղաքի բնակիչներին: Այս հեղաշրջումից հետո Շարուքենը նրանց կյանք չի տա…
Մենք արագորեն դուրս եկան թփերի տակից, մի քիչ ներքև լողալով անցանք Եփրատը և շուտով արդեն Բաբելոնում [1] էինք` մի երկրորդական ու անշուք քաղաքում…
____________________
[1] Քաղաք Եփրատի աջ ափին, որը մեր նկարագրված ժամանակներում դեռևս մի երկրորդական քաղաք էր և իսկական ծաղկման հասավ միայն հաջորդ հազարամյակում:
*
Բաբելոնում ամեն ինչ դեռ խաղաղ էր և ամեն ինչից երևում էր, որ տեղացիները դեռևս տեղյակ չեն Քիշում ծավալված իրադարձություններից: Մենք տեղավորվեցինք տեղական պանդոկներից մեկի հարմարավետ սենյակում: Հաջորդ օրն առավոտյան մենք սկսեցինք քննարկել մեր հետագա քայլերը:
- Ահա և փոթորիկը պայթեց, Մենես ջան,- ասացի ես,- ի՞նչ ես մտադիր հիմա անել:
- Ես կվերադառնամ Ուրուկ, կտեղեկացնեմ Պեպիին այս ամենի մասին, իսկ հետո կերևա…: Դո՞ւ ինչ պիտի անես:
- Ես արդեն հաստատ որոշել եմ, Մենես ջան: Կվերադառնամ Արարտա: Միջոցներ, փառք աստծո, արդեն շատ ունեմ: Արդեն հասցրել եմ մի փոքրիկ հողակտոր ձեռք բերել Արարտայի հարավում` Նպատականի լեռներում: Ես պատրաստվում եմ մեր թաքստոցներում պահած գանձերի իմ մասը տեղափոխել այնտեղ, հաստատվել լեռներում ու դառնալ տեղի իշխանը: Ազատ համայնականների կհավաքեմ ձեռքիս տակ, կամրացնեմ շրջանը ինչպես հնարավոր է…: Շուրջս կհավաքեմ որբ, անտուն-թափառական երեխաների, կվարժեցնեմ նրանց ռազմական գործին, քո կառույցի պես մի կառույց կստեղծեմ, աստիճանաբար կդառնամ իմ երկրի ուժեղ ռազմիկ-իշխաններից մեկը և ամեն միջոցով կպատրաստեմ երկիրս հարավային փոթորիկներին: Դեռևս այսքան մի բան,- ոգևորված շարադրեցի ես,- հա, մոռացա ասել,- ծիծաղեցի,- եթե կուզենաս տեսնել ինձ, կգաս այդ կողմերն ու կհարցնես տեղի իշխան Հայկին, մոտակա յոթանասուն-ութանասուն տարին այդ անվան տակ կլինեմ, դե հետո էլ… չնայած դժվար, էլի, որ այդ ընթացքում իրար հետ կապնված չլինենք:
- Վատ չի, Հայկ ջան: Աստված տա ծրագրերդ կարողանաս իրականացնել…:Միայն հաշվի առ քո վիճակը և մարդկանց հետ կարճ կամ երկար շփվելուց մի մոռացիր, որ դու չես ծերանում…: Դու ինձ հասկանում ես…: Իսկ եթե դու կուզենաս ինձ հետ կապվել` Ուրուկի շուկայի քեզ հայտնի վաճառատանը միշտ կկարողանաս իմ մասին տեղեկանալ` ցույց տալով ահա այս ճարմանդը,- ժպտաց Մենեսը և իր թիկնոցից պոկելով` ինձ տվեց իր գեղեցիկ ճարմանդներից մեկը…
Վճարեցինք տիրոջը և դուրս եկանք պանդոկից: Հանկարծ պանդոկի առջև ես ու Մենեսը անվճռական կանգ առանք: Երկար տասնամյակներում առաջին անգամ մենք պետք է գնաինք տարբեր ուղղություններով: Մենեսը պետք է բռներ դեպի Բաբելոնի հարավային, իսկ ես` հյուսիսային դարպասը տանող ճանապարհը: Նայեցի ընկերոջս ու նրա մտախոհ դեմքից ևս զգացի, որ նրան էլ նույն զգացմունքներն են փոթորկում: Առանց ավելորդ խոսքերի ամուր գրկախառնվեցինք և շարժվեցինք հակառակ ուղղություններով:
Կյանքն անորոշ ժամանակով բաժանեց մեզ…
*
Քաղաքի շուկայից գնեցի մի էշ և ուղղություն վերցրի դեպի հյուսիս: Ես ու Մենեսը վաղուց, հաշվի առնելով կյանքի անակնկալները, մեր միջոցները թաքցրել էինք մի քանի վայրերում: Ես Եփրատի աջ ափով շարժվելով հասա Սիպպար [1] և կամրջով անցա Եփրատը: Այստեղ մեր գաղտնարաններից մեկից վերցրեցի որոշ քանակության գումար, և դրանով ձեռք բերեցի քսան էշ: Դրանից հետո ես դրանք բարձեցի ցորենի պարկերով, դրանց մեջ թաքցրեցի ինձ պատկանող ոսկին, արծաթը և թանկարժեք քարերը, ինչպես նաև տեղի մեր առևտրական ծանոթների միջոցով վարձեցի ստուգված պահապանների:
Մի քանի օրից իմ քարավանը Տիգրիսի ափով արդեն ուղղություն էր վերցրել դեպի հյուսիս: Երրորդ օրվա կեսօրին մենք Աշշուրում [2] էինք, իսկ հաջորդ օրվա վերջում հանգստի տեղավորվեցինք Նինվեում [3]: Այդ օրը ես ոչ մի կերպ չկարողացա աչք կպցնել: Պառկել էի անկողնում ու մտածում էի արդեն շատ մոտիկ հյուսիսում գտնվող լեռների, իմ հարազատ լեռների մասին: Ինչքա՞ն ժամանակ է` ես չեմ եղել այնտեղ, չեմ տեսել հպարտորեն վեր խոյացող նրանց գագաթները, չեմ տեսել խելքահան անող պատերով գլխապտույտ խորություն ունեցող կիրճերը: Անընդհատ աչքիս առաջ հառնում էին թավ անտառները և ես կրկին, կարծես հին ժամանակներում վազող մի սովորական պատանի, նիզակը ձեռքիս, աղեղը ուսիս և նետերի կապարճը կողիս սլանում էի դրանցով: Այս ամենից զատ պատկերացնում, ավելի շուտ հիշում էի հարազատներիս և ընկերներիս: Իհարկե, նրանցից ոչ մեկին արդեն չեմ տեսնի: Չէ՞ որ նույնիսկ հայրս, որը անհավանական երկար կյանք էր ապրել, մահացել էր սրանից դեռ հարյուր տարի առաջ: Ոչ պակաս երկարակյաց Կադմոսի մահվան լուրը հերթական վաճառականը բերեց սրանից երևի մոտ ութանասուն տարի առաջ: Ես ծածկոցով փաթաթված կարոտով հառաչեցի: Ի՞նչ է կատարվել Արարտայում այս ընթացքում: Կադմոսի մահվան լուրը ստանալուց հետո կարծես թե այնտեղ այլևս ոչ մի լուրջ իրադարձություն տեղի չէր ունեցել: Հեռվից-հեռու ականջիս էր հասել, որ արիների Ավագների ժողովի որոշմամբ նրա մահից հետո իշխանությունը կրկին անցել էր մինչև հորս իշխանության գալն Արարտայում իշխած քրմերի տոհմին: Լսել էի նաև, որ Հայկազունիները առանձնապես չէին էլ ընդվզել դրա դեմ, քանզի իրենք իրենց ավելի հարազատ էին համարել բանակը և երկրի տնտեսական կյանքի ղեկավարումից մի կողմ էին քաշվել: Դե իհարկե, պատերազմի ժամանակ է միայն, որ ազգը զգում է իր ռազմիկների կարիքը: Ինչ ուզում են թող ասեն` խաղաղությունը բթացնում է մարդկանց զգուշավորությունը, քանզի նրանց սկսում է թվալ, թե այլևս երբեք պատերազմ չի լինի և ռազմիկների կարիք կարծես այնքան էլ չի լինի: Սակայն այդպես կարող էին մտածել այլ իշխաններն ու տոհմապետերը, որոնք իրենց ամրոցներում ամուր փակված առևտուր էին անում Միջագետքի հետ և կարծես մեկուսացած էին ամեն ինչից: Սակայն ուրիշ էին Հայկազունիները: Դե իհարկե, դա իմ տոհմ էր և իմ աչքին ամեն ինչից բարձր էր: Սակայն մի բան անվիճելի է: Չնայած ամեն ինչին` Հայկազունիները Արարտայի բանակը պահում էին բարձր մարտական պատրաստվածության վիճակում:
Ես ծիծաղեցի…: Ե՞րբ էր, որ Մենեսի վաճառատանը Արարտայից հենց նոր վերադարձած մի վաճառականի հետ նստած զրուցելիս նրանից լսեցի, թե նա ինչպես էր զարմացած պատմում, որ Արարտայի երկրի տիրակալն ունի մի տեսակ ծառայություն, որը նա չգիտես ինչու կոչեց արշավանքի տուն: Այն գտնվում էր Հայկաշենին շատ մոտ` մի տարածքում, որն ամբողջովին պատված էր բարձր պարիսպներով, շրջապատված էր ջրով լցված խորը խանդակով և որտեղ տեղավորված էին արիների ռազմական առաջնորդները: Հիշում եմ, թե ինչպես սիրտս թրթռաց…: Ախր նա խոսում էր հենց հարազատներիս մասին: Իսկ զրուցակիցս, կարծես ոչինչ չնկատելով, շարունակում էր պատմել, որ պարիսպները պահպանվում էին չափազանց խիստ, որ միակ դարպասի առաջ մշտապես կանգնած էին զրահապատված, կլորավուն միջակ մեծության վահանները և նիզակները ձեռքներին, ծանր թրերը մեջքներին ու երկկողմանի տապարները կողքերը խրած երկու հաղթանդամ ռազմիկներ, իսկ մի քանիսն էլ մշտապես երթևեկում էին պարիսպների երկայնքով: “Այդ երկրի ոչ բոլոր իշխանները կարող են ներս մտնել այդ դարպասներից, այն էլ բացառիկ դեպքերում և ռազմական առաջնորդի հատուկ թույլտվությամբ, ուր մնաց օտարները”,- հառաչեց զրուցակիցս,- “թեև հետաքիքիր կլիներ տեսնել, թե ինչ կա ներսում”: Հիշում եմ, թե այդ ժամանակ ես ինչպես ինքս ինձ ծիծաղեցի և չթաքցնեմ էլ, մի քիչ հպարտացա տոհմակիցներովս…: Բա՜ա՜ա, Մենես, սա քո գործակալների համար Քիշը կամ Ուրուկը չի, է՜, որ ոնց ուզենան մտնեն, ոնց ուզենան դուրս գան: Այ այդպես, իմ քուրմ եղբայր, դեռ շա՜տ կարգելակվես Հայկազունիների առջև…: Ես ծածկոցի մեջ փաթաթված կրկին ծիծաղեցի: Այո՜ո՜ո, վատ չէ՜ր, տղերք: Սակայն ես էլ դեռ կամ, ինձ էլ մի հանեք ձեր հաշիվներից: Այ հիմա կվերադառնամ, կհաստատվեմ Կորճայքում [4] ու այն ժամանակ ավելի թափով կգործենք: Արդեն լուսադեմին էր, որ կարճատև քուն մտա…
_____________________
[1] Քաղաք Եփրատի ձախ ափին` Քիշից մոտ 50 կմ հյուսիս-արևելք:
[2] Քաղաք Հյուսիսային Միջագետքում` Տիգրիսի աջ ափին:
[3] Քաղաք Հյուսիսային Միջագետքում` Տիգրիսի ձախ ափին:
[4] Հայաստանի հարավային նահանգներից մեկը` որը, հարավում ունենալով Հյուսիսմիջագետքյան հարթավայրերը, սկսվում էր Ուրմիա լճի հարավային կեսից մոտ 60 կմ արևմուտքից և վերջանում Տիգրիսի ափին:
… Հաջորդ օրը վաղ առավոտյան իմ քարավանը արդեն ճանապարհին էր: Ճիշտ ասած այս ամենի մասին ես ժամանակին չէի ասել Մենեսին: Չէ, ոչ թե նրա համար, որ չէի վստահում նրան, այլ մի կողմից հարմար առիթ չէր եղել, մյուս կողմից էլ ես շատ էի ուզում առիթի դեպքում իմ ընկերոջն անակնկալ մատուցել, ցույց տալ, որ իր ընկեր Հայկն իրականում ոչ փոքրիկ տիրույթների տեր է: Սրանից երևի մի տասնիհինգ-քսան տարի առաջ էր, որ Ուրուկում հյուրընկալված Կորճայքի զառամյալ և անզավակ իշխան Պերճից ես դրանք գնեցի` պայմանավորվելով, որ նա կշարունակի այնտեղ իշխել մինչև իր մահը, իսկ ես ամեն տարի նրան կուղարկեմ որոշակի գումար: Եվ ահա հիմա ես պատրաստվում էի հյուրընկալվել Արևելյան Խաբուր գետի վերին հոսանքներում` անմատչելի ժայռերի վրա թառած ծերունի Պերճի հզոր Ալկիքար [1] ամրոցում: Այս Պերճ իշխանը Հայկազունիների փառահեղ ժամանակները հիշող հավատարիմ և իր ժամանակի հզոր ռազմիկներից էր: Հավատարիմ ծառայության համար Կադմոսը նրան էր նվիրել Կորդրիքը [2] և նա միաժամանակ նշանակվել էր Կորճայքի իշխան: Սակայն կյանքը Պերճին հնարավորություն չէր տվել ընտանիք կազմել: Եվ երբ մենք պատահաբար հանդիպեցինք Ուրուկի շուկայում, ես սկզբում որպես մի պատվարժան հայի, մի լավ հյուրասիրեցի նրան: Սակայն ընթացքում պարզելով, թե ով է նա, ես այնքան ջերմությամբ սկսեցի հարցուփորձ անել նրան անցած ժամանակների մասին, որ իշխանը հուզվեց և, զգալով, թե ես որչափ եմ սրտիս մոտ ընդունում Հայկազունիներին, կարծես սիրեց ինձ որդու պես: Եվ ահա հիմա ես պատրաստվում էի սկզբի համար տեղավորվել Պերճի ամրոցում:
Ես այս խոհերով էի տարված, իսկ իմ քարավանը անշեղ կերպով ընթանում էինք Տիգրիսի ափով դեպի հյուսիս և տեղանքը աստիճանաբար դառնում էր ավելի քարքարոտ: Հայտնվեցին մանր բլրակներ, որոնք աստիճանաբար ավելի խոշորացան: Շուտով մենք տեսանք Տիգրիսի Արևելյան վտակներից մեկը` Արևելյան Խաբուրը: Այստեղից դեպի արևելք` վտակի աջ ափից հյուսիս սկսվում էր Կորդրիքը` Կորճայքի հիմնական գավառներից մեկը:
Իմ քարավանը սկսեց գետի ափով ընթանալ` արդեն դեպի արևելք: Ես գիտեի, որ այս գետը ինձ տանում է ուղիղ դեպի Ալկիքար: Սակայն ինձ փոքրիկ անակնկալ էր սպասում…: Մի նեղ ու քարքարոտ վայրում ասես գետնի տակից քարավանիս շուրջը բուսնեցին նիզակներով զինված մոտ հիսուն ռազմիկներ: Միաժամանակ ես հասցրեցի նկատել նաև, որ բարձրունքից դեպի մեզ ուղվեցին բազմաթիվ լարված աղեղներ: “Ապրես, Պերճ”.- ուրախացա ես,- “սկզբի համար վատ չէ, եթե ողջ նահանգն ես այսպես պաշտպանում…”: Այս ընթացքում նիզակակիրների առաջնորդը` գայլի մորթին վրան գցած հսկայամարմին և հաղթանդամ մի երիտասարդ, մոտեցավ մեզ և հայտարարեց.
- Զենքերը հանգիստ թողեք: Դուք գտնվում եք Արարտայի տարածքում: Սա այս տարածքի կառավարիչ Պերճի ջոկատն է,- ասաց նա և ի հաստատումն այս խոսքերի առաջ եկավ դրոշակակիրը ու ծածանեց Պերճի լազուր կապույտ դրոշը` վրան ատամներով նետը բռնած կարմիր մի առյուծ,- ես ջոկատի ղեկավար` հարյուրապետ Սևակն եմ,- շարունակեց նա,- ո՞վ է ձեր առաջնորդը, ի՞նչ նպատակով եք դուք եկել մեր երկիր:
Ես ճանաչում էի իմ ալևոր բարեկամի զինանշանը, դրա համար էլ առաջացա և հայերենով պատասխանեցի.
- Հարգելի հարյուրապետ, այս քարավանը ցորեն է բերում Արարտա և հույս ունի այնտեղից մայրիների որոշակի քանակ ձեռք բերել: Իսկ նրա առաջնորդը ես եմ` ուրուկցի վաճառական Մեսխին:
- Հարգարժան վաճառական,- թեթևակի խոնհարվեց երիտասարդը,- մենք միշտ ուրախ ենք մեր երկրում ընդունել վաճառականներին, սակայն քեզ պետք է հայտնի լինի, որ ոչ մի զինված ջոկատ իրավունք չունի ներս մտնել մեր երկիր` առանց քուրմ-արքայի թույլտվության: Ես կարող եմ ճանապարհ տալ միայն քո քարավանը և էշապաններին, միայն և միայն նրանց, իսկ նրանք,- երիտասարդը ցույց տվեց իմ վարձած պահապաններին և հաստատ ձայնով ասաց,- պետք է հետ դառնան: Եթե դու որոշես շարունակել ուղիդ` քո անվտանգությունը լիովին կապահովենք մենք:
- Իհարկե հարգելի Սևակ,- ժպտացի ես,- ես չեմ էլ կասկածում քո և քո ռազմիկների քաջասրտությանը և, որ հատկապես կաևոր էր մեր ժամանակներում` ազնվությանը:
Սևակը զուսպ գլխով արեց, սակայն նրա ջոկատը, հնազանդ իր հրամանին, շարունակեց մեզ պահել լարված հսկողության տակ: Ես դարձա դեպի պահապաններս, մոտիկ կանչեցի նրանց ղեկավարին և տվեցի նրանց պայմանավորված գումարը` բարեխիղճ ծառայության համար դրան ավելացնելով նաև փոքրիկ նվերներ: Պատվիրելով անշեղորեն վերադառնալ եկած ճանապարհով` ես նրանց ազատ արձակեցի ու կրկին դարձա Սևակին: Այդ ընթացքում հարյուրապետ Սևակը մոտիկ վազած մի զինվորի ականջին արագորեն ինչ-որ բան շշնջաց և վերջինս գլխապատառ վազելով հեռացավ: Ես ցույց տվեցի, թե չեմ նկատել դա և դարձա Սևակին.
- Դեհ ինչ, հարգելի հարյուրապետ, հուսով եմ հիմա բավարարված ես,- ժպտացի ես,- իսկ այժմ ինձ անհրաժեշտ է լինել Ալկիքարում:
Սևակը կրկին զուսպ գլխով արեց և իր ջոկատի մեկ տասնյակ նիզակակիրների ինձ ուղեկից կարգելով` սիրալիր կերպով բարի ճանապարհ մաղթեց: Այս տասնյակի առաջնորդը` Հրաչը, երևի մոտ քսանհինգ տարեկան միջին բոյի և նիհար մի երիտասարդ էր, որն արագորեն առաջ եկավ և ողջունեց ինձ:
- Ես անպայման կհայտնեմ իշխան Պերճին քո բարեխիղճ ծառայության մասին,- ձեռքս թափ տալով հրաժեշտ տվեցի ես:
__________________________
[1] Ամրոց Կորճայք նահանգի Կորդրիք գավառի հյուսիսում` Արևելյան Խաբուրի աջ ափին:
[2] Կորճայքի խոշոր գավառներից մեկը:
Իմ նոր ուղեկիցների պաշտպանության տակ քարավանս գետի ափով շարունակեց իր ուղին: Արդեն երեկոյան գետը կտրուկ թեքվեց դեպի հյուսիս: Այստեղ մենք ճամբարեցինք և պատրաստվեցինք գիշերային հանգստի: Աչքի պոչով նկատեցի, որ ինձ ուղեկցողների ղեկավար-տասնապետը արագորեն հերթապահության ժամանակ սահմանեց իր ջոկատի անդամների համար: Ես որոշեցի խոսեցնել իմ տասնապետին և թարմ տեղեկություններ ստանալ: Դրա համար թեժացրի կրակը և տասնապետին հրավիրեցի նրա մոտ.
- Բ՜ռ՜ռ,- փաթաթվելով թիկնոցիս մեջ և ավելի մոտ գալով կրակին` սկսեց ես,- տարվա այս եղանակի համար ինչ-որ չափազանց ցուրտ չի՞ այս լեռներում,- հարցրի ես:
- Եղանակ է էլի,- ժպտաց Հրաչը,- մենք սովոր ենք:
- Իհարկե, իհարկե,- ծիծաղեցի ես,- բայց անցյալ տարի ես այս ժամանակներում այս կողմերում էի և ոնց-որ մի քիչ տաք էր, հը՞,- հարցրի ես:
- Անցած տարի, հա՞,- կարծես մռայլվեց Հրաչը,- ուրեմն դու անցած տարի այս կողմերում եղել ես, բայց առավոտյան չգիտեի՞ր մեր երկիր մտնելու կարգը:
“Վատ չի, վատ չի՜… մեր տասնապետը կարծես թե գլուխ ունի”,- քմծիծաղեցի ես, սակայն նրա հարցը ականջիս հետև գցեցի.
- Կարգ է էլի, չէիր ասի դու: Ես ի՞նչ հիշեմ: Ողջ տարի հազար ու մի երկրում եմ եղել: Հետաքիքիր է, այս կողմերում բոլոր տեղերո՞ւմ է այսպես,- զգուշորեն հետաքրքրվեցի ես:
- Ի՞նչ կարևոր է որտեղ ոնց,- կրկին խուսափեց զրուցակիցս,- կարևորը, որ կառավարիչ Պերճի ողջ տարածքում այսպես է:
- Չէ ես բան չեմ ասում, ուղղակի հետաքրքիր էր…: Ախր հնարավոր է, որ մեկ ուրիշ անգամ էլ այլ ճանապարհով ձեր երկիր գամ:
Զրուցակիցս անորոշ գլխով արեց: Տեսնելով որ նա դժվար է բացվում` ես էշիս վրայից բերեցի գինուս կիսալիքը տիկը, խմեցի և զրուցակցիս էլ առաջարկեցի: Հրաչը զգուշարեն մի քանի կում արեց:
- Բայց լսիր, ամեն դեպքում դուրս եկավ ձեր հարյուրապետը: Չէ, իրոք, կարծես լավ ռազմիկ էր ու իր գործն էր լավ գիտեր,- շարունակեց ես:
- Կառավարիչ Պերճը վատ զինվորի չի պահի,- բերանը սրբելով պատասխանեց Հրաչը:
- Լսիր, ես մի բան չհասկացա: Ես ինչքան լսել եմ, ձեր երկրում ասենք մի գավառի գլխին կանգնած է լինում իշխան, տոհմապետ կամ վերջին հաշվով` գոնե մի տանուտեր…: Իսկ դու կառավարիչ, հա կառավարիչ…,- իբր զարմացա ես,- բա ձեր իշխանն ո՞վ է, ու՞ր է կորել:
- Մեր իշխանը ոչ մի տեղ էլ չի կորել,- պատասխանեց Հրաչը,- ուղղակի նա արդեն երկար ժամանակով բացակայում է…: Իսկ նրա բացակայությամբ գավառը կառավարում է կառավարիչ Պերճը:
- Իսկ ո՞վ է ձեր իշխանը,- հարցուփորձս շարունակեցի ես:
- Ես նրան չեմ տեսել, սակայն գիտեմ, որ նրա անունը Հայկ է: Ժամանակին կառավարիչ Պերճը նրան հոգեորդի է ճանաչել և այդ ժամանակից էլ ուղարկել է աշխարհ տեսնելու, ճանապարհորդելու, սովորելու և ճանաչելու:
- Հետաքիքիր է՜,- ճակատս քորեցի ես,- լսիր, բայց այդ դեպքում ասա ձեր իշխանը հենց կառավարիչ Պերճն է էլի:
- Ս՜ս՜ս,- մատը շրթունքներին դնելով ու անհանգստացած շուրջ նայելով ասաց Հրաչը,- քեզ որպես մի օտարականի կարող է ներեն, սակայն ինձ…: Ես դեռ փոքր երեխա էի, որ կառավարիչ Պերճը հրամայեց բոլորին իրեն միայն կառավարիչ կոչել, միայն ու միայն կառավարիչ Պերճ, և սպառնաց, որ ճիպոտի հարյուր հարված կհասցնի նրան, ով այս ամենն իմանալով իրեն իշխան կկոչի: Այստեղի իշխանը միայն մեր երիտասարդ տերն է,- պատմեց Հրաչը, որի լեզուն գինին կարծես մի քիչ բացել էր,- ու ճիշտն ասած մենք բոլորս անհամբեր սպասում ենք նրան, քանի որ կառավարիչ Պերճը վաղուց է հարյուրն անցել և շուտ-շուտ է հիվանդանում…
Ինձ հուզեց ալևոր իշխանի հոգատարությունը: Փաստորեն նա վաղուց է հոգում իմ վերադարձի և ապագա հպատակներիս հետ իմ հարաբերությունների ամրության մասին:
- Այո՜ո՜ո, հետաքրքիր բաներ ես ասում…,- ասացի ես,- լավ արդեն ուշ է, արի քնենք…: Հա, ի դեպ, ջոկատդ գիշերը…
- Հանգիստ եղիր,- ընդհատեց ինձ տասնապետը,- մեր մոտ այդ ամենը շատ խիստ է, ոչ ոք չի ուզենա կառավարիչ Պերճի պատժի համը տեսնել: Նա ինչքան առատ է պարգևատրում, նույնքան էլ խիստ է պատժում ռազմական բնույթի ցանկացած թերացման համար:
Մենք գնացինք քնելու, սակայն ես դեռ երկար ժամանակ արթուն պառկած մտածում էի Կորճայքի փառահեղ և ազնվասիրտ զավակի, հոգով իսկական իշխան Պերճի մասին, որը հանուն տված խոսքի պահանջում է, այն էլ այս տարիքում և այն էլ այս երկրամասի համար այսքան բան անելուց հետո, որ իրեն կոչեն ընդամենը “կառավարիչ Պերճ”…
*
Առավոտյան շուտ արթնացա: Որոշել էի ինչ գնով էլ լինի, հենց այսօր հասնել Ալկիքար և տեսնել իմ ազնիվ “կառավարիչ Պերճին”: Ժպտացի` հիշելով տասնապետ Հրաչի պատմածները: Մենք կրկին ուղղություն վերցրինք գետի հունը և շարժվեցինք արդեն ուղիղ դեպի հյուսիս: Գետը հաճախ էր գալարվում, կտրուկ ոլորաններ տալիս, սակայն նրա ընդհանուր ուղղությունը հյուսիսն էր: Օրվա կեսին արդեն գետի հունի շուրջը լեռներն ավելի բարձրացան, իսկ կիրճերը` ավելի նեղացան: Դե ես իհարկե սովոր էի այս ամենին, ու միայն հաճելի հուշերով տարված էի դիտարկում լեռները, որոնք պատված էին թավ անտառներով: Իսկ իմ ուղեկից շումեր էշապանները ակնհայտ երկյուղով էին նայում դրանց: Ախր խեղճ մարդկանց հայացքը սովոր է անապատ-տափաստանների, երբ հայացքդ կորում է անծայրածիր հեռուներում և վերջը չի գտնում, իսկ այստե՞ղ…: Մի քանի ժամից գետը թեքվեց դեպի արևելք: Տասնապետ Հրաչը մոտ կանչեց իր ռազմիկներից մեկին և ականջին ինչ-որ բան շշնջաց: Վերջինս արագորեն վազեց գետի հունով դեպի վերև և շուտով կորավ մեր տեսադաշտից: Ես դա էլ չնկատելու տվի: Անցնելով հերթական շրջադարձը` հանկարծ մայրամուտի վերջին շողերի մեջ նշմարեցի լեռների ծայրին թառած մի հզոր ամրոց, որը արդեն իրոք պետք է որ Ալկիքարը լիներ: Բանն այն է, որ հենց իր դիրքի` կարծես մի ամբողջական ժայռի վրա տեղավորված լինելու համար նրա անվան վերջին ավելացրել էին մեր սրտին այնքան հարազատ “քար”-ը…
- Ըհը,- ուրախ նայեցի Հրաչին,- կարծես թե հասանք:
- Հասնելը հասանք, բայց ուշացել ենք,- գլուխն օրորեց վերջինս,- մայրամուտից հետո արգելված է ամրոց ցանկացած տեսակի մուտք ու ելք` առանց կառավարիչ Պերճի հատուկ թույլտվության: Ստիպված պիտի գիշերենք ամրոցի տակի այ այն գյուղակում:
- Դա լավ չի՜…, բայց լսիր, եղբայր, ես շատ շտապ ու անհրաժեշտ ապրանքներ եմ բերել կառավարիչ Պերճի համար: Իմ կարծիքով նա կուզենար հնարավորինս շուտ տեսնել դրանք:
Հրաչը թարս-թարս նայեց վրաս:
- Բա որ ծանոթ էիր կառավարիչ Պերճի հետ, ինչո՞ւ այնտեղ չասացիր:
- Դե լա՜վ, եղբայր,- թփթփացրի նրա ուսին,- ոնց կասեր ինձ ահագին դուր եկած իմ ծանոթ տասնապետներից մեկը “ինչ կարևոր է որտեղ ոնց”, հ՞ը,- ծիծաղեցի ես,- արի մի ձևով տեղեկացնենք ամրոց, որ գյուղում հյուր ունենք…
Հրաչը ոչինչ չասաց և մենք մոտեցանք գյուղին, որի վրա կարծես թառել էր լեռան կատարին գտնվող ամրոցը: Սակայն դեռ գյուղ չմտած մենք հանդիպեցինք նիզակն ուսին դրած մի բավականին տարիքով մարդու: Սա մոտեցավ տասնապետ Հրաչին և մի քանի խոսք ասաց: Հրաչը ժպտադեմ դարձավ ինձ.
- Հարգելի Մեսխի, ամրոցում արդեն տեղյակ են, որ դու ժամանել ես: Այս գյուղացուն հրամայված է իր պահեստարանում տեղավորել քո ցորենը, իսկ ախոռներում` քո էշերը: էշապանների մասին ևս հոգ կտարվի, իսկ քեզ կառավարիչ Պերճը հրավիրում է իր հետ ընթրելու…
- Վատ չի՜, տղերք,- գլուխս քորեցի ես,- ուրեմն այն զինվորին դրա համար էիր, հա՞, ուղարկել,- ժպտացի ես:
Մենք մտանք գյուղ, մեզ ուղեկցող գյուղացու պահեստում տեղավորեցինք իմ ցորենը, էշերին կապեցինք ախոռներում: Էշապաններին տարան հատուկ նման դեպքերի համար նախատեսված հյուրանոցը: Ես, մնալով մենակ, դարձա ուղեկցիս.
- Բա դո՞ւ ինչ պիտի անես:
- Մի բան կանեմ,- ժպտաց տասնապետ Հրաչը, շարեց իր ջոկատը և դարձավ ինձ,- դեհ հաջողություն, հարգելի վաճառական, մյուս անգամ չմոռանաս մեր երկիր մտնելու ձևը,- ձեռքը մեկնելով և խորամանկ ժպտալով ասաց նա:
- Հաջողություն, հաջողություն, հարգելի տասնապետ,- սեղմեցի Հրաչի ձեռքը,- չնայած չգիտես ինչու ինձ թվում է, որ մենք դեռ էլի կտեսնվենք…
Ես և իմ ուղեկից գյուղացին շարժվեցինք դեպի ամրոց: Այստեղ դատելով ամեն ինչից մեզ սպասում էին և նախապես տեսել էին, քանի որ մի փոքրիկ դռնակ անաղմուկ բացվեց և մեզ ներս առնելով պինդ փակվեց: Մենք հայտնվեցինք մի ոչ այնքան լայն բակում: Ես սկսեցի դիտարկել բակի կենտրոնում կառուցված և մեջքը հյուսիսային պարսպին դեմ արած աշտարակը, որի վրա ծածանվում էր լազուր կապույտ դրոշը: Այդ պահին դեպի աշտարակի երկրորդ հարկը տանող աստիճանի հարթակի վրա հայտնվեց պատկառազդու մի կերպարանք: Բոլորը խոնհարվեցին, որից հետո ես լսեցի իշխան Պերճի ձայնը.
- Համեցեք վերև, հարգելի հյուր, վայել չէ ձեզ սպասել բակում:
Ես բարձրացա վերև: Իշխան Պերճը ինձ թողեց առաջ: Ես մտա մարխերով լուսավորված մի սենյակ և տեսա արդեն պատրաստի ընթրիքի սեղանը…: Իմ հետևից եկող իշխանը փակեց դուռը: Ես շուռ եկա: Բարեկամիս հուզված դեմքից տեսա, որ նա վաղուց ճանաչել է ինձ: Մենք ուժեղ գրկախառնվեցինք և երկար ժամանակ բաց չէինք թողնում իրար…
…- Դեհ, պատմիր, ինչ կա չկա,- ժպտալով հարցրեց ալեհեր բարեկամս, երբ մենք բավականին պինդ ընթրելուց հետո մեկնվեցինք գահավորակների վրա:
- Ես կպատմեմ, ես մի կողմ, թանկագին բարեկամ, ավելի լավ է դու ասա ի՞նչ, ո՞նց: Ոնց որ տեսնում եմ, Կորճայքում ամեն ինչ կարգին է, տեղը տեղին ու դու էլ ամեն ինչի տերն ես քո երկաթե ձեռքով…
- Չէ մի՜, Հայկ ջան,- տխուր ժպտաց Պերճը,- իմը վաղուց է անցել: Քո համար եմ այս ամենն անում, մեկ էլ նրա համար, որ այլ կերպ չեմ կարող… հասկանո՞ւմ ես, ես ուրիշ ժամանակների մարդ եմ, ես տեսել եմ Կադմոսի ժամանակները: Է՜է՜է,- ձեռքը թափ տվեց նա,- ինչ ուզում ես ասա, այն չի էլի…, հիմա այն չի: Ողջ Արարտան այնպես հանգիստ է ապրում, կարծես մեր երկիրը մենակ մի թշնամին ուներ, այն անպետք Բելն էր, որին շանսատակ արեցինք, ու վերջ, դրանով վերջացավ: Բայց չէ՜է՜, Հայկ ջան, ես շատ ծեր եմ, ինձ քիչ է մնացել, բայց դո՜ւ, այ դու՜ կտեսնես, որ ծերունի Պերճը չի սխալվել…
- Դե լա՜վ, ծեր եմ,- բարեկամիս ուսին թփթփացրի ես,- ասացիր էլի… դու դեռ շատ ունես: Հլը պատմի, այդ ի՞նչ է եղել, ո՞վ է մեր Հայկազունիների ամենահավատարիմ ռազմիկներից մեկին նեղացրել, հը՞,- հարցրի ես:
- Նեղացրել…, այդ էր պակաս,- հպարտորեն գլուխը բարձրացրեց Պերճը,- ծերը ծեր եմ, բայց դեռ կարողանում եմ ինձ նեղացնողի մռութին այնպես շրխկացնել, որ հետո հատ-հատ կհաշվի, թե ձեռքի մեջ քանի ատամ ունի հավաքած…
- Դե լավ է էլի, էլ ի՞նչ է եղել:
- Գիտե՞ս, Հայկ ջան,- լուրջ հայացքով ինձ նայեց Պերճը,- դեռ լավ է, որ Սպարապետ Վահեն լրիվ իմ ու իմ նման մի քանիսի կողմն է պահում, թե չէ երկիրը կքայքայվեր: Ձգվել է Հայկ Նահապետի երկիրը Արևելքի Մեծ ծովից [1] մինչև Արևմուտի Մեծ ծով [2], Վերին Մեծ ծովից [3] մինչև Միջագետքի հարթավայրեր ու ապրում է այնպես, կարծես աշխարհի անցուդարձը հեչ իրեն չի վերաբերվում…: Չգիտեմ լսել ես թե չէ, բայց մեր նոր Մեծ քուրմը` Արեգ Սլկունին, լրիվ տարվել է իր քրմական գործերով, իսկ երկրի կառավարումը թողել է աստված գիտի ում…: Գլուխն է մտցրել, թե Մեծ Աղեղնավորը, առիթի դեպքում կիջնի աստղերից և կրկին կսպանի Արարտայի վրա հարձակված ցանկացած թշնամու: Գիտե՞ս չէ, Հայկ ջան, որ ինձ համար չկա, չի եղել և չի լինի այլ աստված, քան Մեծ Աղեղնավորն է` մեր փառահեղ Հայկը, բայց ես վստահ եմ…, այ էս իմ սպիտակ մազերը կարող եմ դնել, որ նա հիմա դժգոհ է այս երկրի կառավարումից, դժգոհ է, որ արիները իրենց հույսը երկնքի վրա են դրել…: Այսինքն չէ, իհարկե բոլոր հայերը չեն, որ երկինք են նայում, ես նույնիսկ կասեի որ մեծ մասը չէ, բայց դե այս քրմերը… Է՜է՜է, եղբայր, թե ես ու իմ նիզակակիրները չլինեինք, ինչ թափթփուկ ասես այս կողմից Արարտա չէր մտնի:
- Պատկերացրու նիզակակիրներդ վատը չեն,- ժպտալով հիշեցի ես,- հատկապես դուրս եկավ մեկը…, էն, որ գայլի մորթի ուներ վրա գցած, է…
- Հա՜ա՜, Սևակս,- ժպտաց իշխանը և գլխով արեց,- ես նրա վրա մեծ հույսեր եմ դնում, իսկական արիա է…: Չնայած դեռ իրեն այդ մասին չեմ ասում, բայց դե գայլի մորթով եմ պարգևատրել, դա էլ քիչ չի…: Իրոք արժանի ռազմիկ է, հարավի ամենալավ պահապաններից մեկն է…: Դեռ կճանաչես նրան:
- Մի թեթև արդեն շփվել ենք,- ժպտացի ես:
- Է՜է՜է, բան ասացիր, շփվել ենք: Ես լավ գիտեմ Սևակի շփվելը հարավից Արարտա մտնող միջագետքցիների հետ: Քաղաքավարի զուսպ, չէ՞: Բայց գիտե՞ս ինչ սիրտ ունի: Պատրաստ է Հայաստանի հասցեին մի ծուռ խոսք ասողի կոկորդը ատամներով կրծել: Մի խոսքով, Հայկ ջան, կարելի է ասել բախտդ բերել է,- ծիծաղեց Պերճը,- լա՜վ հանկարծ չնեղանաս, գիտեմ, որ դու էլ պակասը չես:
- Պերճ ջան, քեզնի՞ց նեղանամ: Իմ ազնիվ բարեկամ, դու, որ այստեղ ամեն ինչ պատրաստել ես ինձ համար… դու, որ այսպես լավ, հարազատ ու վաղուց կորցրած հորս քնքշությամբ ես ինձ վերաբերվում…
Ծերունի ռազմիկի աչքերում արցունքներ նկատեցի.
- Է՜հ՜է՜,- մի կողմն նայելով և ձեռքի աննկատ շարժումով արցունքը թափ տալով կրկին վրաս նայեց Պերճը,- շնորհակալ եմ Մեծ Աղեղնավորից, շնորհակալ եմ որ տարիների գործս գնահատող եղավ, շնորհակալ եմ որ գործս շարունակող կլինի, շնորհակալ եմ… որ ծերությանս օրոք զավակ ունեցա, քեզ պես զավակ,- Պերճը չդիմացավ և գրկեց ինձ,- արդեն ուշ է, որդիս, ուշ: Ես հրամայել եմ լավ անկողին պատրաստել քեզ համար: Արի քնենք, իսկ վաղը դուրս կգանք զբոսնելու, համ կալվածքներին կծանոթացնեմ, համ էլ ինչքան ասես կխոսենք…
Պերճը հոր քնքշությամբ գրկեց ինձ և ուղեկցեց ինձ համար նախատեսված սենյակը…
_____________________
[1] Նկատի է ունեցվում Կասպից ծովը:
[2] Նկատի է ունեցվում Միջերկրական ծովը:
[3] Նկատի է ունեցվում Սև ծովը:
*
Առավոտյան աչքերս բացեցի և տեսա Պերճին, որը պատուհանի մոտի աթոռին նստած բակ էր նայում` մեկ-մեկ հայացք գցելով վրաս: Ես քաղցր ձգվեցի հարմար անկողնու մեջ:
- Բարի լույս,- ջինջ ժպտացին բարեկամիս աչքերը,- վեր կաց, վեր այ թամբալ, տաշտերն արդեն պատրաստել եմ տվել: Լվացվիր ու…: Այսօր այնքա՜ն գործեր ունենք:
- Տո այ Պերճ ջան, երեկ այնքան քաղցր խոսք ու զրույցով ընկանք, որ մոռացա ասել: Ախր հետս բերածը է՜, էն որ գյուղացու պահեստում թողեցինք, մի խոսքով էլի, էդ ցորենը… ախր էդ միայն ցորեն չէր…
- Պա, պա, պա… սրա՜ն տեսեք; Տո այ վաճառական, ուրեմն դու իսկականից կարծում էիր, հա՞, որ կարող ես էշերի վրա բարձած պարկեր մտցնել Կորճայք ու ես չիմանամ, թե դրանց մեջ ինչ է՞,- ծիծաղեց Պերճը:
- Վայ ես քո ինչն եմ ասել, հա՜, տասնապետ Հրաչ, դեռ սպասիր ձեռքս ընկնես… մի լավ պարգևատրելու եմ բարեխիղճ ծառայության համար:
- Իհարկե: Իմ ամենալավ հետախույզներից է, շատ է սիրում տասնապետի անվան տակ պտտվել Սևակի ջոկատում, հետո էլ պահապան կարգվել: Բայց դե մի վատ սովորություն ունի, ով ինչ մտցրեց Կորճայք, չէ՞, անպայման պիտի մեջը նայի, բա՜ա՜, չեմ կարողանում այդ տղային հետ վարժեցնել… հանգիստ եղիր, բոլոր պարկերդ արդեն ամրոցի նկուղի ամենալավ փակվող…, հա՜ա՜ մոռացա ասել,- բարեկամս մատը տնկեց վերև և հազիվ ծիծաղը զսպելով ասաց,- գլխավորը` չոր, չոր սենյակներից մեկում են: Բա՜ա՜, հանկարծ ցորենդ ծիլ չտա,- ծիծաղեց բարեկամս:
Ես արագորեն վեր թռա անկողնուց: Հին զինվորականին վայել համեստությամբ կահավորված Պերճի լոգարանից դուրս գալուց, հագնվելուց, թեթևակի նախաճաշելուց ու բակ իջնելուց հետո ինձ մեծ, մի շատ մեծ անակնկալ էր սպասում: Խոստովանում եմ, որ ողջ իմ երկար կյանքի ընթացքում ես երբեք այդպես չէի զարմացել: Ասենք հետո էլ, քիչ բան է եղել, որ կարողացել է ինձ նման ձևով զարմացնել: Ամեն ինչ սկսեց դեռ աստիճանահարթակից: Հենց այստեղ հանկարծ ականջիս մի տարօրինակ ձայն հասավ: Կարծես երկաթե շատ նուրբ շղթաներ էին իրար դիպչում: Պերճը մտավ թևս.
- Հայկ, արի սկսենք ախոռներից: Հո ոտքով չե՞նք պտտվելու:
- Իրոք,- որոշեցի գլուխ գովել ես,- այ, Պերճ ջան, Բաբելոնում այնպիսի մի էշ եմ ձեռք բերել, որ տեսնես, չէ՜… պա՜ա՜ա, կարող է ամրոցդ առաջարկես փոխարենը, չհամաձայնվեմ…
- Իհարկե, իհարկե, Հայկ ջան,- խորամանկ ժպտաց Պերճը:
Մենք սկսեցինք քայլել դեպի ախոռը: Ձայնը նորից կրկնվեց: Ես սկսեցի շուրջս նայել, հույսով, որ կգտնեմ ձայնի աղբյուրը:
- Ասում ես ամրոցս տամ, էշդ չես տա, հա՞,- հարցրեց Պերճը:
- Չէ, ոչ մի դեպքում,- մի քիչ ցրված պատասխանեցի ես` փորձելով ամեն դեպքում հասկանալ, թե ինչ աղբյուրից է գալիս կրկին լսվող այդ տարօրինակ ձայնը:
Մենք մտանք ախոռ և.
- Ինձ սկի պետք էլ չի քո էշը, Հայկ ջան,- ձեռքն ուսիս դնելով,- դու նման բան տեսե՞լ ես:
Մենք կանգնել էին ախոռի բաժիններից մեկում և ես զարմանքից համրացել էի: Ինչ-որ մի տարօրինակ կենդանի այդ տարօրինակ ձայնն էր արձակում և թափ էր տալիս գեղեցիկ բաշով գլուխը: Թերևս կարելի էր այն նմանեցնել էշի, սակայն վերջինիս համեմատ սա այնքան գեղեցիկ ու նրբագեղ էր, որ բերանս բաց էր մնացել: Հանկարծ այդ կենդանին նայեց ինձ իր գեղեցիկ աչքերով և ես տեսա դրանց փայլը.
- Օ՜ աստված,- դժվարությամբ ուշքի եկա ես ու նայեցի Պերճին,- սա ի՞նչ է:
Բարեկամս ուրախ ծիծաղեց.
- Հայկ, ամեն դեպքում գուցե համաձայնության գանք, հա՞, էշիդ հարցով:
- Պերճ,- զրուցակցիս ուսին կռթնեցի ես,- սա՜… ի՞նչ է:
- Սա, որդիս, մենք որսում ենք հեռու-հեռավոր լեռների մոտից: Որսում ենք և վարժեցնում: Սրանք այնքան հեշտ են վարժեցվում, չես պատկերացնի: Սա կոչվում է ձի: Անչափ օգտակար մի կենդանի է տնտեսության ու…,- Պերճը իջեցրեց ձայնն ու գրեթե անլսելի շշնջաց ականջիս, - … մենք, Հայկ ջան` ես ու Վահեն, կարծում ենք նաև ռազմական գործի մեջ: Դեռ չենք որոշել, թե կոնկրետ ինչպես ենք կիրառելու, սակայն Վահեն արդեն կարգադրել է Հերում մի լայն տարածք ցցապատել և մենք, խիստ գաղտնիության պայմաններում, այնտեղ փորձարկում ենք այս կենդանիների բազմացման և մարտական կիրառման տարբերակները…
- Ա՜յ քեզ հրաշք,- շարունակեցի զարմանալ ես:
- Իսկ առայժմ, Հայկ ջան, սրանցից մի քանի հատ Վահեի թույլտվությամբ ես բերել եմ Կորճայք և ինքս եմ փորձում բազմացնել: Երբեմն նաև ման եմ ածում հատկապես արժանի հյուրերիս…
Պերճը հրամայեց ձիերը հանել ախոռներից: Դրանք թամբեցին էշերի թամբերին նման, բայց մի քիչ ձևափոխված թամբերով: Պերճը ճարպկորեն ցատկեց իր ձիու վրա և նայեց ինձ:
- Հը, Հայկ, բարդ բան չի, համարյա նման է էշ հեծնելուն, ուղղակի սա ավելի զգայուն կենդանի է: Հա, մոռացա ասել, հետևի կողմից երբեք չմոտենաս սրան, երբեք…, շատ ուժեղ քացահարում է…
Ես բարձրացա իմ ձիու վրա: Սկզբունքորեն վատ չստացվեց: Մի քանի անգամ բակում հետ ու առաջ գնալուց հետո ես արդեն զգացի, որ ոչինչ, վատ չի ստացվում: Որոշ ժամանակ բակում պտույտ տալուց հետո մենք թողեցինք ձիերն ամրոցում և, արդեն անցնելով մեր էշերին, որոնք նախկինների համեմատ աչքիս շատ անշուք երևացին, դուրս եկանք ամրոցից…
*
Մենք ուղղություն վերցրին դեպի հարավ` ամրոցից ձգվող գետի ափով: Լուսավոր և արևոտ օր էր: Ես ընբոշխում էի հայրենի բնության վաղուց մոռացած բույրերը: Հանկարծ Պերճը թեքվեց ճանապարհից, իջավ իր էշից և սկսեց խուզարկու հայացքով շուրջը նայել: Ես էլ հետևեցի նրան, դեռևս չկարողանալով հասկանալ, թե բարեկամս ինչ է փնտրում: Հանկարծ Պերճը մի առանձնահատուկ ձևով սուլեց: Ի պատասխան դրան` ուղիղ մեր դիմացից, կարելի է ասել ոտքերի տակից դուրս եկավ վրայի մորթիներին խոտեր կապած մի ռազմիկ և, ողջ հասակով մեկ ձգվելով, ասաց.
- Հատուկ գնդի երկրորդ հարյուրյակի չորրորդ տասնյակի ռազմիկ Վարդգես:
Պերճը վերից վար զննեց նրան և կարծես գոհ մնաց ամեն ինչից: Նա ժպտաց և դարձավ մեր առջև արձանացած ռազմիկին.
- Ազատ: Ո՞նց է ծառայությունը, ամեն ինչ նորմա՞լ է:
- Փառք Աղեղնավորին,- պատասխանեց մեր առջև ձգված ռազմիկը,- ամեն ինչից էլ գոհ եմ: Իմ տարածքում ամեն ինչ սովորականի պես` անց ու դարձ են անում շինականները և ոչ մի օտարական:
- Ապրես, որդիս,- բարեկամս թփթփացրեց ռազմիկի ուսին,- շարունակիր ծառայությունդ…
Մենք նորից մոտեցանք հիմնական ուղուն և շարունակեցին ճանապարհը: Այս ամենը կրկնվեց մի քանի անգամ: Ի վերջո Պերճը դարձավ ինձ.
- Սրանք, Հայկ ջան, Հատուկ գնդի իմ ռազմիկներն են, որոնք աննկատ հերթապահություն են իրականացնում բոլոր ճանապարհների վրա: Ի դեպ, Հատուկ գունդը իմ առանձնահատուկ հպարտությունն է, ասեմ քեզ,- ժպտաց բարեկամս,- աշխատիր, որ ինձնից հետո էլ այն չկորցնի իր որակները…
- Իհարկե, Պերճ ջան, մի էլ կասկածիր…: Ի դեպ, ինչքան հասկացա երեկ բոլոր այս դիտարկուները նկատել էին, հա՞, իմ քարավանը…
- Այդ էր պակաս չնկատեին,- խստացավ բարեկամիս դեմքը,- այդ դեպքում նրանք ճիպոտի տասական հարված կստանային, և, որ երևի ավելի կարևոր է, նրանք կզրկվեին այն ամենից, ինչ ես նրանց, իրենց հասանելիք վճարից բացի, որպես պարգևատրում տալիս եմ ամեն ամսվա վերջում` որոշակի քանակությամբ գյուղատնտեսական մթերքներ…
Մենք շարունակեցինք մեր ուղին և երեկոյան հյուրընկալվեցինք գյուղերից մեկում: Հաջորդ օրը մենք կրկին ճանապարհ ընկանք և արդեն գետի հունի հետ թեքվեցինք դեպի արևմուտք: Շուտով բարեկամս ծիծաղելով դարձավ ինձ.
- Ասում ես Սևակիս հետ մի քիչ շփվել ես, հա՞: Հիմա հետը ավելի մոտիկից կծանոթանաս:
Մենք կրկին շեղվեցինք հիմնական ուղուց և ուղղություն վերցրինք դեպի լեռները: Շուտով տեսնաք ցցապարիսպներով շրջապատված մի բավականին լայն զորակայան: Մենք ուղիղ մոտեցանք դարպասներին, սակայն մինչ այդ արդեն դիտաշտարակի վրայից նկատել էին մեզ և զարկում էին թմբուկը: Երբ մենք արձանացած պահապանների մոտով ներս մտանք դարպասներից, ընդառաջ վազեց սուրը մեջքին կապած մի բավականին տարիքով ռազմիկ, հանդերձների վրայից գցած հովազի մորթի և, արձանանալով մեր առջև, սեղմ տոնով ասաց.
- Կառավարիչ Պերճ, Հատուկ գունդը շարված է: Գնդի հրամանատար, Հազարապետ Վարագ:
Մենք առաջ անցանք, բարձրացանք հատուկ դրա համար պատրաստված պատվանդանը, որի վրա, հատուկ պատվանդանի վրա դրված, վեր էր խոյանում մի մեծ և գեղեցիկ աղեղ:
Ես հայացք գցեցի հրապարակին և տեսա զգաստ շարված ռազմիկների հավասար շարքերը: Նրանք կանգնած էին ըստ հարյուրյակների: Ես հասցրեցի նկատել նաև, որ հարյուրյակների ռազմիկները զինված էին միանման զենքերով և արագորեն հաշվեցի, որ հարյուրյակներից հինգի ռազմիկները զինված էին նիզակներով, ուսերին գցած ունեին վահաններ, իսկ կողերից կախված էին երկար և ուղիղ թրեր: Զրահավորումը ևս վատը չէր: Նրանք գլխներին ունեին կոնաձև սաղավարտներ, հագել էին դաբաղած հաստ կաշվե հանդերձներ, որոնց վրա մարմնի ավելի խոցելի մասերում կարված էին երկաթե կտորներ: Մյուս հինգ հարյուրյակը նետաձիգներ էին, զինված մարդաբոյ աղեղներով, կողերից կապած կապարճներ` լցված նետերով: Նկատեցի նաև, որ սրանք, ձեռնամարտի համար ունեին կարճ սրեր և դաշույններ: Մեր` պատվանդանին հայտնվելուն պես հրապարակը մեկ մարդու պես որոտաց.
- Փա՜ռք Մե՜ծ Աղեղնավորի՜ն:
Պերճը ձեռքով արեց, իսկ ռազմիկները կրկին որոտացին.
- Փա՜ռք կառավարի՜չ Պերճի՜ն:
Պերճը կրկին ձեռքով արեց և հրամայեց.
- Հարյուրապետերը` ինձ մոտ:
Իրենց հարյուրյակների կողքին կանգնած հարյուրապետները վազելով մոտեցան պատվանդանին և ձգված շարվեցին նրա առաջ` Հազարապետի հետևում: Նրանց մեջ հատկապես աչքի էր ընկնում հաղթանդամ Սևակը` վրան գցած գայլի մորթին:
- Ազատ,- հրամայեց Պերճը և ինձ առաջ կանչեց,- հարգելի Հազարապետ, հարգելի հարյուրապետեր և ռազմիկներ…: Ես ուզում եմ ձեզ ներկայացնել իմ որդուն` Հայկին: Որդիս վերադարձել է երկարատև ճանփորդությունից և այժմ ստանձնում է իր կալվածքների լիակատար ղեկավարությունը: Այսուհետ դուք պետք է անշեղորեն կատարեք նրա և միայն նրա հրամանները: Հավատարմորեն ծառայեք նրան, ինչպես ծառայել եք ինձ:
- Փա՜ռք իշխա՜ն Հայկի՜ն,- որոտաց Հազարապետը:
- Փա՜ռք իշխա՜ն Հայկի՜ն,- նրան կրկնեցին հարյուրապետերն ու ռազմիկները:
- Լավ է, շատ լավ է,- գոհացավ բարեկամս,- Վարագ, ռազմիկներն ազատ են: Իսկ քեզ և հարյուրապետերիդ տաս րոպեից սպասում եմ խրճիթում` հետներդ խոսելու էլի բաներ ունեմ…
Մենք ուղևորվեցինք դեպի Վարագի խրճիթը, իսկ Հազարապետ Վարագը հարյուրյակներին ազատ հրամանը տվեց: Կրկին իրենց տեղը գրաված հարյուրապետերի հրամանով հարյուրյակները շարժվեցին դեպի իրենց զորակայանները: Մենք տեղավորվեցինք Վարագի խրճիթում: Ծառաներն անմիջապես գինի բերեցին: Պերճը դարձավ ինձ և Վարագին.
- Որդիս, Վարագը իմ հին ընկերն է, մենք իրար հետ շատ բան ենք տեսել…: Վարագ ջան, սա էլ Հայկս է, որդիս… իմ երկար սպասված որդին: Բոլորս ապրում ենք այս երկնքի տակ ու եթե ինձ մի բան լինի… ոնց որ ինձ, տենց էլ նրան:
Մենք իրար ձեռք սեղմեցինք: Վարագը սիրալիր նայեց ինձ և ժպտաց.
- Չկասկածես, Պերճ ջան, չնայած դու դեռ պինդ ես, այ հինավուրց կաղնի,- ծիծաղեց նա:
Այդ պահին դուռը բացվեց և ներս մտավ Սևակը: Նա մի թռուցիկ հայացք գցեց վրաս, սակայն անմիջապես դարձավ Պերճին և հավուր պատշաճի ողջունեց նրան:
- Արի, արի, Սևակ ջան, նստիր, մի քաշվիր,- ասաց Պերճը և ժպտալով դարձավ ինձ,- սա էլ մեր Սևակը: Ես իր մասին քեզ արդեն պատմել եմ…: Սևակ ջան, սա իմ որդին է` Հայկը…: Չնայած դուք պիտի որ ծանոթ լինեք…
Ես զգացի, որ Սևակը շփոթվում է, դրա համար էլ որոշեցի նրան օգնության հասնել.
- Իհարկե, հայր, ծանոթ ենք,- ծիծաղելով հիշեցի ես,- ասեմ նաև, որ ինձ շատ դուր եկավ այն, թե ինչպես է Սևակը պահպանում Կորճայքի հարավը: Խեղճ պահապաններիս ահագին վախեցրեց…
Ես ոտքի կանգնեցի և ձեռքս մեկնեցի Սևակին.
- Ապրես, Սևակ ջան, այդ միջագետքցիները թող միշտ էլ վախով մտնեն մեր լեռները:
Սևակն ինքն էլ ոտքի կանգնեց, ուղիղ նայեց աչքերիս, ժպտաց և ասաց.
- Համաձայն եմ, իշխան Հայկ, այդ հարցում արդեն ինձ վստահիր…
- Որդիներս, դուք եք այս երկրամասի ապագա ղեկավարները,- բավարարված ժպտաց Պերճը,- հավատարիմ եղեք և ուս-ուսի տված պահեք իրար, ինչպես ձեր ծերուկները ժամանակին…
- Իհարկե, հայր,- համաձայնվեցի ես,- ու սկզբի համար, Սևակ ջան, խնդրում եմ նման մոտիկ շրջապատում էլ ոչ մի իշխան Հայկ: Ռազմիկների մոտ կամ ուրիշներին ներկայությամբ` հասկանալի է, բայց նման դեպքերում` ուղղակի Հայկ,- ժպտացի ես,- հա, ի դեպ, Սևակ ջան մի հարց…: Այն զինվորին մեզնից գաղտնի ի՞նչ ասացիր…
- Պատվիրեցի երկու տասնյակ վերցնել և հետևել, որ քո վարձած պահապանները առանց չարությունների հեռանան Արարտայից,- պատասխանեց Սևակը:
- Ա՜ա՜ա, այդպես էլ կարծում էի,- ծիծաղեց ես:
Սևակը կրկին սիրալիր ժպտաց: Այդ պահին ներս մտան մյուս հարյուրապետերը և մենք սկսեցինք քննարկել ընդհանուր թեմաներ: Հանկարծ դուռը բացվեց և հայտնվեց ևս մի ծանոթ.
- Ա՜ա՜ա, ահա և մեր աչքն ու ականջը,- ողջունեց Պերճը ներս մտնող Հրաչին,- ես էլ քեզ էի սպասում: Ծանոթացիր, կրկին ծանոթացիր քո վաճառական Մեսխիին, իսկ իրականում երկար սպասված որդուս` Հայկին:
Մենք իրար ձեռք սեղմեցինք ու ժպտացինք.
- Ապրես, Հրաչ ջան, վատ չպահպանեցիր ինձ,- բազմանշանակ նայեցի նրան ու ժպտացի,- չնայած գիտես, էն անտեր ցորենը մի քիչ ծլել էր…
- Ի՞նչ անեմ, իշխան, իմ գործը մեջը նայելն էր, բայց ծլելը…
Մենք ծիծաղեցինք:
- Լավ, լավ դեռ կծանոթանաք,- ուրախ ժպտաց Պերճը,- իսկ հիմա մենք մի կարևոր գործ ունենք: Վարագ, Հրաչ, պատրա՞ստ է:
- Այո,- պատասխանեց Հազարապետ Վարագը,- գոհ կլինես…
Մենք ոտքի կանգնեցինք և անցանք մյուս սենյակը: Այստեղ մի ցածրիկ սեղանի վրա կարծես մի անձև հողակույտ էր լցված: Համենայն դեպս առաջին տպավորությունս այդ էր, սակայն ավելի ուշադիր նայելուց հետո ես նկատեցի, որ դրա մեջ որոշակի համակարգ կա: Այդ ընթացքում Վարագը մի երկար ու բարակ փայտ վերցրած առաջ եկավ.
- Տեր իշխան, ի կատարումն քո հրամանի մենք կազմել ենք Կորճայքի հողապատկերը: Ահա,- նա փայտը պտտեցրեց հողապատկերի վրա,- այստեղ հնարավորին ճշգրտութամբ արտացոլված են մեր բոլոր լեռները և կիրճերը, հիմնական գետերն ու նրանց վտակները: Այս կարմիր փայտիկներով ցույց են տրված մեր հիմնական դիտակետերը, կապույտներով` պահեստային դիտակետերը, որոնցում ռազմիկները երբեմն փոփոխում են իրենց դիրքերը: Մեր զորակայանը սա է,- Վարագը իր բարակ փայտով ցույց տվեց փոքրիկ չոփիկներով պատված մի կլոր տարածք,- սա Ալկիքարն է, իսկ այս կետագծիկներով ցույց են տրված մեր պարեկային հարյուրյակների տեղաշարժերի ուղղությունները:
- Ապրես, Հազարապետ Վարագ, ես գոհ եմ քո աշխատանքից: Սա քեզ կօգնի ավելի լավ հսկել մեր Կորդրիքը, ինչու չէ, նաև ողջ Կորճայքն ու Արարտայի հարավը: Դու կարծես թռչյունի թևերով միշտ կտեսնես ամեն ինչ վերևից…: Լավ է, դուք բոլորդ ազատ եք: Մենք հիմա մի քիչ կշրջենք զորակայանում, իսկ հետո դուրս կգանք:
Ես ու Պերճը դուրս եկանք Վարագի խրճիթից և սկսեցին քայլել զորակայանում: Ամեն տեղ եռուզեռ էր: Մենք մոտեցանք նետահրապարակին: Այստեղ նետաձիգները վարժվում էին նետաձգության մեջ: Մեկ այլ վայրում հարյուրյակը սովորում էր շարքը պահել և վահանների հետևում ամուր պաշտպանական դիրք գրավել: Երրորդ հրապարակում ես տեսա մի խումբ մարտիկների, որոնք փափուկ մորթե գլխարկներով գլուխները և մարմնի այլ խոցելի մասերը պատած, այնուհանդերձ բավականին լուրջ բռնցքահարում էին իրար: Ես հիշեցի Քիշը և ինքս ինձ ուրախացա, որ իմ հայրենակիցները բնիկ միջագետքցիների նման փափկասուն չեն դարձել: Իհարկե, առիթի դեպքում Անապատի զավակների ոսկորները դեռ բավականին կճտճտան հայերի հարվածներից: Իրոք էլի, Քիշի և այլ քաղաքի բնիկները ինձ միշտ էլ թվացել էին մի տեսակ թույլ, կարծես մեռնող մի ժողովուրդ: Այդ տպավորությունը ուժեղացել էր հատկապես վերջին իրադարձություններից հետո կապված և ես հոգուս խորքում վախենում էին նույն պատկերը տեսնել նաև Արարտայում: Բարեբախտաբար այստեղ լրիվ այլ տեսարան էր: Միակ բանը, որ ինձ անհանգստացրեց, դա բնակավայրերի սակավաթվությունն էր:
- Սակավաթի՞վ,- ծիծաղեց Պերճը,- ախր Հայկ ջան, դու փաստացի եղել ես միայն Կորդրիքում, այն էլ քեզ Հրաչը բնականաբար այն ուղով է տարել, որ հնարավորինս քիչ բան տեսնես: Իսկ մեր Կորդրիքը մի տեսակ ամրացված ու ռազմականացված շրջան է, որը դեռ Հայկ Նահապետի ժամանակներից ստեղծվել է հենց ռազմական նպատակներով: Հանգիստ եղիր, իրական երկիրը, իրական Արարտան, իր տաճարներով, իր շքեղություններով, իր ճղճղացող ճստիկներով ու բազմանդամ ընտանիքներով, գտնվում է հյուսիսում:
Թեմայից դուրս - նոր նայում եմ, ամենաակտիվ կարդացողը այս պահին Nadine-ն է: Ինչ լավա, հենց գեղեցիկ սեռի ներկայացուցիչը, բայց չէ որ ես կասկաԾում էի, թե Հավերժության դատապարտվաԾի հուշերը մեր այսքան սիրելի կանանց ու աղջիկներին տղամարդկանց համեմատ համեմատաբար քիչ կհետաքրքրեն :)
Թեմայից դուրս - նոր նայում եմ, ամենաակտիվ կարդացողը այս պահին Nadine-ն է: Ինչ լավա, հենց գեղեցիկ սեռի ներկայացուցիչը, բայց չէ որ ես կասկաԾում էի, թե Հավերժության դատապարտվաԾի հուշերը մեր այսքան սիրելի կանանց ու աղջիկներին տղամարդկանց համեմատ համեմատաբար քիչ կհետաքրքրեն :)
Ամենաակտիվը ես կլինեի,բայց էս քանի օրն աչքերս ցավում են :)) շուտով կուղղվեմ :))
Շարունակում եմ մնալ կարծիքիս, որ քեզ պես մարդու կարծիքն այս գործում իրոք կարևոր է - համ թեման լավ գիտես, համ էլ շատ ուշադիր ես կարդում :)
Շարունակում եմ մնալ կարծիքիս, որ քեզ պես մարդու կարծիքն այս գործում իրոք կարևոր է - համ թեման լավ գիտես, համ էլ շատ ուշադիր ես կարդում :)
Դե որ գիրքը տպագրես, դառնաս աշխարահռչակ, մեզ չմոռանաս))
Անպայման: Տպագրելու դեպքում խոստանում եմ հեղինակային նշումով մեկ օրինակի նվեր` դուք ինձ շատ եք օգնում, շատ-շատ, հնարավոր է նույնիսկ չեք էլ պատկերացնում, թե ինչքան - ձեր մոտեցումը և վերաբերմունքը այս ամենին շատ կարևոր է :)
Անպայման: Տպագրելու դեպքում խոստանում եմ հեղինակային նշումով մեկ օրինակի նվեր` դուք ինձ շատ եք օգնում, շատ-շատ, հնարավոր է նույնիսկ չեք էլ պատկերացնում, թե ինչքան - ձեր մոտեցումը և վերաբերմունքը այս ամենին շատ կարևոր է :)
Ես էլ եմ ուզում :oy
Թեմայից դուրս - նոր նայում եմ, ամենաակտիվ կարդացողը այս պահին Nadine-ն է: Ինչ լավա, հենց գեղեցիկ սեռի ներկայացուցիչը, բայց չէ որ ես կասկաԾում էի, թե Հավերժության դատապարտվաԾի հուշերը մեր այսքան սիրելի կանանց ու աղջիկներին տղամարդկանց համեմատ համեմատաբար քիչ կհետաքրքրեն :)
վա~յ,Լիոն դու ինձ մի այլ կարգի նեղացրիր, ոնց թե, բա ես?ուղղակի չեմ սիրում կիստի պիստի կարդալը , սպասում եմ միանգամից մի քանի էջ տեղադրես, որ կարդամ, հաստատ հավատարիմ ընթերցող եմ, համ էլ էդ տպագրված գրքից ես էլ եմ պահանջում:goblin(դառավ Կիկոսի մահը:D):
Moonwalker
25.08.2011, 12:45
Ի՜, համ էլ նենց չի, որ գլուխս խառը լինելու պատճառով չեմ հասցնում մեկնաբանություն թողնել, ուրեմն չեմ կարդում ու չեմ գնահատում::beee
Ես էլ Գեայի նման «բիրիքով» կարդալու կողմնակիցն եմ, որովհետև հաճախ մոռանում եմ նախորդի մանրամասները::oy
Հետաքրքիր է, արդեն վերջացրել ու մաս-մաս ես տեղադրում, թե՞ դեռ աշխատանքային պրոցեսում ես::unsure
վա~յ,Լիոն դու ինձ մի այլ կարգի նեղացրիր, ոնց թե, բա ես?ուղղակի չեմ սիրում կիստի պիստի կարդալը , սպասում եմ միանգամից մի քանի էջ տեղադրես, որ կարդամ, հաստատ հավատարիմ ընթերցող եմ, համ էլ էդ տպագրված գրքից ես էլ եմ պահանջում:goblin(դառավ Կիկոսի մահը:D):
Գեա ջան, ապրես :) Իհարկե չեմ մոռանա... ոնց մոռանամ, դու այսքան լավ բան ես անում ինձ համար, սենց մեծ ոգևորությամբ ու հետաքրքրությամբ կարդում ես Հավերժության դատապարտվածի նոթերը - դա մոռանալ կլինի: Չտպագրված դեռ գրքի մի օրինակն էլ տպագրման դեպքում իհարկե քեզ կհասնի:
Ի՜, համ էլ նենց չի, որ գլուխս խառը լինելու պատճառով չեմ հասցնում մեկնաբանություն թողնել, ուրեմն չեմ կարդում ու չեմ գնահատում::beee
Ես էլ Գեայի նման «բիրիքով» կարդալու կողմնակիցն եմ, որովհետև հաճախ մոռանում եմ նախորդի մանրամասները::oy
Հետաքրքիր է, արդեն վերջացրել ու մաս-մաս ես տեղադրում, թե՞ դեռ աշխատանքային պրոցեսում ես::unsure
Ահա և արտահայտվեց մի մարդ, ում կարծիքին ես շատ էի սպասում :) Չէ, Նոթերը լրիվ արդեն մոտս են ու կարծում եմ, որ շուտով դուք դրանց լրիվ կծանոթանաք :) Ժողովուրդ, էն օրը ակումբցիներից մեկն ինձ ասաց, որ Moonwalker-ը իրոք 18 տարեկան է, նոր վերջնականապես հավատացի - ախր ընենց պոստերա գրում ու իրեն ընենցա պահում ակումբում, որ մարդու հավատը չի գալիս, որ իրոք 18 տարեկան մարդու հետ ես շփվում... :B
Ես եկա. հուսով եմ ինձ բացակա չեք դրել:)). այս մի քանի օրվա մեջ կարոտել էի թե՛ ակումբին, թե՛ Հավերժության դատապարտվածին, բայց այսպես լավ եղավ միանգամից ահագին կարդացի:).բնավորությամբ ընդհանրապես անհամբեր չեմ, բայց շարունակությանը անհամբերությամբ եմ սպասում.
Ճիշտ ես :) Ի դեպ, եղբայր, կարծես թե նյութի շարունակության տեղադրումը սկսում եմ կապել ամեն մի մասի ներքևում հայտնված շնորհակալությունների հետ: Ինձ ճիշտ հասկացի, ոչ թե խնդիրն այն է, որ շնորհակալություններս շատանան, այլ այն, որ զգամ, թե արդյոք շատ մեծ քանակությամբ չեմ ներկայացնում նյութը և արդյոք մարդիկ հասցնում են կարդալ: Այս տեսակետից խիստ ցանկալի կլիներ, որ ով որ կարդում է հերթական պոստը, մի ձևով նշան տա ի դեմս այդ շատ լավ ֆունկցիա "շնորհակալության", այսքան բան :) Տես, օրինակ նոր նայեցի, մարդիկ շնորհակալություններն արդեն դրել են, ինչը նշանակում է, որ կարելի է առաջ շարժվել...
Ի դեպ ինձ համար այսպիսի թեմաներում "շնորհակալության"-ը գրքի թերթը ծալելու նման մի բան է, կարևոր է.
Ես եկա. հուսով եմ ինձ բացակա չեք դրել:)). այս մի քանի օրվա մեջ կարոտել էի թե՛ ակումբին, թե՛ Հավերժության դատապարտվածին, բայց այսպես լավ եղավ միանգամից ահագին կարդացի:).բնավորությամբ ընդհանրապես անհամբեր չեմ, բայց շարունակությանը անհամբերությամբ եմ սպասում.
Չէ, Arpine ջան, իհարկե բացակա չենք դրել, թեև ասեմ, որ կո պակասը զգացվում էր, համենայն դեպս ինձ համար :) Հուսով եմ հետագայում ևս կշարունակես քո ներկայությամբ պատվել այս թեման ու քո շնորհակալությունները նրանից անպակաս կլինեն...
*
Հաջորդ օրը մենք վերադարձանք Ալիկքար, որտեղ մեզ արդեն սպասում էին նահանգի տանուտերերն ու տոհմապետերը: Ըստ հավուր պատշաճի Պերճը ինձ նրանց էլ ներկայացրեց, որից հետո մի լավ խնջույք կազմակերպելուց հետո բաց թողեց:
Աստիճանաբար ամեն ինչ սկսեց հունի մեջ մտնել, սակայն ես ընթացքում սկսեցի նկատել, որ բարեկամս հաճախ է հազում, իսկ մի քանի անգամ էլ արյուն թքեց: Այդ ամենի դեմ մասսամբ օգնում էին տեղական տարաբնույթ թուրմերը, սակայն դրանք միայն դանդաղեցնում էին անխուսափելին: Իսկ մի օր տեղի ունեցավ այն, ինչից ես շատ էի վախենում…
Առավոտյան արթնանալուց հետո ես ամրոցի բակում չտեսա սովորաբար շուտ վեր կացող ու տարաբնույթ հոգսերով տարված Պերճին: Արագորեն շորերս վրաս գցեցի և նետվեցի նրա սենյակ: Բարեկամս գունատված ու դժվար շնչելով պառկած էր անկողնում:
- Որդիս,- ինձ տեսնելով սիրով շշնջաց նա,- Աղեղնավորն ինձ արդեն երկինք է կանչում: Ես շատ բան չունեմ քեզ ասելու… ամեն ինչ արվել և ասվել է…: Ես գնում եմ,- դժվարությամբ շնչելով շարունակեց նա,- շարունակիր գործս, արժանի եղիր երկրին, ավել բան չունեմ ասելու,- բարեկամս նայեց ինձ տանջալից հազաց, հետո ձեռքի ափով շոշափեց դեմքս և կարոտով ժպտաց,- ի՜նչ նման ես Կադմոսին…
… Կորճայքի ազնվասիրտ իշխանի մահվան լուրը, որը արագավազ էշերի վրա տեղավորված Հատուկ գնդի սուրհանդակներս անմիջապես տարածեցին երկրում, ցնցեց ողջ Արարտան: Ալկիքարը կարծես դարձել էր երկրի կենտրոնը: Հենց նույն օրը ես Հատուկ գնդի երկու նետաձիգ և երկու նիզակակիր հարյուրակ տեղափոխեցի Ալիկքար` կարգ ու կանոն պահպանելու համար: Միաժամանակ հրամայեցի հատուկ պատրաստված սեղաններ տեղադրել ներքևում տարածվող գյուղում ու մարդիկ կարգեցի, որ հետևեն նրա վրա ուտելիքի և գինու անպակասությանը: Թող բոլորն էլ գան, թող բոլորն էլ խմեն իմ բարեկամի հոգեհանգստի համար և ճաշակեն նրա հոգեհացը: Ես քիչ մահեր չէի տեսել, սակայն ոչ մի անգամ էլ չէի համակերպվել դրա հետ: Ախր երբ ինքդ չես մահանում, իսկ քո կյանքի ուղեկիցները աստիճանաբար հեռանում են…: Դա մի աննկարագրելի տխրություն է բերում վրադ: Իսկ այս դեպքում ես կարծես երկրորդ անգամ էի որբացել: Ես ժամանակին Ուրուկում շատ էի սգացել հորս` Հայկի մահը, սակայն ոչ մի կերպ հնարավորություն չէի ունեցել ներկա գտնվել նրա թաղմանը: Դրա համար էլ այս անգամ ես որոշել էի ամեն ինչ կազմակերպել տեղը տեղին:
Իրենց հարգանքի հավաստիքը մատուցելու եկան Հատուկ գնդի Հազարապետն ու հարյուրապետերը, Կորդրիքի, իսկ հետո ողջ Կորճայքի տանուտերերն ու տոհմապետերը, շատ հասարակ մարդիկ, որոնք լավ էին հիշում իրենց իշխանի վերաբերմունքը, որը հասարակի հետ իրեն հասարակ և շատ սիրալիր էր պահում: Շուտով սկսեցին ժամանել նաև իշխաններ մոտակա և հեռավոր նահանգներից, ինչպես նաև քրմեր: Ես սկսեցի աստիճանաբար ծանոթանալ Արարտայի աշխարհիկ և հոգևոր ղեկավարության հետ: Ի վերջո մի օր իր շքախմբի հետ ժամանեց նաև սպարապետ Վահեն: Նախապես տեղեկացված լինելով այդ մասին` ես նիզակակիրների և նետաձիգների հարյուրյակները երկու շարքով շարեցի ամրոցի առջև, հրամայեցի զարկել թմբուկը, իսկ ինքս թուրը կողքիցս կապած և ամբողջովին սև հանդերձների մեջ, նրանց շարքերի միջով ընդառաջ քայլեցի սպարապետին, նրա թիկնազորին և բանակի բարձրագույն ղեկավարությանը: Իմ հուզմունքին չափ չկար…: Ախր Արարտայից հեռանալուցս հետո ես տոհմակիցներիս չէի տեսել, իսկ հիմա, ահա: Սակայն ես ինձ արագորեն հավաքեցի:
- Փա՜ռք Աղեղնավորին,- ողջունեցին իմ հարյուրյակները սպարապետ Վահեի մոտեցած շքախմբին:
Ես մոտեցա սպարապետին: Նա կլիներ մոտ վաթսունի մոտ, լրիվ սպիտակամորուս էր, սակայն այնքան ամուր կազմվածք ուներ և այնպես թեթևորեն էր շարժվում, որ միայն սպիտակ մազերն էին մատնում նրա տարիքը: Նա հագել էր լրիվ սև, իսկ կողքից կապված էր ծանր թուրը: Նա սաղավարտը ձախ ձեռքով կրծքին հենած մոտեցավ ինձ և մենք ողջունեցինք իրար:
- Հարգարժան սպարապետ,- ասացի ես,- ցավալի լուրը քեզ բերեց Ալկիքար, քանզի կյանքից հեռացավ հարավի հզորագույն պահապաններից մեկը: Ես, իշխան Պերճի հոգեորդի Հայկն եմ, որը արժանի կլինի նրան: Այսուհետ ևս Արարտայի հարավը հուսալիորեն պահպանված կլինի,- ես ծալեցի մի ծունկս:
Սպարապետ Վահեն մի պահ նայեց ինձ, սաղավարտը դրեց գլխին, մերկացրեց թուրը, դրեց այն ուսիս և հանդիսավոր տոնով հայտարարեց.
- Իշխան Հայկ, Մեծ Աղեղնավորի զորությամբ, արիների բարձրագույն կամքով և Արարտայի քուրմ Արեգի բարեհաճությամբ ես քեզ կարգում եմ Կորճայքի պահապան:
Ես ոտքի կանգնեցի և մենք շարժվեցինք դեպի ամրոցի բակը, որտեղ հատուկ ամպհովանու տակ դրված էր բարեկամիս դիակը: Մենք մոտեցանք, սակայն մի պահ հետ մնացինք: Պատշաճ էր, որ սպարապետը առանձին հրաժեշտ տար իր մարտական ընկերոջը: Մի քանի րոպեից սպարապետը հեռացավ բարեկամիս դագաղից` այնտեղ թողնելով մաքուր երկաթից պատրաստված մի ընտիր դաշույն:
Դրանից հետո ես, սպարապետ Վահեն, Հազարապետ Վարագը և բանակի ուրիշ Հայկազունիներ ուսերիս առանք Կորճայքի փառահեղ զավակի դագաղը…
*
Արարողությունը հավուր պատշաճի իրականացնելուց և բարեկամիս հոգահացը տալուց հետո ես սպարապետ Վահեին, բանակի մյուս ղեկավարներին և Հազարապետ Վարագին հրավիրեցի ամրոցի հյուասիրության սենյակը` խորհրդակցելու մեր հետագա անելիքների մասին: Սպարապետ Վահեն առաջինը խոսեց.
- Իշխան Հայկ, նախ ցանկանում եմ ներկայացնել քեզ այն անձանց, որոնց հետ այսուհետ դու առավելապես շփում կունենաս` ստանձնածդ պաշտոնի բերումով:
Ես ոտքի կանգնեցի.
- Գլխավոր Նիզակակիր` Հայկազունի Արբակ,- ներկայացրեց սպարապետ Վահեն,- նա Արարտայի բոլոր նիզակակիրների հրամանատարն է:
Հայկազունի Արբակը, որը քառասունի մոտ մի միջահասակ և ամուր կազմվածքով մարդ էր, ոտքի կանգնեց և մենք իրար ձեռք սեղմեցինք:
- Գլխավոր Աղեղնավոր` Հայկազունի Գլակ,- շարունակեց ներկայացնել սպարապետ Վահեն,- նա Արարտայի բոլոր նետաձիգների հրամանատարն է:
Հայկազունի Գլակը, երեսունի մոտ մի նիհար և բարձրահասակ երիտասարդ, ոտքի կանգնեց.
- Գլխավոր Հետախույզ` Հայկազունի Պարետ, որն ապահովում է մեզ անհրաժեշտ տեղեկություններով:
Ոտքի կանգնեց երևի մոտ երեսունհինգ տարեկան մի փոքրամարմին, սակայն խուզարկու ու սրատես հայացքով մի զորական և մենք ներկայացանք:
- Գլխավոր Ջորեպան` Հայկազունի Վստամ և գլխավոր Մթերապետ` Հայկազունի Ամբակ:
Ես ծանոթացա ևս երկու զորականների հետ: Երբ այս արարողությունը վերջացավ, սպարապետ Վահեն նստեց: Ես ոտքի կանգնեցի.
- Սպարապետ Վահե,- ասացի ես, երբ հյուրերս արդեն հարմար տեղավորվել էին գահվորակներին,- քո թույլատվությամբ առաջինը ես կարտահայտվեմ, քանզի կարևոր իրադարձություններ են հասունանում հարավում, որոնց մասին, վստահ եմ,- ես նայեցի Պարետին,- դուք պետք է որ տեղյակ լինեք: Միջագետքը գրեթե միավորվել է Լուգալզագիսի իշխանության տակ, որը կառավարում է հին սովորույթներով: Նա ստեղծել է մեծ մի պետություն, որը սակայն առայժմ այնքան էլ վտանգավոր չէ: Սակայն Քիշում տեղի են ունեցել ավելի կարևոր իրադարձություններ, որոնց ես մասսամբ ականատես եմ եղել: Տեղի լուգալ Ուր-Զաբաբան սպանվել է պալատական հեղաշրջման արդյունքում և այնտեղ իշխանության է եկել ծագումով Անապատի որդի Շարուքենը: Նա իր շուրջն է հավաքել ցեղակիցներին և պատրաստվում է սկսել շրջակայքի նվաճումները:
- Մենք Լուգալզագիսի մասին տեղյակ ենք,- պատասխանեց Վահեն,- սակայն Քիշի մասին դու նոր բան ասացիր:
- Թույլ տուր, սպարապետ,- միջամտեց Պարետը,- մենք արդեն ճանապարհին էինք, երբ իմ գործակալից լուր ստացա:
Պարետը կողից կախված պայուսակից հանեց կավե մի սալիկ և տվեց սպարապետին:
- Այստեղ ասված է Ուր-Զաբաբայի սպանության և պալատական ինչ-որ աղմուկի մասին, սակայն ոչինչ չի կոնկրետացվում…,- շարունակեց նա,- իսկ հիմա արդեն շատ բան պարզվեց:
- Տեր սպարապետ,- կրկին խոսք վերցրի ես,- այս ամենը հաշվի առնելով ես ցանկանում եմ ներկայացնել քեզ և Արարտայի բարձրագույն ռազմական ղեկավարությանը այն միջոցառումների ցանկը, որ պատրաստվում եմ իրականացնել` հույս ունենալով ստանալու քո համաձայնությունը
- Իշխան Հայկ,- գոհունակությամբ գլխով արեց սպարապետը,- ես ուրախ եմ, որ Կորճայքում իշխան Պերճին փոխարինել է քեզ նման մի իշխան, որը իր կառավարման առաջին իսկ օրից ոչ միայն տիրապետում է շրջակա երկրներում տիրող իրավիճակին, այլև ունի գործողությունների ծրագիր: Մենք ուշադրությամբ կլսենք քեզ:
Ես նշան արեցի Հազարապետ Վարագին և նա արագորեն դուրս եկավ: Գրեթե անմիջապես էլ երկու ռազմիկներ ներս բերեցին փոքր սեղանի վրա հավաքված Կորճայքի հողապատկերը և դրեցին զրուցակիցներիս առաջ:
- Տեր սպարապետ,- ասացի ես,- սա Կորճայքի հողապատկերն է, որը կազմել է տվել դեռ հանգուցյալ հայրս: Այստեղ ցույց են տրված հիմնական գետերը, նրանց վտակները, լեռները, կիրճերը և այլն: Վերջերս ես հրամայեցի սրանից երկրորդը սարքել և տեղադրել Ալկիքարում, որից հետո հաճախ եմ այն ուսումնասիրում: Տեսեք, մեր Կորճայքը բնականից պաշտպանված է լեռներով, որոնք բաժանում են խոշոր կիրճերը: Երևի հենց այդ պատճառով է, որ հները այն կոչել են Կորճայք [1]: Այս նահանգը կարծես ի վերուստ նախատեսված է պաշտպանության համար և իզուր չէր, որ ժամանակին հայր՜…հայ…, ը՜ը՜…այսինքն ուզում էի ասել Հայկ Նահապետը,- արագորեն ինձ հավաքեցի ես,- այստեղ հիմնադրեց առաջին ամրացված շրջանը` Միջագետքից կատարվող ներխուժումների դեմ: Սակայն այն ժամանակ ժամանակը դեռ քիչ էր և նա չհասցրեց ինչպես հարկն է ամրապնդել Կորճայքը, որի հետևանքով բելի հրոսակները համեմատաբար հեշտությամբ թափանցեցին դեպի հյուսիս: Հինք ընդունելով այս ամենը, ահա թե ինչ եմ առաջարկում: Դեպի հյուսիս` երկրի խորքը տանող բոլոր հիմնական կիրճերում իրականացնել լայն կառուցողական աշխատանքներ: Նախկինում Միջագետքից միայն առանձին մարդիկ կամ մանր ավազակախմբեր էին Կորճայք թափանցում և մեր շարժական դարանները լիովին բավարար էին: Սակայն իմ կարծիքով մենք շուտով գործ կունենանք ավելի կազմակերպված, ուժեղ, իսկ գլխավորը,- հառաչեցի ես,- ավելի մեծաթիվ թշնամու հետ և այս համակարգը կարող է արդեն բավարար չլինել: Դրա համար ես առաջարկում եմ յուրաքանչյուր կիրճում ստեղծել ամրոցաշինական մի համակարգ` մանր բերդերի մի շղթա: Յուրաքանչյուր բերդ կպաշտպանի ռազմիկների մի հիսնյակ կամ տասնյակ, սակայն,- ժպտացի ես,- այս բերդերը շատ կլինեն և թշնամուն դրա գրավելու վրա բավականին ուժասպառ կլինի: Միաժամանակ նա չի էլ կարողանա դրանք անտեսել և առաջ շարժվել, քանզի նախ դրանք նրա ճանապարհը կփակեն, հետո էլ նա կվախենա իր թիկունքում մեր ուժերը թողնել: Դրա համար էլ ամեն դեպքում ստիպված կլինի պայքարել նրանց դեմ և այդ ընթացքում անխուսափելի կորուստներ կկրի: Սակայն թշնամուն ուժասպառ անելուց հետո էլ, նույնիսկ այն դեպքում, երբ բերդի պատերն արդեն գրավված կլինեն, մեր կայազորը, ես դա էլ եմ մտածել, դատապարտված չի լինի կործանման, այլ գաղտնուղով կհեռանա: Արդյունքում թշնամին կորուստներ կկրի, սակայն ոչնչի չի հասնի: Այսպես նա ուժասպառ կարվի…: Իսկ կիրճի ամրոցաշինական համակարգի ամենավերջում ես առաջարկում եմ կառուցել արդեն ավելի խոշոր ու հատկապես անառիկ մի ամրոց, մոտավորապես Ալկիքարի պես: Այստեղ կտեղավորվի կիրճի ամրոցային համակարգի կայազորի ղեկավարը և այն հատկապես ուժեղ կկանգնի թշնամու կոկորդում:
_______________________
[1] Նկատի է ունեցվում “Կորճայք” բառի ստուգաբանումը որպես “Կիրճայք”` այսինքն “Կիրճեր”:
- Հետաքրքիր է,- առաջ եկավ սպարապետ Վահեն,- իշխան Հայկ, դու առաջարկեցիր լեռնային պայքարի շատ հետաքրքիր ձև: Մենք էլ մինչ այս,- Վահեն արտահայտիչ նայեց իր զորականներին,- մտածում էինք նման մի բան ստեղծելու մասին, սակայն դու արդեն ներկայացրիր ամեն ինչ ավելի համակարգված և կարծես պատրաստի: Իսկ քանի՞ ամրոցաշինական այդպիսի համակարգ պետք կգա:
Ես ոգևորվեցի փորձառու ռազմիկի գովեստից և շարունակեցի.
- Նայիր, տեր սպարապետ,- ես վերցրեցի բարակ փայտը և սկսեցի հողապատկերի վրա ցույց տալ,- սկսենք արևելքից: Սա Տարոնո գետն [1] է, որը սկիզբ է առնում Կորճայքի արևելյան այս լեռնաշղթայից միջին մասից, որը տեսնո՞ւմ ես, սկսվում է դեռ Վասպուրականի հյուսիսից և ուղիղ գծով իջնում է դեպի հարավ` մինչև Միջագետք: Ահա, ես առաջարկում եմ առաջին ամրոցաշինական համակարգով պատել նրանից մի քիչ հյուսիս գտնվող այս երկու երկար կիրճը, իսկ համակարգի վերջում, այ այստեղ, Տարոնո գետի վերին հոսանքի մի անառիկ վայրում, որտեղ իրար զուգահեռ ձգվող այս կիրճերը մոտենում են իրար, կառուցել մեծ ամրոցը, որ կանվանենք Աղի [2],- ժպտացի ես,- թող արդեն այստեղ թշնամին Կորճայքի աղիությունը զգա: Վասպուրականի լեռնաշղթայից արևմուտք Նպատականի լեռնաշղթան է, տեսնում ես, սա է, որ սկսվում է Միջագետքի հարթություններից հետո…: Այս կիրճում, որտեղով հոսում է Աղբակ գետի ձախ վտակը, կկառուցենք ամրոցաշինական երկրորդ համակարգը, որի գլխավոր ամրոցը կլինի այստեղ, որտեղից այն կհսկի հարավային և արևելյան ուղիները, և կանվանենք Սրինգ [3],- ժպտացի ես,- քանզի այս ամրոցը, բնականաբար կհասցնի մի քիչ ուշ մտնել մարտի մեջ և կտեղեկացնի` կսրնգահարի, հարձակման մասին: Նրանից արևմուտք, ահա այս կիրճը պաշտպանելու համար կկառուցենք ամրոցների երրորդ` ամենահզոր և արդեն եռաստիճան համակարգը: Առաջին համակագը կվերջանա Աղբակ գետի ափին գտնվող այս ամրոցով, որը ձեր թույլտվությամբ կկոչենք Սմբատաբերդ [4], նրանից հետո կսկսվի երկրորդ համակարգը, որը կվերջանա մեծ ամրոցով, որը կկոչենք Ջլմայր [5], իսկ նրանից հետո արդեն կսկսվի երրորդ աստիճանը, որը կվերջանա արդեն բոլորիս հայտնի Հադամակերտով [6], որը ուժեղ կամրացնենք և կվերածենք մեծ ամրոցի: Այս հզոր եռաստիճան ամրոցներից դեպի արևելք դուք արդեն տեսնում եք Արևելյան Խաբուրի արևելյան վտակի վերին հոսանքում գտնվող Ալկիքարը, որն արդեն պատրաստ է: Մնում է միայն նրա մատույցներով դեպի հարավ ձգվող այս կիրճը ամրացնել մանր ամրոցներով և մի համակարգ ևս պատրաստ է: Մնաց նահանգի արևմտյան մասը: Այստեղ, ինչպես տեսնում եք, գրեթե անանցանելի լեռների մի համակարգ է: Թշնամու հավանական ներխուժման ուղին պետք է անցնի Տիգրիս գետի հունով, այլ ճանապարհ ուղղակի չկա: Դրա համար ես առաջարկում եմ այստեղ պաշտպանվել հետևյալ կերպ: Տիգրիսի արդեն այս մասում, որտեղ լեռները սկսում են սեղմել գետը, կկառուցենք գետի ջրերով պաշտպանված մի հզոր ամրոց, կոչելով այն Սապփա [7], որը պաշտպանական համակարգ կկազմի ավելի հյուսիս գտնվող Բզաբդե ամրոցի [8] հետ: Նրանից հյուսիս կգա մանր բերդերի շղթան, որը կվերջանա արդեն հայտնի Փյունիկ քաղաքով, որն ամուր ամրոցի կվերածենք: Ինձ գրեթե բան չմնաց ասելու: Թշնամին այս համակարգում մեծապես կթուլանա, սակայն եթե նույնիսկ հաղթահարի էլ այն ու շարժվի հյուսիս, դեմ կառնի ահա այս կիրճին, որը ևս կպատենք մանր բերդերի շարանով, իսկ վերջում, հենց այ այս նեղլիկ լեռնանցքում, կկառուցեն մեծ ամրոցը, որը կանվանենք Ձորա Պահակ [9], քանզի հենց այն է կոչված լինելու այս ուղղությամբ վերջնական և ամուր հսկողություն իրականացնելու: Այստեղից թշնամին չի կարողանա առաջ անցնել: Այստեղից եթե նա որոշի Տիգրիսի այ այս` արևելյան վտակի` Ջերմի ափով դեպի արևելք շարժվել` դեմ կառնի մանր բերդերի հերթական շղթային, որը կվերջանա մեծ բերդով: Այն կկոչենք Զռայլ [10], քանզի այստեղ հաստատ արդեն նրա զռռալը կգա,- ծիծաղեցի ես,- իսկ դրանից հետո, որպես համենայն դեպս էլի, ապահովություն մեր զռռացող թշնամուց, գալիս է բերդերի երկրորդ աստիճանը, որի մեծ բերդը կլինի այստեղ Մոկաց նահանգի [11] կենտրոնական քաղաքում: Դե իսկ եթե Ձորա Պահակից թշնամին որոշի շարժվել դեպի արևմուտք, այսինքն գնա Տիգրիս գետի հունով, ապա դեռ երկար ստիպված կլինի արշավել այ այս լեռնաշղթայի եզրերով: Իսկ այդ ընթացքում մենք մեր հարձակումներով ուժասպառ կանենք նրան, և, որ ամենագլխավորը, մեր Արարտայի Միջնաշխարհը, ներքին գավառները նա չի կարողանա մտնել: Ահա այսքան բան…
_______________________
[1] Գետ, որը սկսվում է Կորճայքի Կոռի Նիխորական լեռներից և հոսելով դեպի արևելք, թափվում է Ուրմիա լիճը:
[2] Աղի (Այլի) Բերդաքաղաք Պարսկահայքի Այլի գավառում` Տարոնո գետի վերին հոսանքներում:
[3] Բերդ կորճայքի արևելքում գտնվող Մոթողանք գավառի հյուսիսում` Մեծ Զաբ գետի վերին հոսանքում:
[4] Բերդ Կորճայքի Փոքր Աղբակ գավառում` Աղբակ գետի ձախ ափին:
[5] Ամրոց Կորճայքի Փոքր Աղբակ գավառում` Աղբակ գետի աջ ափին` Սմբատաբերդից հյուսիս:
[6] Բերդաքաղաք Վասպուրական նահանգի Մեծ Աղբակ գավառում:
[7] Ամրոց Հայոց Միջագետքի Ծավդեք գավառում՝ Տիգրիսի աջ ափին:
[8] Ամրոց Հայոց Միջագետքի Ծավդեք գավառում՝ Սապփային շատ մոտիկ` դեպի հյուսիս, Տիգրիսի աջ ափին:
[9] Բերդ, հետագայում բերդաքաղաք, որը հայտնի դարձավ Բաղեշ անունով, Աղձնիքի Սոլնոձոր գավառի Ձորա պահակ լեռնանցքում:
[10] Բերդ Վասպուրականի Առնոտոյն գավառի հարավ-արևմուտքում:
[11] Մոկք: Վանա լճից հարավ տարածվող Հայաստանի նահանգ:
- Վատ ծրագիր չի՜,- մտախոհ գահվորակի վրա ձգվեց սպարապետ Վահեն և շոյեց մորուքը,- սակայն այն միջոցներ կպահանջի: Բայց ոչինչ,- վճռականորեն ասաց նա,- մենք կհաշվենք, թե ամեն մի համակարգը ինչքան նյութական միջոցների և աշխատող ձեռքի կարիք կզգա և կհամոզենք Մեծ քրմին: Հը՞, ի՞նչ կարծիքի եք,- դարձավ նա իր զորականներին:
Վերջիններս համաձայնվեցին:
- Ես կարծում եմ, իշխան Հայկ,- որ այս գործը պետք է սկսվի` ինչքան շուտ, այնքան` լավ: Դու շատ շուտով կստանաս շինարարական միջոցներ և աշխատող ձեռքեր` սկզբում բանակային, իսկ շուտով` արդեն պետական միջոցներից…
- Տեր սպարապետ,- կրկին խոսք վերցրեցի ես,- ես մի քանի այլ մտահաղացումներ էլ ունեմ: Քո թույլտվությամբ…
- Ասա, իշխան Հայկ,- պատասխանեց սպարապետ Վահեն:
- Առաջինը, ես այստեղ կստեղծեմ գլխավոր Հետախույզի կառույցի նման մի բան, որը մեզ տեղեկություններ կապահովի հատկապես հարավի գործերի մասին: Երկրորդ, մի առաջարկ ունեմ, որը կարող է ձեզ մի քիչ տարօրինակ թվալ, սակայն ես այն շատ եմ կարևորում և նրա ծախսերը լիովին վերցնում եմ ինձ վրա,- նայեցի զրուցակիցներիս հետաքրքրված դեմքերին և շարունակեցի,- ես գիտեմ, որ մեր երկրում, հատկապես քաղաքներում, լինում են դեպքեր, երբ մայրը որևէ պատճառով հրաժարվում է հենց նոր ծնած իր երեխայից: Ես առաջարկում եմ Արարտայի բոլոր նահանգներում և մեծ քաղաքներում բացել հատուկ մանկատներ, որոնք կընդունեն նման երեխաներին` թե աղջիկ, թե տղա, և մարդկանց բացատրել նրանց նշանակությունը: Տարեկան երևի մոտ մի հինգհարյուր երեխա կհավաքվի: Բոլոր այդ երեխաներին ես կհավաքեմ ինձ մոտ, հատուկ մայրացուներ և բժիշկ-դաստիարակներ կկարգեմ, որոնք կմեծացնեն երեխաներին: Իսկ երբ նրանք դառնան ասենք հինգ-վեց տարեկան, կսկսենք նրանց աստիճանաբար վարժեցնել ձեռնամարտի, մարտական վարժությունների ու զենքերի գործարկմանը և, որ հատկապես կարևորում եմ, որևէ մի արհեստի: Երբ նրանք չափահաս կդառնան, նրանք ազատ կլինեն հեռանալու կամ մնալու: Հեռանալու դեպքում նրանք կկարողանան իրենց արհեստով զբաղվել, սակայն ցանկացած դեպքում կլինեն վարժված ռազմիկներ: Իսկ ով կցանկանա, նա կշարունակի ռազմական ծառայությունը: Վերջիններս, որպես արդեն պատրաստի ու արհեստավարժ ռազմիկներ միշտ մեր ձեռքի տակ կլինեն և պետք կգան երկրին: Ավելացնեմ նաև, որ միաժամանակ էլ դրանով մենք կլուծենք անտուն երեխաների հարցը…
- Վատ չի՜,- ժպտաց սպարապետ Վահեն,- սակայն ես այդ գործը չեմ թողնի միայն քեզ վրա և ցանկացած դեպքում տարեկան որոշ չափի միջոցներ կփոխանցեմ քեզ այդ գործի համար, հը՞, Մթերապետ Ամբակ, կկարողանանք չէ՞,- շուռ գալով դեպի իր զորականը` հարցրեց նա
- Ինձ թվում է պետք է որ կարողանանք,- տնտեսներին հատուկ զգուշավորությամբ պատասխանեց վերջինս:
- Լավ՜, լա՜վ, եթե իմ Ամբակն ասաց, ապա հարցը համարենք լուծված: Սակայն իշխան Հայկ, ես էլ քեզ ասելիք ունեմ,- նա ձայնը ցածրացրեց և մոտեցավ ինձ,- գիտես չէ՞, Ալկիքարի ախոռներում ինչ ունենք: Ես մինչ այս ուզում էի դրանք վերցնել, սակայն այժմ գտնում եմ, որ դրա կարիքը չկա: Սակայն սա խիստ գաղտնի է և ոչ մի դեպքում օտարները չպետք է իմանան այդ մասին..., գոնե մինչև առաջին մարտը, հասկանո՞ւմ ես:
- Իհարկե, տեր սպարապետ, կարող եք հանգիստ լինել, դրանք հուսալի ձեռքերում են,- հավաստիացրի ես:
- Ասելու բան ունե՞ք,- դարձավ սպաապետը իր զորականներին:
- Քո թույլտվությամբ…,- ոտքի կանգնեց գլխավոր Հետախույզ Պարետը,- իշխան Հայկ, ես կապ կպահպանեմ քեզ հետ և մենք մեր կառույցների գործունեությունը կհամակարգենք, առիթի դեպքում կօգնենք կամ կփոխլրացնենք իրար:
- Անպայման,- նա ձեռքը սեղմեցի ես:
- Իշխան Հայկ, դու այսուհետ մուտք ունես ինձ մոտ օրվա որ ժամին էլ որ լինի, իսկ քո ուղարկած սուրհանդակը անպայման առաջնություն կունենա մյուսների նկատմամբ: Դեհ,- ոտքի կանգելով ասաց սպարապետ Վահեն,- կարծես թե ամեն ինչ խոսեցինք:
Սպարապետ Վահեի զորականները ևս ոտքի կանգնեցին ու դուրս եկանք սենյակից: Արդեն մութ էր: Մենք իջանք բակ: Հյուրերը հեծնեցին իրենց էշերը և արագորեն դուրս եկան դարպասից:
Հանկարծ այդպես միանգամից դատարկված ամրոցում ես ինձ խիստ միայնակ զգացի: “Դեհ, Հայկ եղբայր”,- քթիս տակ ծիծաղեցի ես` հիշելով միջագետքցի վաճառականների մոտ տարածված մի արտահայտություն,- “պարկը ուսիդ վերցրիր, դա հեշտ է, իսկ հիմա` զոռ տուր”…
*
Եվ սկսեցին հոսել արտաքնապես հանգիստ, գավառային կյանքով լի օրերը: Ես միանգամից հասկացա, որ այս ծավալի գործ միայնակ ի զորու չեմ լինի անելու, դրա համար էլ որոշեցի հավաքել խելքը գլխին օգնականներ: Բարեբախտաբար խելքը գլխին, և որ պակաս կարևոր չէ, հավատարիմ և ճշգրիտ չափած ապրելուն սովոր օգնականներ ես գտա Հատուկ գնդում:
Հենց հաջորդ առավոտյան ես ինձ մոտ կանչեցի Հրաչին և բացատրեցի, թե ինձ ինչ տեսակ մարդիկ են պետք: Մի քանի օրից Հրաչը ներկայացավ Ալկիքար մի մեծ խմբով, որի ուղիղ կեսը կանայք էին: Ես բոլորին հրավիրեցի ամրոցի մեծ սենյակը: Սկսեցի նրանից, որ մանրամասն հարցուփորձ արեցի կանանց: Պարզվեց, որ նրանց մեծ մասը գյուղական ամուրի կանայք են, որոնց գրեթե ոչ մի բան չի կապում տեղում:
Ես նրանց առաջարկեցի ըստ իրենց ցանկության աշխատանքային զույգեր կազմել: Ստացվեց երեսուն զույգ: Դրանից հետո նրանք ընտրեցին իրենց ղեկավար` հիսունին մոտ մի չամուսնացած, առողջ-գյուղական կին` Նվարդ անունով: Ես բացատրեցի, որ Նվարդը պետք է մնար այստեղ` Կորճայքում, հանդիսանար իմ օգնականը և պարբերաբար հսկողության տակ պահեր ողջ երկրում ցրված մանկատները:
Դրանից հետո ես ներկայացրեցի նրանց վիճակը, բացատրեցի, որ ամեն մի զույգ պետք է մեկնի Արարտայի լայնատարած նահանգներից որևէ մեկը, ինձնից ստացած միջոցներով տուն ձեռք բերի և աշխատողներ վարձի և բոլոր մարդաշատ վայրերում, հատկապես շուկաներում, տեղեկացնի իրենց գործունեության մասին.
- Ընդ որում,- ավելացրի ես,- ձեզ հասանելիք աշխատավարձից, երեխաների պահման ծախսերի համար ամեն ամիս ձեզ տրվող միջոցներից բացի, ուշադիր լսեք սա, ամեն մի երեխայի համար, որ դուք կուղարկեք, դուք կստանաք սահմանված չափի պարգևատրում: Ինձ թվում է, որ դրանից հետո դուք կձգտեք լավ աշխատել: Ես, կամ իմ օգնականը պարբերաբար կշրջենք և կստուգենք ձեր աշխատանքը: Տեսեք,- ես խստորեն նայեցի նրանց,- դուք ստանում եք մի աշխատանք, որի մասին ձեր համագյուղացիները միայն կերազեին: Հրաչը բոլորիդ երաշխավորել է, սակայն վայն եկավ նրան տարավ, ում աշխատանքը դուրս չի գա: Ես լայն լիազորություններ ունեմ սպարապետից և նման մարդը խստագույնս կպատժվի: Դրան հակառակ ես գնահատել գիտեմ ազնվությունը և գործին նվիրվելը: Ոչ մի անօրինական բան, աստված չանի, որ երեխաներից որևէ մեկը, այն ընթացքում, երբ կլինի ձեր մոտ, որևէ մի նեղություն կրի: Ամեն մի երեխայի հանձնման փաստը կվկայվի նաև տեղի իշխանի, տոհմապետի կամ տանուտիրոջ կողմից, որոնք հատուկ կտեղեկացվեն ձեր գործունեության մասին: Ասեմ ձեզ, որ իմ կողմից անմիջապես մահվան կդատարապրտվի այն անձը, որը, աստված փրկի նրան ինձնից այդ դեպքում, կփորձի երեխաների առուվաճառք իրականացնել, կհափշտակի երեխային կամ նրանց կօգտագործի որևէ մի զազրելի նպատակով: Խստորեն կպատժվի անազնվությունը, անմաքրությունը, երեխաների սպասարկման համար ցանկացած թերացումը` լինի դա սննդի հարցով, ստնտուի թե բժշկի: Դուք երեխաների կհավաքեք, կխնամեք, կկրթեք, իսկ երբ նրանք բավականին կմեծանան, կդառնան չորսից վեց տարեկան տարեկան, ես հատուկ մարդիկ կուղարկեմ, որոնք երեխաներին կհասցնեն Կորճայք…: Տեսեք, ես ձեզ ընտրել եմ որպես մի նորմալ մարդկային զույգի: Դուք պետք է իրար հետ ապրեք, դրա համար էլ այս գլխից ասում եմ, որ եթե համաձայն չեք` ասեք,- ես նայեցի հավաքվածներին, որոնցից պատասխան չեղավ,- դուք կարող եք ամուսնանալ, ձեր երեխաներն ունենալ, կարող եք նաև ազատ սիրել իրար, սակայն կրկնում եմ, աստված փրկի իմ ձեռքից նրան, կին կլինի թե այրմարդ, ով որևէ հակաբնական կամ հակաբարոյական բարք կդրսևորի երեխաների նկատմամբ: Դուք ինձ հասկացաք, եղեք նորմալ հայ մարդիկ և այդ դեպքում դուք հազար շնորհի կարժանանաք իմ կողմից, ես դա խոստանում եմ, իսկ հակառակ դեպքում…,- ես բազմանշանակ լռեցի, մոտիկ կանչեց Հրաչին և ասացի,- ասուհետ Հրաչը լուրերի հարցով իմ օգնականն է և նա կամ նրա գործակալները մշտապես, սակայն ձեզ համար աննկատ կշրջեն երկրով մեկ, կլսեն և կտեղեկանան, թե մարդիկ ինչ են խոսում ձեր հաստատության մասին: Այդ տեղեկությունը կստուգվի արդեն իմ կողմից: Նորից եմ կրկնում` եղեք արժանի հայեր և կապրեք ու կծերանք որպես արժանի հայեր,- ժպտացի ես,- իսկ հիմա ձեզ տաս օր ժամանակ, մեկնեք ձեր գյուղերը, լավ մտածեք այս ամենի մասին, քննարկեք այս ամենը ձեր հարազատների հետ: Ուղիղ տաս օրից առավոտյան ես կրկին սպասում եմ ձեզ Ալկիքարում: Դուք հենց այստեղից արդեն համապատասխան միջոցներով կմեկնեք ձեր համար նախանշած վայրերը և կսկսեք ձեր գործունեությունը…
Ես ճանապարհեցի Հրաչի բերած մարդկանց, որից հետո նրան կրկին կանչեցի մոտս.
- Հրաչ, ես քեզ բավականին ճանաչել եմ, դրա համար էլ վստահում եմ: Դու այսուհետ կլինես իմ առաջին օգնականը: Հաշվիր, որ այսօրվանից դու ստանում ես երկու անգամ ավել, քան քեզ վճարում էր իշխան Պերճը: Հետագայում ըստ հանգամանքների,- ժպտացի ես,- քո աշխատավարձը ավելի կբարձրանա:
Հրաչը լուռ առաջ եկավ և ծունկի գալով համբուրեց ձեռքս:
- Իսկ այժմ, Հրաչ ջան, կրկին գործի անցնենք: Ես պատրաստվում եմ ավելի հզորացնել Հատուկ գնդի քո հետախուզական կառույցի գործունեությունը: Այսուհետ դու ողջ Կորճայքի հետախուզության պետն ես, իսկ Հատուկ գնդում կնշանակես խելքը գլխին մեկին: Հուսով եմ աչքի տակ ունե՞ս հարմար մադկանց: Հրաչ ջան,- նայեցի նրան,- ես այս հարցը քեզ վաղուց պիտի տայի, բայց դե կներես, գլուխս խառն էր: Ընտանիքդ մե՞ծ է:
- Տեր իմ, ես որբ եմ և միայնակ եմ աշխարհի երեսին: Հազարապետ Վարագն էր, որ ինձ վերցրեց Հատուկ գունդ,- հուզված շշնջաց Հրաչը, իսկ հետո ավելացրեց,- տեր իմ, հենց դրա համար, էլի, երեխաների հետ կապված այս գործը հատկապես սրտիս մոտիկ եկավ: Կարծես իմ մանկությունը լինի…
- Սրանից հետո, Հրաչ ջան, հաշվիր, որ միայնակ չես,- թփթփացրի Հրաչի ուսին,- դու վաղը քո բոլոր հետախույզներին և օգնականներին հավաքիր ամրոցում, իսկ դրանից առաջ ինձ մանրամասն տեղեկացրու, թե ով ինչ կարող է անել…
Հաջորդ օրը Հրաչի կառույցի բոլոր աշխատողները հավաքված էին ինձ մոտ: Ես նրանց տեղեկացրեցի, որ այսուհետև իրենք կստանան կրկնակի բարձր աշխատավարձ և ծանոթացրի իրենց առջև դրված խնդիրներին.
- Դուք պետք է ավելի ակտիվ գործեք: Այսուհետև դուք իմ աչքերն ու ականջներն եք: Զգուշացնում եմ` ես շատ հետաքրքրասեր եմ և բավականին ուժեղ, որ ինձ թույլ տամ իմանալ ինչ ցանկանում եմ: Դուք բոլորդ,- ես հայացքով չափեցի հավաքվածներին,- այսուհետև ենթարկվում եք ինձ: Ուշադրություն դարձրեք հատկապես այս հանգամանքի վրա` միայն և միայն ինձ: Դուք ոչ ոքի չեք ենթարկվում ողջ աշխարհում, ինձնից բացի: Ես կանգնած եմ ձեր թիկունքին և ցանկացած գործողության համար, որը կարվի իմ կամ ձեր բարեխիղճ շահերից, դուք իմ կողմից կարժանանաք անպատճառ և եռանդուն պաշտպանության: Ասեմ ձեզ նաև, որ իմ մոտ ստեղծված է խրախուսանքների և պատիժների մի ամբողջ համակարգ: Խրախուսանքները սահման չունեն ու կկիրառվեն ըստ արժանավույնի: Պատիժները ինձ մոտ իրականացվում են արագ և անաղմուկ: Մեղանչած և մահվան դատապարտված անձնավորությանը ոչ մի հրապարակային պատիժ չի լինի: Նրան ուղղակի կգտնեն գետում խեղդված, կիրճի ծայրից գլորված, արջի կողմից պատառոտված և այլն, կամ էլ,- ես նայեցի ներկաներին,- չեն գտնի երբեք: Ես երբեք չեմ ների դավաճանությունը և ինձ հետ կրկնակի խաղ խաղալը: Իմացեք, որ ես բավականին փորձ և խելք ունեմ, որ դա հասկանամ: Իմ միակ նպատակը Կորճայքի և հետևապես նաև ողջ Արարտայի ապահովությունն է: Եղեք արժանի ռազմիկներ, անտեսանելի ճակատամարտերի ռազմիկներ, բարեխիղճ կատարեք ձեր գործը, հոգացեք մեր Հայաստանի մասին, հոգի դրեք ձեր գործի մեջ և շռայլորեն կպարգևատրվեք: Ես խոստանում եմ ձեզ, որ նույնիսկ ձեր մահվան դեպքում ձեր կանայք և երեխաները մինչև իրենց մահը կլինեն իմ հոգածության ներքո ու կստանան ձեր աշխատավարձը: Սա կարող եք չկասկածել: Իսկ այժմ ավելի կոնկրետ: Ինձ պետք է մանրամասն տեղեկացված լինել Միջագետքում և հատկապես այնտեղի քաղաքներում տիրող իրավիճակի մասին: Հրա՞չ:
Հրաչի նշանով առաջ եկան արտաքինով և հագուկապով միջագետքցիներին նման, նրանց լեզվով խոսող և հատկապես ստուգված ու Հրաչի կողմից երաշխավորված մի քանիսը: Ես դարձա նրանց.
- Ձեզնից յուրաքանչյուրը կտեղավորվի իմ մատնանշած քաղաքներից մեկում և մշտապես կտեղեկացնի ինձ այնտեղ տիրող իրավիճակի մասին: Ինչպես կտեղավորվի, ինչ կանի, վաճառական կլինի թե դարբին, դա իր գործն է և ես չեմ միջամտում: Ինձ միայն պետք է մշտապես տեղեկացված լինել: Դուք,- ես հայացքս բևեռեցի նրանց վրա,- գնում եք աշխատելու ամենավտանգավոր տեղում: Դրա համար դուք արդեն կստանաք քառապատիկ ավել և միաժամանակ ձեզ միջոցներ կտրամադրվի գոյատևելու համար: Ձեր աշխատավարձը կհավաքվի ինձ մոտ և ըստ հնարավորինս կփոխանցվի ձեզ կամ ձեր մատնանշած անձին: Անկախ ամեն ինչից գոյատևման համար միջոցներ ձեզ կտրվեն, սակայն ասեմ, որ ես հատկապես կգնահատեմ նրանց, որոնք կկարողանան այնքան իրենց տեղը գտնել այդ քաղաքներում, որ կսկսեն ապրել տեղական միջոցների հաշվին, որպես ասենք մի դարբին կամ հյուսն: Հասկանում եք իհարկե, որ ես սա անում եմ ոչ թե միջոցներ խնայելու, այլ այն բանի համար, որ դուք հնարավորինս ձեզ գտնեք այդ քաղաքներում և արտաքնապես լինեք ընդամենը այդ քաղաքի բնակիչներից մեկը:
Իմ ընտրած անձիք նստեցին և Հրաչի նշանով առաջ եկավ մեկ այլ խումբ:
- Նախկիններին ասածները մասսամբ ձեզ էլ է վերաբերվում: Սակայն դուք պետք է գործեք երկրի ներսում: Ես ձեր մեջ կբաժանեմ գործողությունների ոլորտները և դուք կմեկնեք համապատասխան քաղաքներ կամ գյուղեր: Ես ձեզնից պահանջելու եմ լուրեր Արարտայի ներսում տեղի ունեցող ամեն ինչի մասին` լինի դա իշխանի, քրմի, վաճառականի, թե հասարակի մասին: Դուք բոլորդ, ամեն ամիս ինձ կտեղեկացնեք ձեր պատասխանատվության տարածքներում աչքի ընկնող իրադարձությունների մասին, իսկ բացառիկ դեպքերում կամ իմ կողմից հանձնարարական ստանալիս` անմիջապես: Նորից եմ կրկնում, ես պետք է իմանամ ձեր պատասխանատվությանը հանձնված տարածքում տեղի ունեցող բոլոր աչքի ընկնող իրադարձությունների մասին` լինի դա իշխանների գզվռտոց, թշնամու ներխուժում, հատկապես դաժան սպանություն, խոշոր կողոպուտ, անբնական երեխաների ծնունդ, բնական աղետներ և այլն: Մի խոսքով ամեն ամեն ինչի մասին, որը շեղում է հանդիսանում սովորականից: Որպես հատուկ, սակայն, ուշադիր եղեք, խիստ կարևոր հանձնարարություն,- ես խստացրեցի ձայնս և նայեցի նրանց,- դուք պետք է մշտական, սակայն անտեսանելի, կրկնում եմ անտեսանելի հսկողության տակ պահեք ձեր տարածքներում գտնվող մանկատները: Դրանց մասին մանրամասները Հրաչը կասի ձեզ: Կրկնում եմ, մանկատները պետք է պահեք առանձնահատուկ ուշադրության և հոգածության կենտրոնում ու ես միշտ պետք է տեղեկանամ որևէ մի առանձին մանկատանը տիրող վիճակի մասին:
Հետախույզների այս խումբն էլ նստեց և Հրաչի նշանով կանգնեց վերջին խումբը:
- Նախկիններին բոլոր ասածներս վերաբերվում է նաև ձեզ: Սակայն ձեր գործը նախկինին ավելի նման է լինելու: Դուք պետք է մշտական հսկողության տակ պահեք Կորճայքի բոլոր ճանապարհները: Ձեր պատասխանատվության տարածքները, հրամանատարին և հերթապահության կարգը կորոշի Հրաչը: Ես պետք է ամեն օրվա վերջում տեղեկացված լինեմ, թե ով է գնում և գալիս: Դուք պետք է զեկուցեք ամեն քիչ թե շատ աչքի ընկնող իրադարձության մասին: Ավելորդ էլ է ասել, որ անմիջապես, կրկնում եմ, անմիջապես, ես պետք է իմանամ ցանկացած քարավանի կամ օտարականի մուտքի մասին: Տեսեք,- զգուշացրի ես,- իշխան Պերճի ժամանակ այս հարցը խիստ էր, հիմա` առավել ևս: Ցանկացած անակնկալի դեպքում, երբ դուք բաց կթողնեք որևէ օտարականի կամ որևէ քարավան` լինի դա մարդկանց թե կենդանիների քարավան, կանցկացվի առանձին քննություն և մեղավորները խստորեն կպատժվեն: Ինձ չի հետաքրքրում` ինչպես կիրականացնեք հսկողությունը: Մուրացիկի տեսքով կնստեք ճանապարհներին, դարան կմտնեք, թե կընդունեք թափառաշրջիկի կերպարանք, դա ձեր գործն է, ինձ պետք է արդյունք: Իհարկե ավելորդ էլ է ասել, որ ես պետք է իմանամ օրինակի համար, թե որևէ մի կոնկրետ քարավան ինչ ապրանք է տանում: Դե սրա մասին իհարկե արդեն գիտեք, ուղղակի ասում եմ, որ այս հանգամանքին հատկապես ուշադրություն դարձնեք: Հարցեր կա՞ն:
Ես մի քանի հարցերի լրացուցիչ պարզաբանումներ տվեցի և դարձա Հրաչին.
- Բոլոր կազմակերպչական հարցերը լուծիր: Հինգ օրից առավոտյան բոլորը կհավաքվեն այստեղ և պետք է պատրաստ լինեն իրենց տեղերը մեկնելու, իսկ ճանապարհները` հսկողության տակ դրվելու:
Ես բաց թողեցի հետախույզներիս և նայեցի Հրաչին: Սա անմիջապես դուրս եկավ և ներս եկավ Հազարապետ Վարագի ուղեկցությամբ.
- Հազարապետ Վարագ, Հրաչ, ասեմ ձեզ, որ Հատուկ գունդը շուտով դառնալու է Կորճայքի բանակի հիմքը: Ես ձեզնից պահանջելու եմ, որ այն լինի մշտապես մարտունակ վիճակում: Գնդի մարտունակության հետ կապված ցանկացած թերացում խստորեն կպատժվի: Չնայած գիտեմ, որ դեռ հորս ժամանակից ձեր գնդում ամեն ինչ տեղը տեղին է, սակայն չեմ զլանում կրկնել այս ամենը: Մարտունակություն և միայն մարտունակություն: Առայժմ այսպես` ամեն շաբաթվա վերջում, Հազարապետ Վարագ, դու ինձ պետք է զեկուցես գնդի մասին: Իսկ դու, Հրաչ, այսուհետև քո մարդկանց միջոցով պետք է խստորեն հետևես և ապահովես գնդի անվտանգությունը թշնամու լրտեսներից և հետախույզներից: Ձեզ վրա նաև դնում եմ երկու կարևոր խնդիր: Առաջին` գնդի կազմում ստեղծեք մի հարյուրյակ` հատուկ ստուգված, նվիրված և պատրաստված ռազմիկներից, որոնց խնդիրը պետք է լինի պատերազմի ժամանակ թափանցել թշնամու ճամբար, անցնել նրա թիկունք և մեզ ապահովել տեղեկություններով թշնամու մասին: Այս հարյուրյակը կկրի "Աղվես" անունը: Բացի սրանից ստեղծեք ևս մի հարյուրյակ, որը պատրաստված կլինի հատուկ գործողություններ իրականացնելու համար` լինի դա աննկատ թշնամու թիկունք անցնել և գերիներ բերել, թշնամու քնած ռազմիկներ մորթել, պալատներ թափանցել, ծառերի, պարիսպների վրա մագլցել կամ…,- ես նայեցի նրանց,- …տո կամ էլ հենց ուղիղ գետնի տակն անցնել,- ծիծաղեցի ես,- մի խոսքով դուք ինձ հասկացաք: Այդ հարյուրյակը այսուհետև կկրի "Դաշույն" անունը և պետք է արժանի լինի մի հազարյակի, իսկ նրա ամեն մի մարտիկը պետք է ի վիճակի լինի կռվել առնվազն երկու սովորական ռազմիկի դեմ: Այս երկու հարյուրյակների ռազմիկները կվարձատրվեն կրկնակի բարձր, որը կստիպի այլ ռազմիկներին բարձրացնել իրենց արհեստավարժությունը` նրանց շարքերն անցնելու համար: Ձեզ մեկ ամիս ժամանակ` ռազմիկների ընտրության և այլ հարցերի համար: Մեկ ամսից գալու եմ ստուգելու: Ի դեպ, Հազարապետ, թույլ կտաս, չէ՞, որ մի փոքրիկ հարցով միջամտեմ գնդիդ ներքին գործերին:
Հազարապետը անմիջապես ծնկի եկավ.
- Տեր իշխան, հրամայիր:
- Վեր կաց, վեր,- ծերունի ռազմիկի թևից բռնելով ոտքի կանգնեցրի ես,- ցանկությունս շատ համեստ է,- ծիծաղեցի ես,- ուղղակի կուզենայի, որ "Դաշույն"-ի հրամանատար նշանակվեր մեր փառահեղ Սևակը…
Հազարապետ Վարագն ու Հրաչը, խոնհարեցին գլուխները: Ես բոլորին ազատ արձակեցի և միայնակ մնալով սկսեցի խորհել. "Փառք Աղեղնավորին, կարծես թե սկիզբը գնաց: Մնացածը ընթացքում կերևա…":
*
Հաջորդ օրը ես ինձ մոտ կանչեցի Կորճայքի Մթերապետ Վրույրին: Դեռ Պերճի կենդանության օրոք ես շփվել էի նրա հետ, սակայն վերջին օրերի հոգսերը մի տեսակ ժամանակ չէին թողել նրան անդրադառնալու: Ես գտա, որ այժմ իսկը ժամանակն է:
- Վրույր,- դարձա ես նրան,- դու իշխան Պերճի օրոք հավատարմորեն ես ծառայել և հայրս քո ծառայությունից գոհ էր: Այժմ դու ծառայում ես ինձ,- Մթերապետը խոնհարվեց, իսկ ես շարունակեցի,- ես կրկնակի բարձրացնում եմ քո աշխատավարձը, սակայն ասեմ նաև, որ մեզ նորանոր գործեր են սպասում: Սակայն մինչ դրանց անցնելը…: Վրույր, դու իմ տնտեսության ղեկավարն ես: Հայրս բարձր էր արտահայտվում քո ազնվության մասին: Մի քանի բան էլ ես եմ ուզում ավելացնել: Հավատա, ես բավականին ծանոթ եմ վաճառականների և տնտեսների գործին ու խելքս բավականին հասնում է: Դրա համար ես քո աշխատանքի գլխավոր պայման եմ համարում քո ազնվությունը: Որպես ամեն մի տնտես, դու բնականաբար մեղր վաճառելիս մատդ կլպստես, սակայն այդքանը և միայն այդքանը: Դու ստանալու ես ամսեկան կրկնակի բարձր աշխատավարձ և այլն…, սակայն ոչ ավել այդ "և այլն-"ից: Դու ինձ հասկացա՞ր:
Վրույրը գլխով արեց իսկ ես շարունակեցի:
- Ինձ նաև պետք է, որ դու լինես քո գործին տեղյակ մարդ: Ինձ թվում է հայրս չի սխալվել քո հարցով: Ընթացքում կերևա…: Ես գնահատում եմ ազնվությունը, նվիրվածությունը և հատկապես իր գործը լավ իմանալը: Այդ դեպքում քո աշխատավարձը էլի կբարձրանա: Առայժմ այսքանը, իսկ այժմ անցնենք կոնկրետ գործերին: Ինչքա՞ն պարենամթերք ունենք ամբարած, որտե՞ղ և ի՞նչ վիճակում է այն պահվում:
- Տեր իշխան, մեր այս տարվա ցորենը կհերիքի, որ մենք մեկ տարվա ընթացքում կերակրենք հինգ հազար մարդու, նույնն էլ գինու և այլ մթերքների հարցով: Իշխան Պերճը գտնում էր, որ սա անհրաժեշտ միջինն է: Պարենամթերքները պահված են այստեղ` Ալկիքարի մոտ գտնվող գյուղակի պահեստներում: Պահվում են ըստ պահանջի:
- Լա՜վ,- գոհացա ես,- շուտով կգամ պահեստարաններդ նայելու: Իսկ ընդհանրապես, Վրույր, պատկերացնո՞ւմ ես, քանի մարդ է ապրում Կորդրիքում և ընդհանուր Կորճայքում ու ասենք ինչքա՞ն հասուն տղամարդ, ինչքա՞ն կին, ինչքա՞ն ծերունի կամ երեխա ունենք:
- Տեր իշխան,- գլուխն օրորեց Մթերապետս,- ճշգրիտ չեմ կարող ասել…
- Այդ դեպքում, Վրույր, քո առջև առաջնային խնդիր եմ դնում` պարզել այս հանգամանքը: Հավաքիր քո մոտ տանուտերերին և խոշոր տոհմապետերին ու թող ամեն մեկն ասի, թե ինչքան մարդ ունի` ինչքան տղամարդ, կին, երեխա, ծերունի և այլն: Հասկանալի՞ է: Քեզ մեկ ամիսը հերիք կլինի այդ աշխատանքները կազմակերպելու համար: Մեկ ամսից տեղեկությունները լինեն ձեռքիս տակ:
Վրույրը խոնհարվեց, իսկ ես շարունակեցի.
- Վրույր, քեզ վրա ևս մի կարևոր խնդիր եմ դնում: Դու պետք է վարես իմ աշխատավարձների գործը: Այսօրվանից սկսած իմացած եղիր, որ հետախույզները վճարվում են այլ կերպ: Դրա մասին Հրաչը կասի: Երևի նաև տեղյակ ես, որ ստեղծվել է մանկատների ցանց, որոնց ղեկավարությունն իրականացնում է ալկիքարցի մի կին` Նվարդ անունով: Դու նրան ճանաչո՞ւմ ես:
- Ճանաչում եմ, տեր իշխան,- պատասխանեց Վրույրը:
- Այդ դեպքում այսուհետ մշտապես կապի մեջ եղիր նրա հետ և կարգավորիր մանկատներին հասանելիք միջոցների տրամադրումը, բաշխումը, դրանց չափի պահպանումը և դրանց նկատմամբ հսկողությունը: Հասկանալի՞ է: Այժմ այս հարցով ավելի կոնկրետ: Յոթ օրից ինձ պետք է գալու վաթսուն էշ և երեսուն քսակ ոսկի…
Ես ևս մի քանի պարզաբանում տվեցի և Մթերապետիս ևս ուղարկեցի գործելու: Կարծես այլևս շտապ գործ չմնաց: Դե սրանք հիմնականում լուծելի հարցեր են, իսկ այ ամրոցաշինությունը…
Այդ պահին ինձ տեղեկացրին, որ սպարապետից սուրհանդակ է եկել:
Ես հրավիրեցի նրան ամրոցի մեծ սենյակը: Մոտ հիսունի մոտ, բավականին լիքը, աշխույժ հայացքով մի մարդ էր, որը ներկայացավ Հորակ անունով: Պարզվեց, որ նա սպարապետի ամենալավ շինարարներից է, որը եկել է Կորճայք ամրոցաշինության գործը ղեկավարելու համար: Նրա ասելով անհրաժեշտ նյութերով քարավանները արդեն պատրաստվում են և մի տաս-տասնհինգ օրից կլինեն անհրաժեշտ վայրերում.
- Իսկ ինձ, տեր իշխան,- ավելացրեց նա,- սպարապետն ուղարկեց քեզ մոտ, որ կոնկրետ որոշենք ամեն մի բերդի կամ ամրոցի կառուցման տեղը և հատակագիծը: Շուտով կժամանեն նաև իմ օգնականները, որոնցից յուրաքանչյուրը պատասխանատվություն կկրի ամեն մի առանձին համակարգի կառուցման համար,- Հորակը նայեց ինձ և սրտաբաց ժպտաց:
Այս մարդը ինձ միանգամից դուր եկավ: Նրա մեջ զգացվում էր շինարար հայի եռացող արյունը, որը ոգևորվել էր նման մեծության գործից: Ես անմիջապես սուրհանդակ ուղարկեցի Հատուկ գունդ և հրամայեցի Հազարապետ Վարագին ու Հրաչին գնդի հրամանատարությունը և ընթացիկ գործերի ղեկավարումը հանձնել հարյուրապետ Սևակին ու անմիջապես գալ ինձ մոտ խորհրդակցության: Մենք պետք է որոշեինք ամրոցաշինության կարևորագույն հարցը…
Ստեղ Arpine-ն ասում է, որ երեխաների հետ կապված այս գաղափարն իրեն շատ է դուր եկել: Հաճելի է… :)
Ժողովուրդ, էս ինչ հետ եմ մնացել :oy
Բայց կարդալով գալիս եմ...
Mark Pauler
26.08.2011, 21:36
Ժողովուրդ, էս ինչ հետ եմ մնացել :oy
Բայց կարդալով գալիս եմ...
Մենակ դու չես հետ մնացել: Ես էլ եմ հետ մնացել :))
Լիոնի նկարագրելու ձիրքը լավն ա:
Դեռ սկզբի հատվածներից Հայկազունների մարտի նկարագրությունը շատ է տպավորվել: Գունեղ էր ու պատկերավոր:
Ճիշտն ասած սկզբում փորձում էի հասկանալ ու մի քիչ էլ դուրս չէր գալիս, որ մեր Լիոնը ուրիշի ստեղծածի վրա է կառուցում իր ստեղծագործությունը, բայց հետո պատմական առատություն ու հայկական կոլորիտ զգալով հասկացա, որ ինքը թաքնված նպատակներ ունի ու շատ էլ ճիշտ ձև ա ընտրել:
Mark Pauler ջան, անընդհատ տեսնում էի, որ կարդում ես, դրա համար էլ անհամբեր սպասում էի կարծիքիդ: Ապրես, շատ ճիշտ դիտարկումներ արեցիր - Հավերժության դատապարտվածի հուշերը իրոք որ կարծես նպատակ ունեն լուսաբանել, ներկայացնել մեր պատմությունը: Կարծում եմ, որ դրանք ինձ փոխանցելու հիմնական դրդապատճառներից մեկն էլ հենց դա է եղել :)
*
Կյանքը կարծես աստիճանաբար սկսեց հունի մեջ մտնել: Շուտով Հրաչի հետախույզներն անցան գործի: Դրանից հինգ օր հետո իրենց աշխատանքի վայրերը մեկնեցին նաև մանկատների ղեկավար զույգերը: Ես մինչ այդ, հաշվի առնելով բնական պայմանները, լայնատարած Արարտան բաժանել էի երեսուն մասի և յուրաքանչյուր զույգի մանրամասն բացատրել էի նրա պատասխանատվության տարածքը` պատվիրելով տեղավորվել իրենց տարածքի որևէ մեծ քաղաքում հարմարավետ մի տանը: Մի քանի օրից Վրույրը ինձ ներկայացրեց տվյալներ Կորճայքի բնակիչների մասին: Պարզվեց, որ ողջ նահանգում կա մոտ քսան բյուր բնակիչ: Մեծամասնություն էին կազմում հասուն տարիքի տղամարդիկ և կանայք: Մինչև քսան տարեկան մարդիկ ևս քիչ չէին: Իրենց թվով վերջին տեղում էին յոթանասունից բարձր մարդիկ: Ես գոհ մնացի այս ամենից: Կարևորը, որ, ինչպես մի ժամանակ Մենեսն ասաց, երեխաներ ծնվում են բավարար թվով, իսկ օտարականներ ուղղակի չկան: "Դեհ",- գահվորակի վրա ընկնելով քմծիծաղեցի ես,- "այս ծերուկների մեջ Վրույրը մոռացել է նշել ինձ, բայց դե ոչինչ, դա ներելի թերացում է"…
Իսկ մի քանի օրից եռուզեռը սկսվեց: Տեղ հասան սպարապետի ուղարկած քարավանները և Հորոյի ու նրա օգնականների ղեկավարությամբ կիրճերում սկսվեցին շինարարական աշխատանքները: Առանց իմ ցուցումների էլ զգացվում էր, որ շինարարները բավականին հրահանգավորված են, քանի որ կառուցում էին հիմնավորապես, այնպես, որ դրանից լավ ցանկանալ չէր էլ կարելի:
Ընթացիկ գործերը սկսեցին աստիճանաբար կլանել ինձ: Ես ստանում էի կավե սալիկների վրա գծված հաշվետվություններ, շփվում էի մարդկանց հետ ու լսում նրանց: Ժամանակ գտնելով սկսեցի աստիճանաբար զբաղվել նաև իմ առողջական և մարտական վիճակով…
Երբեմն գնում էի ախոռները և հետաքրքրվում ձիերի հարցով: Սրանց բազմացման գործը մի տեսակ առաջ չէր գնում: Կարծես թե այս կենդանիները հրաժարվում էին սերունդ տալ անազատության մեջ: Սրանից զատ ամեն ինչ ընթանում էր իմ ուզածով:
Այժմ միջագետքյան իմ կյանքը ինձ թվում էր որպես մի հեռավոր ու անհասկանալի անցյալ: Կարծես այն ժամանակ ես ուրիշ մարդ էի, որ կարող էր թեթևամտորեն վազվզել Բառնամատռայի հետևից կամ էլ կռիվ սարքել քաղաքի պանդոկներում: Այժմ հիշելով այդ ամենը ծիծաղս գալիս էր, սակայն միաժամանակ ես նաև ինձ լավ էի զգում, քանի որ իրոք արդեն համարում էի, որ կյանքս իզուր չի անցնում և ես իզուր չեմ ապրում: Պետք է ասել նաև, որ միջագետքյան երկարատև կյանքն ինձ բավականին օգտակար հատկություններ էլ էր տվել…
Արդեն մի քանի քարավաններ մեկնել էին Կորճայքից դեպի Միջագետք և իմ սկսած առևտրական գործունեությունն արդեն տվել էր իր առաջին պտուղները: Այն հետագայում խոստանում էր ավելի զարգանալ` դառնալով իմ սկսած ձեռնարկումների նյութական ապահովման հիմքը…
*
Արդեն արժեր մտածել նաև Արարտան տեսնելու մասին: Իմ ստեղծած համակարգը, շնորհիվ օգնականներիս գործունեության արդեն սկսել էր անխափան գործել, դրա համար էլ ես կարող էին նաև ժամանակավորապես բացակայել: Պետք էր մտածել նաև ավելի հարմար տեղավորվելու մասին: Ես մասնակի վերափոխումների մի ծրագիր կազմեցի, ըստ որի պետք է իրականացվեր ամրոցի բնակելի մասի վերափոխումը, որից հետո վերցնելով բավականին միջոցներ, ծպտվեցի և իմ լավագույն էշերից մեկով դուրս եկա շրջագայության:
Արարտան մի լայնատարած պետություն էր և այնքան էլ հեշտ չէր այն արագորեն դիտարկելը: Ճանապարհորդությունն ինձնից խլեց բավականին ժամանակ, մանավանդ, որ ես հաճախ էի կանգ առնում տեղեկություններ հավաքելու համար: Հատկապես հետաքրքրում էին մանկատներս: Սկզբում շարժվեցի դեպի արևմուտք, եղա հարավային և հարավ-արևմտյան նահանգներում: Այստեղ եռում էր կյանքը, գնում-գալիս էին առևտրական քարավաններ, գործում էին արհեստավորները և անհանգստանալու ոչ մի հիմք չկար: Նույն պատկերն էր նաև կենտրոնական, հյուսիսային և արևելյան նահանգներում: Ճամփորդությանս ընթացքում ես հաճախ էի կանգ առնում պանդոկներում, տեղական արհեստավորներից և մանր վաճառականներից հարցուփորձ անում նորությունների մասին: Միաժամանակ այցելում էի նաև Հրաչի գործակալներին, որոնց տվյալները ես ունեի:
Այդ ամենը համեմելով համեղ հյուրասիրությամբ` ես հաճախ էի ստանում հետաքրքիր տվյալներ: Մասնավորապես պարզվեց, որ բոլոր քաղաքներում էլ հետաքրքրված են երեխաներին մանկատներում տեղավորելու դեպքերով: Այն դարձել էր լայն քննարկման առարկա: Բոլորն իրենց պարտք էին համարում կարծիք արտահայտել դրա նպատակների մասին, սակայն նրանցից ոչ մեկն էլ նույնիսկ մասսամբ չէր գուշակում իրական նպատակը: Գոհունակությամբ տեղեկացա նաև, որ առայժմ մանկատներում որևէ արտակարգ դեպք չի պատահել: Արդեն կային առաջին ճստիկները, որոնք ապահովության մեջ ապրում էին իրենց դաստիարակների խնամքի ներքո:
Ես եղա նաև Հայկաշենում ու դա իմ ճամփորդության ամենահուզիչ պահերից մեկն էր: Տեսա հորս պատվին կառուցված շքեղ տաճարը, որը արդեն դարձել էր ուխտատեղի և Հայկազունիների տոհմական դամբարան: Ես օրերով չէի կարողանում կտրվել հորս հանգստարանից, սակայն մի օր կարծես արթնացում եկավ վրաս…
… Այցելեցի քաղաքից դուրս տեղավորված սպարապետ Վահեի նստավայրը և հաճույքով տեսա, որ իրոք ժամանակին այդ ամենի մասին ինձ պատմած վաճառականը չի չափազանցեցրել: Սպարապետին տեղեկացրի ընթացիկ գործերի մասին, որից հետո ավարտելով շրջագայությունս հյուսիսային և արևելյան նահանգերի ուսումնասիրությամբ, ի վերջո վերադարձա Ալկիքար:
Այստեղ ամեն ինչ ընթանում էր իր հունով և կարծես կյանքիս ռիթմը մի թեթև ընկավ: Սկսեցի կարոտել պարզ մարդկային ուրախություններին, սկսեցի հիշել, թե ինչ բուռն ու անհոգ կյանք էի վարում նախկինում: Եթե այժմ կողքիս լիներ վաղեմի բարեկամս` Մենեսը, անպայման կծիծաղեր և կպնդեր, որ անկողինս տաքացնել է պետք…: Դե սկզբունքորեն ես էլ իհարկե դեմ չէի լինի այդ ամենին, սակայն իմ նոր կարգավիճակը ինձ պարտավորեցնում էր ավելի շրջահայաց լինել: Ախր ես էլ նախկին թռի-վռին չէի, որ մի կնոջից ձաձրանալուց հետո թողնեի նրան և անցնեի մյուսին: Այժմ ես Կորճայքի մեծ իշխանն էի, որը պետք է միշտ իր տեղում լիներ և պետք է օրինակ ծառայեր իր հպատակներին: Բացի այդ իմ առջև կանգնեց ևս մի խնդիր: Ախր առաջ ես երկարատև չէի հանդիպում ոչ մի կնոջ հետ, քանի որ տարիները նրան փոխում էին, իսկ ինձ` ոչ: Այժմ առավել ևս, չէ՞ որ կողքիս եղած կինը կմեծանա, իսկ ես կմնամ նույնը…
Այս հարցերն էին ինձ հաճախ տանջում, երբ ընթացիկ գործերի մեջ հարմար պահեր գտնելով ես դուրս էի գալիս զբոսնելու: Ու մի անգամ էլ նկատեցի գետակի մեջ երկար փեշերը ծնկներից վերև հավաքած լվացք անող մի գեղեցիկ կնոջ: Ես հնարավորինս փոշոտեցի հագուստներս ու մազերս, հագուստներիս ծալքերում թաքցրի թուրս, և մոտեցա նրան.
- Բարի լույս, գեղեցկուհի,- սկսեցի ես սովորական տոնով,- չե՞ս հուշի արդյոք մոլորված օտարականին, թե ինչպես հասնել Ալկիքար,- հարցրի ես:
- Մոլորված օտարականը,- թարս-թարս վրաս նայելով` գետի միջից խոսեց կինը,- ամեևին էլ Ալկիքարը չի փնտրում, քանի որ ինչքան կարելի է դատել նրա եկած ուղղությունից, նա հենց Ալկիքարից է որ գալիս:
- Իրո՞ք,- կեղծ զարմացա ես,- մի՞թե դա էր Ալկիքարը:
Գեղեցկուհի մի անգամ էլ հայացք գցեց վրաս և, քանի որ արդեն վերջացրել էր գործը, փեշերը հավաքեց ձեռքում և, մերկացնելով խելքամաղ անող ծնկները, սկսեց դուրս գալ գետից:
Նա կլիներ հազիվ մի քսան տարեկան: Ուներ համաչափ դիմագծեր, սև, երկար մազեր, գեղեցիկ կուրծք և նուրբ իրան: Գետից դուրս գալուց հետո նա սկսեց հավաքել քարերին փռած շորերը մի մեծ կողովի մեջ: Դե բնականաբար ես չէի կարող անտարբեր մնալ և սկսեցի լուռ օգնել նրան, որի համար արժանացա մի հմայիչ ժպիտի: Դրանից հետո ես կողովը վերցրի ձեռքս և պատրաստվեցի ուղեկցել նրան:
- Ի՞նչ ես անում,- զարմացավ նա,- ես ինքնս կտանեմ կողովը,- ասաց և փորձեց ձեռքիցս վեցնել այն:
- Գեղեցկուհի ջան, այն մեծ սիրալիրությունից հետո, որը դու ցուցաբերեցիր իմ նկատմամբ, երբ ինձ ցույց տվեցիր Ալկիքարը, ինձ ուղղակի այլ ելք չի մնում, քան օգնել քեզ,- սիրալիր ժպտացի ես:
- Ախր չի կարելի…, գյուղում ի՞նչ կասեն:
- Ոչինչ էլ չեն ասի: Ի դեպ,- հարցրի ես, երբ մենք արդեն ուղղություն էինք վերցրել դեպի մոտակա գյուղը,- քո անունն ինչպե՞ս է:
- Նունե,- պատասխանեց նա:
- Իմ անունն էլ Հայկ է, ես մանր առևտրական եմ և մանրուքների առևտուր եմ անում: Ասում են այստեղի իշխանը լայն գործունեություն է ծավալել, ես էլ որոշեցի, որ գուցե իմ ապրանքն էլ նրան պետք կգա: Հատկապես նրա կնոջը…
- Հա՜ա՜,- ծիծաղեց նա,- վատը չի մեր իշխանը, բայց կնոջ հարցով սխալվել ես: Ասում են նա միայնակ է ապրում:
- Պահո՜ո՜ո,- կեղծ տխրեցի ես,- լսիր, նա հո հիվանդ չի, հը՞, կամ կարող է այնքան էլ չի սիրում կանանց…
- Չէ, չէ, նորմալ, առողջ, ես նույնիսկ կասեի հմայիչ տղամարդ է,- ծիծաղեց Նունեն,- մի անգամ տեսա, հոր թաղումին էր…: Ճիշտ է հեռվից էի նայում և դեմքը չհասցրի նկատել, բայց դե ոչինչ, վատը չէր: Նմանների մասին հայերն ասում են,- ծիծաղելով շարունակեց նա,- որ եթե միայն կնոջ կողքից էլ թափով անցնի` կինը հաճույք կստանա…
Մենք արդեն մոտենում էինք գյուղին: Ես ծիծաղելով հարցրի.
- Իսկ դո՞ւ ինչ ես մտածում այդ ամենի մասին:
- Առանձնապես ոչինչ,- պատասխանեց Նունեն, խորամանկորեն նայեց վրաս ու ծիծաղեց,- երևի մերոնք ամեն դեպքում մի քիչ չափազանցեցնում են, քանի որ արդեն քանի ժամանակ է, մենք խոսելով գալիս ենք, բայց ես ոչ մի բան էլ չզգացի, տեր իշխան…
Մինչ ես ուշքի կգայի, Նունեն խլեց ձեռքիս զամբյուղը և փախավ: “Այ՜ քեզ բա՜ն, հետո էլ գլուխ կգովամ, թե երկուհարյուրչորս տարեկան եմ”-, գլուխս քորեցի ես,- “տեսա՞ր…, չէ, դու տեսա՞ր դրան…”:
Այս զվարճալի իրավիճակի վրա մտքումս ծիծաղելով ես վերադարձա Ալկիքար: Կարճ ժամանակ անց Հրաչը զեկուցեց, թե ով է Նունեն: Պարզվեց, որ նա տասնութ տարեկան է, ծնվել է Ալկիքարում և երկու տարի առաջ ամուսնացել է իրենց գյուղի որսորդներից մեկի հետ: Սակայն շատ շուտով արջը որսի ժամանակ պատառոտել է ամուսնուն և հիմա նա միայնակ ապրում է իր տնակում ու վաստակում է համագյուղացիների համար լվացք անելով.
- Մեկ էլ, տեր իշխան,- զգուշորեն վրաս նայելով շարունակեց Հրաչը,- ավելացնեմ, որ ըստ ինձ հասած տվյալների ոչ մի այրմարդու հետ կապ չի ունեցել ամուսնու մահից հետո, չնայած որպես թեկնածու կանգնած են շատերը:
- Ի՞նչ ես կարծում, Հրաչ եղբայր, չարժե՞ մի քիչ զվարճանալ,- կատակեցի ես:
- Ի՞նչ նկատի ունի իմ իշխանը,- թեթևակի մռայլվելով հարցրեց Հրաչը:
- Դե լա՜վ, Հրաչ հոպար,- կատակով հրեցի զրուցակցիս կրծքին,- միթե դու չես ճանաչում քո իշխանին ու կարծում ես, թե նա իշխանին ու արիական ռազմիկին անվայել արարք թույլ կտա:
Հրաչը կարմրեց և տեղն ու տեղը ծնկի եկավ.
- Տեր իշխան… ես, չէի մտածում…, այսինքն մտածում էի, բայց ուրիշ կերպ… չէ, այսինքն այն կերպ, ինչ դու էիր մտածում, բայց հակառակը… այսինքն… ը՜ը՜… քո առաջին մտածածի հաջորդածին հակառակը…,- սկսեց ինչ-որ անհասկանալի բաներ թոթովել ազնիվ Հրաչը:
- Գիտե՞ս, Հրաչ ջան, դու չափազանց լավ աշխատող ես, որ միայն բառերի հերթականությունը խառնելու համար ես քեզ գործից հանեմ, ախր չեմ կարող, չէ՞, ես առանց լավ աշխատողների…: Դրա համար էլ ես համբերատար կսպասեմ, մինչև դու կրկին բառերը իրենց տեղը կդնես ու կհարցնես, թե լա՜վ, էս իմ տեր իշխանը վերջը ի՞նչ նկատի ուներ,- ծիծաղեցի ես:
- Ներիր տեր իշխան,- իրեն հավաքեց Հրաչը,- ես քեզ ուշադիր լսում եմ:
- Ահա, հիմա արդեն կարելի է խոսել: Ասում եմ, Հրաչ հոպար, արի մի լավ խաղ խաղանք մեր գեղեցկուհու գլխին, հը՞: Ազնիվ, պարզ մանկական մի խաղ, բարդ բան չի կազմակերպելը: Նայիր, դու հավաքում ես մի քանի բարի դմբոների ու հենց վաղը, երբ մեր գեղեցկուհին լվացք անելուց կվերադառնա, քո դմբոները իբր կհարձակվեն նրա վրա և կցանկանան նեղել կնոջը…: Մի խոսքով հասկանում ես էլի…: Ոչ մի լուրջ բան, Հրաչ,- լրջացա ես,- կրկնում եմ, այդ կնոջ գլխից մի մազ իսկ չպիտի պակասի, այլ ուղղակի ցուցադրական ներկայացում: Դե իսկ վերջում հայտնվում եմ ես, իբր մի լավ ջարդ եմ տալիս քո դմբոներին և գեղեցկուհուն ուղեկցում եմ տուն: Հասկանալի՞ է:
- Պարզ է տեր իշխան,- թեթևացած ծիծաղեց Հրաչը,- հանգիստ եղիր հենց վաղը կկազմակերպենք: Առավոտ շուտ կգամ ու կտեղեկացնեմ…
… Հաջորդ օրն առավոտյան Հրաչը տեղեկացրեց, որ ընտրել է չորս հաղթանդամ ու բարի տղամարդկանց, որոնց դարան է մտցրել գյուղի մոտ: Մենք մեկնեցինք այնտեղ և Հրաչը ինձ ցույց տվեց, թե տղամարդիկ որտեղ են թաքնվել: Դրանից հետո ես բարձրացա հարմար մի ծառի վրա և սկսեցինք սպասել: Շուտով ես տեսա, թե ինչպես Նունեն կրկին հավաքեց գետափի քարերին փռված շորերը և դարսելով իր մեծ կողովի մեջ, ուղղություն վերցրեց դեպի գյուղ: Նունեն սկսեց մոտենալ այն տեղին, որտեղ իբր նրա վրա պիտի հարձակվեին, ես թռա ծառից, և այն է, արդեն պիտի վազեի նրա կողմը, մեկ էլ…
Ա՜յ քե՜զ բա՜ն: Տո Նունե, չէ, ասա մի կրակ: Դեռ առաջին տղամարդը մի քանի բառ չէր ասել, էս մեր Նունեն տարավ բերեց ու ոտքով շրմփացրեց խեղճի ոտքերի ուղիղ արանքը` գոտկատեղից մի քիչ ներքև: Սա տապալվեց և սկսեց ցավից գալարվել: Այդ ընթացքում մյուսն իբր ուզեց հետևից գրկել նրան, բայց Նունեն բռունցքով այնպիսի մի հարված իջեցրեց նրա աչքին, որ սա ևս աչքը բռնած միացավ գետնին թավալվող իր ընկերոջը: Ախր բանն այն էր, որ սրանք խիստ հրաման ունեին և չէին կարող որևէ բան անել: Իսկ այդ ընթացքում Նունեն շառաչուն մի ապտակ նվիրեց երրորդին ու ոտքի թաթով հարվածեց չորրորդի ուղիղ ծնկին: Դրանից հետո իմ դմբոներից մեկը ծունկը բռնած սկսեց ցատկոտել սկյուռիկի նման, իսկ մյուսը թուշը բռնած այնպես վախեցած նայեց, կարծես Նունեն կին չէր, այլ հսկա մի արջ:
Ես նման բան չէի տեսել: Չէ, ուղղակի ի վիճակի չէի զսպել ինձ: Նունեն, գետնին թավալվող երկու հաղթանդամ դմբո, ոտքը բռնած ու սկյուռիկի պես ցատկոտող ևս մեկը և թուշը բռնած ու վախեցած հայացքով Նունեին նայող չորրորդը: Բան չէր մնում անելու… ես էլ փորս բռնեցի և սկսեցի թավալվել ծառի տակ: Ա՜յ քե՜զ Նունե՜…
*
Երեկոյան Հրաչը կրկին եկավ մոտս ու մենք մի լավ ծիծաղեցինք` վերհիշելով այդ ամենը: Այս անգամ, սակայն ես որոշել էի գործել այլ կերպ: Հաջորդ օրը հագա իմ ամենալավ շորերը և կրկին իջա գետափ: Ես ողջունեցի արդեն գետից դուրս եկած Նունեին.
- Ա՜ա՜ա, հարգելի վաճառական,- ծիծաղեց Նունեն,- ինչ շուտ հարստացար:
- Գիտե՞ս, Նունե ջան, ախր հեչ ծիծաղելու տեղը չէ, է,- տխուր տեսք ընդունեցի ես,- իմ լավ բարեկամներիցս մեկը, մի խոսքով մարդ, որին ես սիրում եմ կարծես ինքս ինձ, ծանր հիվանդացել է,- սկսեցի ես:
- Ինչ է եղե՞լ, որ,- անհանգստացավ Նունեն:
- Հենց բանն էլ այն է, որ մինչև վերջերս չգիտեինք` նրա հետ ինչ է կատարվում: Քայլում է, կարծես թե նորմալ է, սակայն տխրում է, զրկվել է քնից և նիհարել է: Ես վախենում, եմ, որ եթե այսպես շարունակվի…,- ես տխուր տեսքով օրորեցի գլուխս:
Նունեն դուրս եկավ գետից, քամեց փեշերն ու անհանգստացած նայեց ինձ: Ես շարունակեցի.
- Տասնյակ բժիշկներ են քննել նրան, սակայն ոչինչ չկարողացան ասել, և ահա միայն մեկը երեկ ի վերջո որոշեց նրա հիվանդությունը և ասաց, թե որտեղից դեղը ձեռք բերեմ, ավելի ճիշտ մատնանշեց, թե ում մոտ կարող է լինել այդ դեղից:
- Եվ ում մո՞տ,- հետաքրքրված ավելի մոտեցավ Նունեն:
- Մի րոպե հիշեմ…: Ուրեմն բժիշկն ասաց այսպես… Ես ընդամենը փոխանցում եմ նրա խոսքերը, հասկանո՞ւմ ես:
- Դե…,- չդիմացավ Նունեն:
- Մի խոսքով, բժիշկն ասաց,- լուրջ-սգավոր տեսքով շարունակեցի ես,- որ այդ դեղը կարող է գտնվել միայն… չէ՜, չեմ կարող բարձրաձայն ասել ում մոտ է այդ դեղը և ինչպիսին: Արի մոտիկ ականջիդ ասեմ…
Նունեն մոտեցավ ինձ: Ես նրա ականջին շշնջացի.
- Բժիշկն ասաց, որ այդ երիտասարդը նետահարվել է մի չքնաղ գեղեցկուհու անտեսանելի նետով և հիմա միակ բուժումը այդ գեղեցկուհու մոտ է: Անհրաժեշտ է, որ այդ գեղեցկուհին ուղղակի շփի իմ բարեկամի մեջքը…
Նունեն խայթվածի պես հետ թռավ:
- Ինչպե՞ս չես ամաչում,- շրթունքները նեղացրած ուռեցրեց նա:
- Չէ, ես ճիշտ եմ ասում,- նույն տոնով շարունակեցի ես,- հա, մոռացա ասել…: Բժիշկը, կարծես նախատեսելով, որ հնարավոր է այդ գեղեցկուհին չցանկանա միանգամից իրականացնել բուժումը, սկզբի համար առաջարկեց յոլա գնալ գոնե նրանով, որ այդ գեղեցկուհին իմ սրտին այդքան հարազատ երիտասարդի հետ… չէ, չէ, շատ բան չէ՜,- ծիծաղեցի ես` տեսնելով, թե ինչպես Նունեն արագորեն ձեռքն առավ զամբյուղը,- իսկականից եմ ասում, շատ բան չէ…: Հասկանո՞ւմ ես, ուղղակի այս մեր երիտասարդը վախենում է սկյուռիկի որսի գնալ և ահա… իմաստուն բժիշկը առաջարկեց, որ նրան այդպես հզոր կերպով նետահարած գեղեցկուհին ուղղակի ուղեկցի այս երիտասարդին որսի ընթացքում: Շատ բան չի, չէ՞,- մի կերպ ծիծաղս պահելով` սակայն հավատարիմ մնալով իմ տոնին ասացի ես,- Նունե ջան, եթե ընդունեիր նրա հրավերը, չէ՜, նրանից երջանիկ մարդ աշխարհում չէր լինի…
- Դե լա՜վ,- ծիծաղեց Նունեն,- եթե միայն որսի և եթե միայն այդ վախկոտ երիտասարդին ուղեկցելու համար…: Լա՜վ, քո խաթր միայն, համաձայն եմ:
- Այդ դեպքում, գեղեցկուհի Նունե, վաղը առավոտյան շուտ, արևը ծագելուն պես այդ երիտասարդը կլինի այստեղ` աղեղով և նետերով:
- Ես էլ դատարկաձեռն չեմ գա,- ծիծաղեց Նունեն,- զգուշացրեք այդ երիտասարդին, որ իմ նետերը շատ սուր են: Այսինքն նա պետք է, որ մի անգամ արդեն զգացած լինի…
Մենք ծիծաղեցինք: Ես ուղեկցեցի Նունեին մինչև գյուղի ծայրը և վերադարձա Ալկիքար:
*
Հաջորդ օրը ծեգը ծեգին վեր կացա, հագնվեցի պատշաճ կերպով, ընտրեցի աղեղներիցս ամենալավը, նետերի կապարճը կապեցի աջ կողքիցս և ուղևորվեցի դեպի ժամադրավայր: Արևածագի հետ միաժամանակ երևաց նաև Նունեն: Այս անգամ նա ինձ ընդհանրապես չքնաղ թվաց: Առաջ ես տեսել էի նրան միայն սովորական ու թրջված շորերով և մազերն անփույթ հավաքած: Իսկ այժմ ամեն ինչից զգացվում էր, որ նա ըստ արժանավույնի է պատրաստվել հանդիպմանը: Չէ, նրա գեղեցկությունից ես իրոք մնացել էի շլացած: Այս անգամ Նունեն էլ իրեն ավելի լուրջ էր պահում:
Մենք ողջունեցինք իրար և շարժվեցինք դեպի անտառները: Ես կարծես թե մոռացել էի մեր զբոսանքի նպատակը: Նայում էի Նունեին և չէի կարողանում կշտանալ նրա գեղեցկությունից: Կողքիցս կարծես քայլում էր երկնքից իջած Աստղիկ աստվածուհին, իր աղեղով և նետերի կապարճով, ինչպիսին ես նրան պատկերացնում էի դեռևս այն ժամանակ, երբ մի անփորձ պատանի էի: Իսկ Նունեն միայն ծիծաղում էր, ժպտում իր հմայիչ աչուկներով և երբեմն պատասխանում մի քանի բառով: Մենք զբոսնեցինք բավականին երկար, իսկ հետո ես ի վերջո մի նապաստակ նետահարեցի և մենք տեղավորվեցինք ճաշելու: Նունեն արագորեն մաշկեց նապաստակը: Շուտով այն արդեն պատրաստ էր…
Օրվա երկրորդ կեսին մենք մոտեցանք մի ճահճոտ տեղանքի, որտեղ շատ էին բադերը: Ես առանց դժվարության նետահարեցի մեկին, սակայն այն ընկավ շատ անհաջող` ուղիղ հեռավոր եղեգների մեջ: Ես պատրաստվեցի ջուրը մտնել:
- Մի գնա,- հանկարծ անհանգստացած տոնով ձեռքս բռնեց Նունեն,- այստեղ վտանգավոր ճահիճներ են: Վերջերս մեր որսորդներից մեկը ջուրը մտավ և խեղդվեց: Իսկ ով որ ծանոթ չի այս ջրերին, նա հաստատ դեպի մահ կգնա:
- Դե լա՜վ, Նունե ջան,- ծիծաղեցի ես,- սա ի՞նչ է…
- Չէ, չէ, մի գնա,- կրկին ուսիցս կախվեց Նունեն,- մի գնա, հա՞, փոքրիկ խնդրանք է, մի՞թե քեզ համար դժվար է իմ փոքրիկ խնդրանքը կատարել:
- Չէ, իհարկե չէ, Նունե ջան, ես չեմ գնա,- հետ կանգնեցի ես:
- Մի անհանգստացիր, քո բադը վաղն առավոտյան արդեն ամրոցումդ կլինի,- հանգստացած ծիծաղեց Նունեն:
Մենք հեռացանք ճահիճներից: Հանկարծ Նունեն լարեց աղեղը և նետ արձակեց ծառի վրա վազվզող սկյուռիկի վրա: Սակայն նա վրիպեց և նետը կորավ սաղարթների խորքում: Նունեն դարձավ դեպի ինձ:
- Նետիս ծայրակալը երկաթից էր, ափսոս է, մի քիչ սպասիր գտնեմ գամ, հա՞:
- Պետք չի,- ծիծաղեցի ես,- ես քեզ հարյուրավոր նետեր կտամ, ի՞նչ կարիք կա…,- զարմացա ես:
- Չէ, ես իմն եմ ուզում, արի գտնենք, էլի՜,- Նունեն այնպես թախանձագին էր նայում աչքերիս, որ ես համոզվեցի:
Մենք սկսեցինք ծառի շուրջը փնտրել կորած նետը և ես նույնիսկ բարձրացա ծառի վրա` այն գտնելու հույսով: Նետը իրոք իր համար հանգիստ խրված էր ծառի բնին: Ես վերցրեցի այն և իջա ներքև, սակայն Նունեն չկար: Ես սկսեցի սպասել, քանի որ անիմաստ էր անտառում նրան որոնել: Զգալով, որ սպասումս երկարում է, ես սկսեցի դիտարկել ծառերի շուրջը ցրված մեր հետքերը: Ի վերջո գտա Նունեի հեռացող հետքը և այն է, պատրաստվում էին գնալ դրանով, երբ հանկարծ լսեցի.
- Դու ինչ որ բա՞ն ես կորցրել:
Ես ուղղվեցի և տեսա Նունեին, որը թեթևակի կարմրել էր, իսկ մազերը թաց էին: Նունեն ձեռքին բռնել էր իմ խփած բադը: Ես զարմացած նրան մեկնեցի իր նետը.
- Այ դու նետաձիգ Աստղիկ,- արագորեն ուշքի եկա ես,- ուրեմն ամենևին էլ նետդ չէր, հա՞, մտահոգությունդ:
- Իհարկե, սա ի՞նչ է,- ծիծաղեց Նունեն` անփութորեն նետը խրելով կապարճը,- ուղղակի այստեղի ճահիճները իրոք շատ վտանգավոր են և չիմացող մարդը հեշտությամբ կքաշեն…
- … և քո նպատակը միայն ինձ ջրից հեռացնե՞լն էր:
- Իհարկե,- ծիծաղեց Նունեն,- ի՞նչ է, քո աչքի առա՞ջ պիտի հանվեի: Հոսանքը մի քիչ ներքև անվտանգ է, այնտեղից էլ հասա քո բադին,- ժպտաց Նունեն,- բարդ բան չէր:
- Վայ ափսո՜ս…, ինչ բաց թողեցի: Այ թե մի հետքերովդ գայի, ինչ աննման տեսարան կտեսնեի,- ծիծաղեցի ես:
- Դե լա՜վ,- կարմրեց Նունեն:
- Չէ, իրոք, նետդ արդեն գտել էի ու գալիս էի,- շարունակեցի Նունեի հետ խաղալ, սակայն հոգուս խորքում գոհ էի, որ Նունեն այդպես հոգացել էր իմ մասին:
- Վերջ տուր, Հայկ,- աչքերիս նայելով շշնջաց Նունեն:
Ինձ նայող այդ հայացքում այնքան սեր, հոգատարություն և կանացի քնքշանք կար, որ ես ինձնից անկախ, կարծես մի անհաղթահարելի ուժից մղվելով շոյեցի Նունեի մազերը, որոնք խռնվել էին և թափվում էին դեմքի վրա: Նունեն չդիմադրեց, այլ կարծես ավելի ամուր սեղմվեց ձեռքիս և կամացուկ դողղաց: Ես երկու ձեռքով վերցրեցի նրա գլուխն ափերիս մեջ, նայեցի եղնիկի աչուկների պես հմայիչ աչքերին և համբուրեցի դրանք: Արդեն մոտենում էր արևամուտը: Ես դողղացող Նունեին առա գիրկս և պառկեցրեցի փափուկ մամուռների վրա: Նունեի հայացքը կարծես աղաչում էր, որ ես իրեն հագիստ թողնեմ, սակայն կանացի բնույթը նրան ստիպում էր դողղալ և ավելի սեղմվել երեսը շոյող իմ ձեռքերին: Ի վերջո իմ ձեռքերն իջան ներքև, հետո ավելի ներքև…: Նունեն սկսեց արագ-արագ շնչել և նրա հայացքի պաղատանքն աստիճանաբար կորավ: Դրա փոխարեն հայտնվեց սիրելու և սիրվելու, սիրած տղամարդուն իր սերը պարգևելու և նրանից սեր ստանալու, սիրելիին երջանկացնելու և նրանից երջանկություն ստանալու մի զուտ կանացի փայլ, որն այդ սևուկ աչուկներին աննկարագրելի մի հմայք տվեց: Ես նետեցի վրայիս հանդերձները և անհագուրդ կերպով սկսեցի վայելել արդեն լիովին մերկ վիճակում մամուռների պառկած և սիրո կրքին հանձնված Նունեի չքնաղ մարմինը: Ժամանակը կարծես թե կանգ առավ…
armen9494
27.08.2011, 22:55
Շատ հետաքրքիր էս գրում: Ասեմ, որ դպրոցում պատմություն և հատկապես` հայոց պատմություն առարկան չեմ սիրել:oy
Չեմ սիրել, որովհետև զզվել եմ անընդհատ այն «պարտադրանքից», որ այդ տարեթվերը պետք է հիշել, չեմ սիրել, որովհետև պատմությունների մեծամասնությունը ներկայացվում էր շատ «չոր» ու «աղքատ» կերպով: Միայն բնաջնջումներն ու ցեղասպանությունն է շատ երկար, մանրամասն, «հարուստ» ու հետաքրքիր գրած: Ես ինքս չեմ սիրում պատմության հենց այդ մասը, որովհետև ինքս բնավորությամբ չեմ սիրում լացը, ողբը և բողոքը: Բան չունեմ ասելու, թող էլի ասվի դրա մասին, ասվի, որ իմանանք, թե ո՞վ է մեր թշնամին եղել և ինչ է արել, բայց ոչ այդքան մանրամասն: Դրանով, կարծես ամեն անգամ ուզում են հային ասեն «դու նվազ ես, դու թույլ ես, հիմար ես, քեզ կարող են ուզածդ պահին ոչնչացնել, բնաջնջել, դու դիվանագիտություն չունես...»: Քո գրվածքում ինձ ամենաշատը դուր եկավ այն եռանդը, ուժը, համեստություն ու վսեմությունը, որով դու նկարագրել ես հայերին: Հայկի միջոցով ես տեսա մեր այն ժամանակվա լավ թագավորներին: Համոզված եմ, որ եթե պատմությունը ներկայացվի այս տեսքով, այս հաղթանակը, վսեմությունն ու խելքը շատ մանրամասն նկարագրվի դպրոցի դասագրքում, ապա մեր մեջ ցանկություն կլինի նաև մեծ հաճույքով տեղեկանալ դրա մասին ու հիշել այդ նշանավոր դեպքերը:
Իրոք որ հրաշալի գործ է, մի քանի օր առաջ եմ սկսել կարդալ, մի շնչով բոլորը կարդացի: Խորհուրդ կտամ միանգամից բոլորը տեղադրես կայքում:
Սկզբում, ինձ թվաց, թե ուղղակի ուզում ես հետաքրքիր մի պատմություն գրես մի «անմահի» մասին, որը (պատմությունը) մի փոքր կապ ունի հայոց պատմության հետ, իսկ հիմա տեսնում եմ, որ դու գրել ես հայոց պատմությունը, որը մի փոքր կապ ունի «անմահի» պատմության հետ:)
Եվ մի հարց, կարելի՞ է գոնե իմանալ, այս պատմության ծավալի մասին: Քանի որ պատմության սկզբում ասում ես, որ անդրադառնալու ես ամբողջ հայոց պատմությանը: Եթե չեմ սխալվում, հիմա մենք շաաաատ հետ ենք, կարելի է ասել նոր ենք սկսում ուսումնասիրել այն: Մի փոքր դանդաղ տեմպերով առաջ չ՞ենք գնում: :oy
Չնայած ասեմ, որ շաաաաատ հետաքրքիր է այս ամենի մասին սենց մանրամասն կարդալը, նամանավանդ ռոմանտիկայի պահերը, էս վերջին գրվածքում:love
Ահա և արտահայտվեց նա, ում կարծիքին ես սպասում էի մեծ անհամբերությամբ: Բանն այն է, որ անընդհատ տեսնում էի նիկդ թեման ուսումնասիորղների շարքում և ճիշտն ասած վախենում էի, որ ի վերջո չես արտահայտվի: Ապրես, եղբայր, քո դրական կարծիքը ինձ համար շատ կարևոր է :)
Գիտես, ուրախ եմ, որ այս նոթերում նկատեցիր հենց այն, ինչ ես կուզենայի, որ մարդիկ նկատեին: Իրոք, մեր պտմությունը միշտ ու հատկապես սովետի տարիներին ներկայացվել է որպես երկար լացուկոծերի մի շարան: Դե, ինչ ասես, մինչսովետական գիտնականները դրա վրա այնքան էլ ուշադրություն չեն դարձրել և բացի այդ ստեղծագործել են իրոք ողբերգական տարիներին, երբ հայի հզոր լինելը նրանց ուղեղում ուղղակի չէր տեղավորվում, իսկ արդեն սովետահայ գիտնականների առջև հստակ խնդիր է դրված եղել թույլ, անպաշտպան ներկայացնել հային, որ հանկարծ սրանք չորոշեն առանձնանալ "ռուս մեծ եղբորից" ու ինքնուրույ կյանք սկսել: Դժբախտաբար հենց այդ պատճառով էլ սովետական տարիներին իրոք փայլուն գիտնական-պատմաբանների մի ամբողջ համաստեղություն իր ջանքն ու եռանդը դրեց լացուկոծն ուսումնասիրելու վրա, այն դեպքում, երբ մեր պատմության հաղթական, հերոսական էջերը մնացին ստվերում:
Ճիշտ ես նկատել... այդ դասագրքերը :( Գիտես ինչքան եմ դրանց վրա ներվայնացել դպրոցական տարիներին? Հենց նույն Անիի թագավորության պատմությունը ներկայացնող մասը: Համակովկասյան այդ պետությունը, արևելքի քրիստոնյաների հզորությամբ երկրորդ այդ պետությունը ներկայացված է ծայրահեղ դժգույն գույներով, զատո... ինչ-ինչ, բայց թագավորության անկումը մանրամասն է: Կարծես ոչ մի հզոր, հերոսական բան չկար, թագավորություն էր, որը հիմնադրվեց ու անկում ապրեց: Իսկ դրանից հետո - վերջ, վերջակետ, հայերն արդեն ոչինչ չեն ունեցել, միայն լաց ու կական է, բայց չէ որ... հետագայում եղել են ռազմական պետություններ, հզոր ռազմիկ իշխաններ, բայց չէ որ մեր ուշ միջնադարի համեմատաբար պասիվ շրջանը ընդամենը միայն XVI դարն է, իսկ դրանից հետո հայը կրկին ակտիվ է և կրկին պայքարող? Սրա մասին կարելի է երկար խոսել, բայց կարևորը, որ դու ասացիր և կարևորը, որ քո պես մարդիկ զգացի ու զգում են - մեր ազգի պատմությունը միայն լաց ու կական, միայն այդ աննասուն. "մազապուրծ" բառը չէ - ոնց չեմ սիրում այդ բառը - մեր ազգի պատմությունը 5000 տարի է ձգում և այդ բոլոր ժամանակներում հայը տանուլ է տվել, այն էլ հարաբերականորեն, հազիվ մի քանի հարյուրամյակ, ընդամենը, պատկերացրեք` 5000 տարվա համեմատությամբ ինչ է մի քանի հարյուրամյակը...
Մի խոսքով, եղբայր, ապրես, ուրախ եմ, որ այս կարևոր հանգամանքը ոչ միայն նկատեցիր, այլև զգացիր ու վեր հանեցիր ֆորումում:
Ինչ վերաբերվում է Հայկի հուշերին, ապա ասեմ, որ այս պահին ձեռքիս տակ եղած նյութերը նկարագրում են նրա կյանքը մինչև մ.թ.ա. մոտ 800 թվականների մոտերքը, իսկ այդ հուշերի երևի թե արդեն մոտ 20 տոկոսը ներկայացված է: Կարծում եմ, որ, տեսնելով իր հայրենակիցների բուռն այս արձագանքը, Հայկը չի կորի և կրկին ինձ կփոխանցի իր հուշերի նաև մնացած մասը, որոնց մասին մի փոքրիկ ակնարկ կա արդեն իսկ իմ ձեռքիս տակ եղած նյութերում: Այսպես, այս հուշերից բացի զուտ ակնարկի մակարդակով հայտնի է, որ
- Արա III-ի (Արգիշտի I), Սարդուրի ու Ռուսայի օրոք Հայկը եղել է Արարատյան թագավորության արքաների առաջին խորհրդականը, առնվազն մ.թ.ա. 717-714 թվականներին եղել է քուրմ է Արդնիի (Մուսասիրի) տաճարում, մասնակցել է կիմերների դեմ մ.թ.ա. 716 թ-ի տրված Ուտիքի ճակատամարտին ու 705 թ-ի այն հիշարժան ճակատամարտին, որտեղ զոհվեց Սարգոն II-ը,
- Աքեմենյանների օրոք ճամփորդել է Հունաստանում, ծանոթ է եղել Սոկրատեսի հետ, մասնակցել է Իսոսի ու Գավգամելայի ճակատամարտերին, որպես հարուստ վաճառական հանդես է եկել հայ-պարթևական հարաբերությունների սկզբնաորողի դերում և աջակցել է Վաղարշակի գահակալմանը, որպես Սմբատ Բագրատունի աջակցել է Արտաշես I-ին, եղել է սրա ամենամոտիկ մարդը և սգացել է նրա մահը արքայի մահվան սենյակում նստած, հալածվել է Արտավազդից, դարձել ծովահեն, բայց Տիգրան Մեծի օրոք կրկին վերադարձել է Հայրենիք ու ստանձնել Մախղազական գնդի կազմում գործող Մարդպետական գնդի պետի պաշտոնը, այդ կարգավիճակում մասնակցել, ավելի ճիշտ գլխավորել է Տիգրանակերտից արքայական ընտանիքն ու գանձերը դուրս բերելու հայտնի գործողությանը, մասնակցել է Արածանիի ճակատամարտին,
- Այս կամ այն պաշտոններն է զբաղեցրել արքունիքում հատկապես վերջին Արշակունիների օրոք, իր մասնակցությունն է բերել Ավարայրի ճակատամարտին ու հետագա բոլոր ապստամբություններին, Եղիշեի հետ ճգնել է, Մաշտոցի հետ ուրախացել, եղել է Բյուզանդիայի հայազգի կայսր Հերակլ I-ի խոստովանահայրը սրա մահվան մահճում, արաբների օրոք ոտքի տակ է տվել ողջ Ասիան, վիկինգների հետ կտրել է Ատլանտյան օվկիանոսը,
- Առաջին Բագրատունիների օրոք նա կրկին Մարդպետության ղեկավարն է եղել, Միջին Բագրատունիների օրոք Բյուզանդիայում էր որպես հարուստ վաճառական և աշխատում էր Անիի Բագրատունիների օգտին, հետո, երբ Հովհաննես-Սմբատը մատնեց Հայկի ողջ հետախուզական ցանցը Բյուզանդիայում, նա ստիպված եղավ ապաստանել Ղազնևիների մոտ, այդ ընթացքում ծանոթացավ Ինգվար Ճանապարհորդի, իր ժամանակի մեծագույն այդ վիկինգի հետ, ներկա եղավ սելջուկներին հաղթանակ բերած Դանդանականի ճակատամարտին, 1044 թ-ին գաղտնի երևաց Անիում, պայքարեց նրա համար ու սգաց թագավորության անկումը,
- Հետագա դարերում հայտնի դարձավ որպես Փիլարտոս Վարաժնունի, խաչակիր, Սուրբ Վլասի ու Սուրբ Մարիամի հայկական օրդենների հիմնադիր, խելագար կերպով Կիլիկիայի համար պայքարած մի ռազմիկ, որը անհետ կորավ 1426 թ-ի Լիմասոլի ճակատամարտում,
- Հիասթափված բոլորից ու ամեն ինչից, հետագա հարյուրամյակում Հայկը որպես կոնկիստադոր մասնակցեց Ամերիկայի նվաճմանը, Ամազոն գետում տեսավ աղջիկներին, սիրեց Մարի Ստուարտին ու դրա համար երկար ժամանակ նստեց Դանիայի բանտում, եղավ Դոնի կազակների մեջ, 1670-ական թվականներից հաստատվեց Հնդկաստանում որպես առևտրական, իսկ հետո վերադարձավ Եվրոպա,
- Հետագա հարյուրամյակում ամեն կերպ աջակցում էր ֆիդայական շարժմանը ու զենք էր փոխադրում դեպի Արևմտյան Հայաստան, Ղարաքիլիսայում Անդրանիկի հետ էր ու վերջը Նժդեհի հետ թողեց Զանգեզուրը, Հայրենական պատերազմի ժամանակ ֆինանսական միջոցներ ուղարկեց ԽՍՀՄ, իսկ վերջում էլ իր մասնակցությունը բերեց Արցախյան ազատամարտին:
Ահա, նման մի տարօրինակ ու հետաքրքիր կյանք է ապրել այս Հայկը, որը հազիվ միայն ընդհանուր գծերով կարողացա ներկայացնել ես այս պոստում: Վստահ եմ, ավելի մանրամասն այս ամենը արտահայտված կլինի Հայկի հուշերի երկրորդ մասում, բայց համենայն դեպս հիմա, այս պահին, այդ ամենի մասին ընդհանուր գծերով ինձ հայտնի է միայն այսքանը :)
*
Ալիկքարում ընթացող իմ կյանքը լցվեց նոր գույներով, քանի որ հենց հաջորդ օրը Նունեն տեղափոխվեց ամրոց: Ամրոցի պարզ և ռազմական ճամբարի նմանվող կյանքը աստիճանաբար սկսեց վերափոխվել: Նունեի հայտնվելով այն լցվեց գույներով, կյանքի հորձանքով և ուրախությամբ: Ես վարձեցի նաժիշտններ, որոնք պետք է սպասարկեին նրան: Մեր համատեղ կյանքի ընթացքում ես ավելի ու ավելի էի սկսում սիրել իմ Նունեին: Ախր իմ երկարատև կյանքի ընթացքում ես երբեք չէի զգացել կանացի հոգատարություն, չէի իմացել, թե ինչ հաճելի բան է, երբ սիրածդ կինը հոգ է տանում քո մասին:
Իսկ այժմ իմ կյանքը կարծես լիովին նոր հուն էր մտել և ես վայելում էի նրա` նախկինում ինձ անծանոթ, սակայն խիստ հաճելի բույրերը: Պետք է ասել նաև, որ ամրոց տեղափոխվելուց հետո Նունեն իրոք գտավ իրեն: Նա կարծես նախատեսված էր հենց այս կյանքի համար:
Նունեի բնածին խելք ու կանացի դիտողականությունն ինձ մի յուրօրինակ օժանդակություն էին, քանի որ ես, որպես տղամարդ, հաճախ ուշադրություն չէի դարձնում բազմաթիվ մանրուքների վրա, որոնք սակայն նկատում էր նա: Նունեն կարգի բերեց իմ հանդերձարանը, պատրաստել տվեց, իսկ մասսամբ էլ ինքը պատրաստեց գեղեցիկ հանդերձներ, հատուկ պատվարժան հյուրերի համար ձեռք բերեց արժանավայել սպասքեղեն և կահավորել տվեց ամրոցի սենյակները: Մի խոսքով, Նունեն դարձել էր իմ հարազատ կողակիցը և իմ սիրելի օգնականը բոլոր կենցաղային հարցերով: Պետք է ասել նաև, որ նա արագորեն սկսեց յուրացնել իշխանուհուն պատշաճ վարքուբարքը և ինքն իր վրա մշտապես աշխատելով, շուտով, ես վստահ էի դրանում, գերազանցեց շատ տոհմիկ իշխանուհիների…
Իսկ ես ինքս ինձ հատկապես ուրախանում էի նրանով, որ չնայած այս ամենին, չնայած նրան, որ Նունեն պահպանում էր իշխանուհուն վայել վարքագիծ և երբեք թույլ չէր տա, որ մեր տունը դառնա յուրաքանչյուրի համար հասանելի կամ սովորական մի տարածք, այնուհանդերձ շարունակում էր սիրալիր կերպով շփվել ծառաների հետ, իսկ երբեմն էլ ցերեկներն իջնում էր գյուղ…: Հատկապես հպարտ էի ևս մի բանի համար: Ես հաճախ էի բացակայում ամրոցից կամ նույնիսկ ընդհանրապես` նահանգից, և այս դեպքում արդեն կարող էի Նունեիս լրիվ հանգիստ թողնել իմ փոխարեն: Նա հիանալի կառավարում էր ամրոցը և կալվածքները…
Այսպես անցավ որոշ ժամանակ: Սկսվեց աշունը և ես ողջ նահանգում պատշաճ կերպով կազմակերպեցի բերքահավաքի ու հարկահավաքի աշխատանքները: Իսկ հետո եկավ Կորճայքի խստաշունչ ձմեռը, երբ փակվեցին բոլոր ճանապարհները և կյանքը կարծես ինքն էլ սառեց: Գարնանը ողջ թափով վերսկսվեցին շինարարական աշխատանքները, որոնք այդ ժամանակ ահագին առաջ էին գնացել: Ես ուրախանում էին… իմ հողապատկերի վրա արդեն քանիերորդ փոքրիկ բերդն էի ամրացրել, որոնց շարքը վերջանում էր մեծ ամրոցով…: Իհարկե, սա շատ լավ էր…: Այս ձևով շարունակելու դեպքում հաջորդ տարի արդեն կարելի կլիներ կայազորները տեղադրել բերդերում և ամրոցներում:
Գարնան հետ սկսեցին գալ նաև նորանոր լուրեր` հետաքրքիր, սակայն հաճախ նաև անհանգստացնող: Ինձ հասնող տվյալներն ասում էին, որ հենց վերջերս Լագաշում [1] իշխանության է եկել և լուգալ է դարձել ոմն Ուրուինիմգինա [2]: Սա սկսել է կիսատ պռատ վերափոխումներ իրականացնել` նպատակ ունենալով թեթևացնել իր հպատակների վիճակը և ուժեղացնել իր պետությունը: Սակայն դեռ դրանք չվերջացրած, այս Ուրուինիմգինա շտապել էր պատերազմ հայտարարել Լուգալզագիսին…
__________________
[1] Քաղաք հարավային Միջագետքում` Պարսից ծոցի հյուսիս-արևմտյան ափին:
[2] Լագաշի լուգալը, որը կառավարեց մ.թ.ա. 2316-2311 թթ.:
Անցավ ևս երկու տարի: Իմ կալվածքներում տիրում էր կարգ ու կանոն և գործերը հիանալի էին ընթանում: Արդեն վաղուց վերջացել էր ամրոցաշինությունը և փոքր բերդերում ու մեծ ամրոցներում տեղավորվել էին կայազորներ` փորձառու և ստուգված հրամանատարների ղեկավարությամբ: Ես կամ իմ ուղարկած մարդիկ ամեն ամիս շրջագայում էին բերդերի համակարգերում և ստուգում, որ ամեն ինչ նորմալ լինի: Երբեմն նույնն էին անում նաև սպարապետ Վահեի ուղարկած մարդիկ…
Ես մշտական կապ էի պահպանում սպարապետ Վահեի հետ և նրան տեղեկացնում ինձ մոտ տիրող իրավիճակի և Միջագետքից հոսող լուրերի մասին:
Մանկատներում ևս իրավիճակը սպասվածից լավ էր: Հակառակ իմ վատատեսական պատկերացումների` բոլոր զույգերն էլ արդարացրեցին իրենց վրա դրված հույսերը: Շուտով կարելի կլիներ արդեն երեխաներին բերել Կորճայք: Ես նրանց համար, որպես մարզման և տեղակայման վայր, որոշել էի տրամադրել Ջլմայր բերդի շրջակայքը: Իհարկե, հետագայում ես այդ բերդում իրականացվող ծառայությունը լիովին կհանձնեմ նրանց: Ընդհանրապես ես պատրաստվում էի այդ երեխաների մեծանալուց հետո նրանցից ստեղծել Կորճայքի մշտական մի բանակ: Տարիների փորձը ցույց տվեց, որ իրոք, տարեկան մանկատներում հավաքվում է մոտ հինգհարյուր երեխա` աղջիկ և տղա: Այսպես շարունակելու դեպքում մի քանի տասնամյակ հետո կարելի կլինի արդեն հավաքել, հաշվից հանելով աղջիկներին, որոնք ամեն դեպքում չէին կիրառվի ուղղակի ռազմական նպատակներով, ինչպես նաև հեռացողներին և այլ հանգամանքներ, մոտ մեկ բյուր ընտիր ռազմիկների, որոնք ամեն տարի կհամալրվեն նորերով...
Ես խիստ ուշադրության կենտրոնում էի պահում նաև Հատուկ գունդը, քանի որ առայժմ այն էր Կորճայքի իմ բանակի հիմքը: Ես հաճախ էի գնում Հատուկ գունդ և ստուգում նրա մարտունակությունը: Նրա թիվը ես շատացրել էի և հասցրել երկուհազարի: Արդեն հավուր պատշաճի գործում էին նաև հարյուրյակները` “Դաշույն”-ը և “Աղվես”-ը: Ես բավարարված էի նրանց մարտիկների մարտական վիճակով և պատրաստվածությամբ: Գոհ էի նաև այն բանից, որ Սևակի հարցում իրոք չեմ սխալվել: Խիստ և պահանջկոտ իր ռազմիկների նկատմամբ` նա երբեք ավելորդ խստությունների չէր դմում և ռազմիկները նրան շատ էին սիրում: Հատկապես նրան հարգում էին այն բանի համար, որ Սևակը երբեք չէր պահանջի իր ռազմիկներից այն, ինչ ինքը ի վիճակի չէր անելու: Չնայած իմ “Դաշույն”-ում հավաքված էին ամենաճարպիկ, ուժեղ և նվիրված ռազմիկներս, սակայն մի բան անվիճելի էր: Նրանց ղեկավարում էր իմ լավագույնների լավագույն ռազմիկը` Սևակը: Ես անկեղծորեն կապվեցի ու սիրեցի Սևակին` նրա անկեղծության, պարզ հայրենասիրության, նվիրվածության, ազնվության և քաջության համար: Ժամանակի և բավարար ծառայությունների համար ես արդեն պատրաստ էի նրան արիայի կոչում շնորհել, բայց դա արվում էր միայն պատերազմի ժամանակ: Իսկ առայժմ սահմաններում հանգիստ էր և ոչ մի ընդհարման մասին խոսք լինել չէր կարող, թեև ապագան ավելի ու ավելի սպառնալից էր դառնում…
Շուտով սկսեցին լուրեր հասնել, որ Ուրուինիմգինան, ցանկանալով վերջ տալ մանր պատերազմին, խոշոր բանակ է հավաքել և արշավանք է սկսել Լուգալզագիսի դեմ: Սկզբում հաջողությունը նրա կողմն էր, սակայն արդեն հաջորդ տարի Լուգալզագիսը պատասխան հարվածով նրան հետ շպրտեց մինչև Լագաշ: Իսկ արդեն մյուս տարի Լուգալզագիսը խոշոր ուժերով մոտեցավ Լագաշին և, հենց նրա պատերի տակ գլխովին ջախջախելով Ուրուինիմգինային, մտավ քաղաք ու հիմնովին ավերեց այն: Ուրուինիմգինան, որն իրեն սիրում էր հորջորջել "Գիրսուի բարի տիրակալ" տիտղոսով, ըստ ամենայնի զոհվել էր, այսպիսով իր անմիտ կառավարմամբ կործանման հասցնելով սեփական պետությունը:
Պետք է ասել, որ իմ գործակալներն այս պատերազմի ժամանակ ինձ մանրամասն զեկուցում էին նաև կողմերի ռազմական մարտավարության մասին: Ես առաջ էլ մի քիչ պատկերացում ունեի այդ ամենի մասին, իսկ այժմ, ստացված տվյալների լույսի տակ, ամեն ինչ ավելի հասկանալի էր դառնում:
Պարզվեց, որ միջագետքյան քաղաք-պետությունների բանակները սովորաբար կիրառում են միատեսակ մարտավարություն: Նրանց հետևակ բանակը շարվում էր մի մեծ ուղղանկյան ձևով, որի առաջին շարքերում, շարվում էին իմ` Ուրուկում տեսած հսկայական վահանների նման վահաններով զինված և կարճ նիզակներ ու թրեր ունեցող հաղթանդամ ռազմիկներ: Սրանց հետևում էին աստիճանաբար երկարող նիզակներով նիզակակիրների շարքերը: Այս արհեստավարժ ռազմիկների հետևում տեղավորվում էր անկանոն աշխարհազորը, իսկ թևերից ընթանում էին էշեր լծված քառանիվ մարտակառքերը, որոնցից իրականացվում էր նետաձգություն և տեգահարում:
Այս բոլորը պարզելուց հետո էր, որ ես մեկնեցի Հայկաշենի մոտ գտնվող սպարապետի ռազմակայան և զեկուցեցի սպարապետ Վահեին և նրա զորականներին այս ամենի մասին` չմոռանալով մատնանշել նման բանակի ակնհայտ թերությունները.
- Նման մարտակարգը,- ասացի ես` ցույց տալով սեղանին շարված մանր և նկարագրված ձևով շարված զինվորիկներին,- նախատեսված է հարթավայրերում ուղիղ մարտ վարելու համար և բարեբախտաբար այնքան էլ պիտանի չէ մեր լեռներում կիրառելու համար: Սրա ուժեղ կողմը հակառակորդի շարքերին հզոր-ճակատային հարված հասցնելու մեջ է, սակայն թուլությունն էլ, որ բխում է հենց դրանից, կայանում է նրանում, որ սրանք խիստ անշարժունակ են և անպաշտպան հատկապես թևային հարվածներից:
- Իրոք,- ինձ ընդհատեց սպարապետ Վահեն,- նայեք,- նա դարձավ իր զորականներին,- մենք այս մասին խոսել ենք…: Եթե նույնիսկ փոքրիկ մի ստորաբաժանում հարվածի սրանց թևից, օրինակ այս կողմից, այն իր ողջ կազմով կկռվի միայն շարք կանգնած հակառակորդի մի քանի ռազմիկների դեմ ու մինչև այս շարքը,- սպարապետ Վահեն ցույց տվեց առաջին շարքի վահանավորներին,- կարողանա ճակատային մասով ուղղվել թևից մոտեցած թշնամու դեմ, չնայած ես կասկածում էլ եմ, որ կկարողանա, սակայն նույնիսկ այդ դեպքում էլ արդեն բավականին կորուստներ կրած կլինի:
- Մասսամբ նման հանգամանքեր հաշվի առնելով է, տեր սպարապետ,- շարունակեց ես,- որ թևերում տեղավորվում են մարտակառքերը, սակայն դա ևս լիովին չի լուծում խնդիրը: Ասեմ նաև,- շարունակեցի ես,- որ սրանց բանակի թուլությունն է նաև նետողական ստորաբաժանումների գրեթե լիակատար բացակայությունը, որը բացատրվում է նրանով, որ Միջագետքում անհրաժեշտ փայտանյութը աղեղների համար խիստ սակավ է և թանկ: Նետաձիգներ և տեգավորներ կան միայն մարտակառքերի վրա ու հատուկենտ վիճակում` անկանոն աշխարհազորի մեջ: Սակայն դա ակնհայտորեն հերիք չի: Օրինակ իմ Հատուկ գնդում նետաձիգները կազմում եմ ռազմիկների ուղիղ կեսը և սրանց հետ ընդհարվելու դեպքում իմ նետաձիգներն ի վիճակի կլինեն մի լավ հասցնել սրանց մռութին,- ծիծաղեցի ես:
- Շատ լավ է, իշխան Հայկ,- գոհունակությամբ գլխով արեց սպարապետ Վահեն,- մենք ևս մասսամբ ապահովված ենք տեղեկատվությամբ, սակայն դու շատ հստակ ու համակարգված ես ներկայացնում ամեն ինչ: Շարունակիր նույն կերպ: Ի դեպ, ինչպե՞ս են ձիերը:
- Վատ են, տեր սպարապետ,- տխրությամբ գլուխս օրորեցի ես,- ոչ մի կերպ չի հաջողվում ստիպել դրանց սերունդ տալ: Կարծես ազատության համար ստեղծված այդ կենդանիները անազատության մեջ չեն ուզում բազմանալ: Ես հետս բերել եմ իմ ամրոցում եղած զույգը և ցանկանում եմ այն հաձնել քեզ: Գուցե քո ձիապանները կարողանան ինչ-որ բան անել,- ձեքերս պարզեցի ես:
- Լավ, մենք դեռ կտեսնենք` ինչ կարելի է անել,- գլուխն օրորեց սպարապետը…
*
Ես վերադարձա իմ կալվածքները և նորից խորամուխ եղա ընթացիկ գործերի մեջ: Շուտով սկսվեցին ստացվել հսկայական կարևորություն ունեցող լուրեր: Իմ գործակալները ինձ հայտնեցին, որ Շարուքենը մի շքեղ պատգամավորություն է ուղարկել Լուգալզագիսի մոտ և առաջարկել է նրան իրեն կնության տալ Լուգալզագիսի աղջիկներից մեկին ու փոխօգնության դաշինք կնքել: Սա արդեն շատ լուրջ էր, եթե հանկարծ այս երկու պետությունները միավորվեին, կստացվեր չափազանց ուժեղ մի պետություն: Ես արդեն պատասխան միջոցների մասին էի մտմտում:
Այս հոգսերի մեջ էի, երբ ինձ զեկուցեցին, որ մի միջագետքցի վաճառականի քարավան է մտել Կորդրիք: Դրան անմիջապես հաջորդեց մեկ այլ լուր: Վաճառականին կոչում են Էնենտարզի, իսկ քարավանը գաղտնի կերպով տեղափոխում է ցորենի պարկերի մեջ պահված մեծ քանակությամբ ոսկի, արծաթ և թանկարժեք քարեր: Ես հրամայեցի ուշադիր ուղեկցել քարավանը և Ալկիքար հասնելուց հետո այն տեղավորել գյուղակի պահեստներում, իսկ վաճառականին բերել ամրոց: Երեկոյան կողմ ինձ հայտնեցին, որ վաճառականն արդեն գյուղակում է: Ես դուրս եկա աստիճանահարթակ: Շուտով խփեցին թմբուկը և ամրոցի փոքրիկ դուռը բացվեց: Ես սովորական սուր զգացումն ունեցա, որը լինում էր, երբ ես ու Մենեսը մոտենում էինք իրար: Իրոք էլի.
- Մենե՜ս,- ուրախացած բացականչեցի ես,- այ ում էի կարոտում այսքան ժամանակ:
Բարեկամս արագորեն բարձրացավ աստիճանահարթակ և մենք ուժեղ գրկախառնվեցինք:
- Հայկ ջան,- ձայնն իջեցնելով շշնջաց Մենեսը,- իմ քարավանը… ախր այնտեղ միայն ցորեն չէր…
- Տո այ քուրմ,- ծիծաղեցի ես,- մի՞թե դու լրջորեն կարծում էիր, թե կարող ես մի ամբողջ քարավան մտցնել իմ տիրույթները և ես չիմանամ, թե մեջն ինչ կա,- ես թփթփացրի բարեկամիս ուսին,- մի անհանգստացիր, հենց այս գիշեր ցորենդ կլինի ամրոցիս ամենալավ փակվող և… հա՜,- ծիծաղեցի ես` հիշելով ազնվասիրտ Պերճին,- չմոռանամ նշել` ամենաչոր սենյակներից մեկում: Մի անհանգստացիր, ցորենդ չի ծլի…
Արդեն ուշ էր, իսկ բարեկամս էլ բավականի հոգնած: Ես հրամայեցի մի լավ բաղնիք պատրաստել, որից հետո Մենեսին տեղավորեցի պատվարժան հյուրերիս համար նախատեսված սենյակում…
Հաջորդ առավոտյան ես վաղ արթնացա և իջա ամրոցի բակ: Ընթացիկ գործերով էի զբաղված, երբ աստիճանահարթակի վրա երևաց Մենեսը: Ես վերջին հրահանգները տվեցի, որից հետո բարձրացա նրա մոտ.
- Բարի լույս, եղբայր,- ժպտացի ես,- ո՞նց ես քնել գիշերը:
- Հիանալի, վաղուց այսքան հարմար անկողիններ չէի տեսել: Հաստատ կարող եմ ասել, որ սրանք քո ձեռքի գործը չեն:
- Իհարկե, ես ինչպես և առաջ, հեռու եմ նման բաներից: Այստեղի տիրուհին է նման հարմարություններ ստեղծում իմ և իմ հյուրերի համար: Երեկ արդեն ուշ էր, սակայն այսօր ես առիթը բաց չեմ թողնի ներկայացնելու քեզ իմ Նունեին:
- Այ տղա, ինչ-որ շուտ մոռացար Բառնամատռային,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Ս՜ս՜ս,- ձայնս իջեցնելով ծիծաղեցի ես,- իմ մութ անցյալն այստեղ ոչ-ոքի հայտնի չէ: Արի բարձրանանք աշտարակը, ես այնտեղ մի լավ ամպհովանի ունեմ, արդեն հրամայել եմ նախաճաշն այնտեղ տալ: Այնտեղից շրջակայքի հիանալի տեսարան է բացվում…
Մենք արդեն սկսել էինք նախաճաշը, երբ ներս մտավ Նունեն: Ես իհարկե նախապես տեղեկացրել էի նրան ուշ գիշերով ժամանած հյուրի, որպես իմ լավագույն բարեկամի մասին: Ինչպես միշտ իր անթերի հանդերձների մեջ շողալով և փայլելով իր հմայքով ու գեղեցկությամբ` ներս մտավ Նունեն և նրբագեղորեն ողջունեց մեզ: Ես ոտքի կանգնեցի.
- Մենես ջան, ուզում եմ քեզ ներկայացնել իմ կնոջը, հավատարիմ կողակցիս և կյանքիս անփոխարինելի ուղեկցին, իմ թանկագին Նունեին: Նունե ջան, սա էլ իմ ընկեր Մենես է: Ես նրա մասին պատմել եմ… ժամանակին իրար հետ շատ ենք չափչփել Միջագետքը,- ծիծաղեցի ես:
Նունեն թեթևակի և նրբագեղորեն խոնհարվեց: Ինչ վերաբերվում է Մենեսին, ապա սա այնպիսի մի փքուն, զուտ եգիպտա-միջագետքյան պալատներում հղկված շարժուձևով և հումորով խոնհարվեց ու ներկայացավ, որ Նունեն ծիծաղեց: Մենեսը ևս չկարողացավ պահել լրջությունը:
- Լավ է, լավ,- ես էլ ծիծաղեցի,- իրականում, Մենես ջան, մեզ մոտ ամեն ինչ ավելի պարզ է:
- Հայկ ջան,- դարձավ ինձ Նունեն,- եթե դեմ չես լինի, ես ձեզ մենակ կթողնեմ, մանր-մունր գործեր ունեմ: Իսկ դուք կարող եք ձեզ ազատ զգալ:
Նունեն իջավ ներքև, իսկ ես դարձա Մենեսին.
- Դեհ, եղբայր, պատմիր տեսնենք, ի՞նչը քեզ բերեց մեր կողմերը:
- Ինչը ինձ բերե՜ց,- մտախոհ վրաս նայելով ձգեց Մենեսը,- կարևոր իրադարձությունները, Հայկ, շատ կարևոր իրադարձություններն էին, որ ինձ ստիպեցին ուղղություն վերցնել դեպի հյուսիս: Հիշո՞ւմ ես, մի քանի տարի առաջ ինչ էինք մենք մտածում այս ամենի մասին: Դժբախտաբար այդ ամենը ճիշտ դուրս եկավ և Ուրուկում իմ մնալն արդեն դարձավ աննպատակահարմար: Ես էլ հիշեցի, որ ժամանակին մի լեռնեցի մեծ-մեծ խոստումներ էր տալիս…
- Հա՜ա՜,- ընկերոջս նայելով ձգեցի ես,- իրո՜ք, որոշ բաներ ականջիս հասել է, բայց դե ես հեռու՜, իմ համար լեռներում նստած, ի՞նչ իմանամ` ինչ է կատարվում հարավում,- չքմեղացա ես:
- Տո այ լեռնեցի,- թարս-թարս նայեց վրաս Մենեսը,- դու ես, հա՞, քեզ համար անտեղյակ նստած: Ինչ գիտեմ, բոլորը խոսում են Կորճայքի իշխան Հայկի մասին…
- Եվ ի՞նչ են ասում բամբասել այդքան սիրող մարդիկ,- նույն տոնով շարունակեցի ես:
- Առանձնապես ոչինչ, ուղղակի ասում են, որ Կորճայքի երիտասարդ իշխանը ամրացնում է իր նահանգը և սրում է իր թրերն ու նիզակածայրերը,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Չհավատաս, եղբայր,- ալարկոտ տոնով հորանջելով` ասացի ես ու գլուխս թափ տվեց,- չհավատաս, հաստատ բան եմ ասում: Ես ապրում եմ ամենասովորական մի գավառացու պես, իսկ զենքերից էլ պահում եմ ընդամենը միայն ծառից կտրված հաստ մի դագանակ…
Այս խոսքերս ու երևի հատկապես դեմքիս միամիտ արտահայտությունն այն աստիճան զվարճացրին բարեկամիս, որ նա պայթեց հզոր մի հռհռոցով: Չկարողանալով ինձ զսպել` ես էլ հետևեցի նրան.
- Լավ, կատակը իհարկե կատակ,- մի կերպ ուշքի եկա ես,- բայց հիմա ավելի լուրջ: Իրոք, Մենես, ես ամրացնում եմ նահանգը և կարգի եմ բերում իմ զինական ուժերը, քանի որ ուժե՜ղ, ու՜ու՜ու՜, ի՜նչ ուժեղ քամի եմ զգում հարավից: Ու սովորականին հակառակ, քամին այս անգամ շատ սառն ու տհաճ է լինելու...
- Այ դա ուրիշ բան է, այ նոր ճանաչեցի քե՜զ, թե չէ գավառացի՜, դագանա՜կ…: Լսիր, Հայկ, տեղյակ ե՞ս վերջի իրադարձությունների մասին:
- Մասամբ,- պատասխանեցի ես,- լսել եմ որ Շարուքենը Լուգալզագիսին առաջարկել է դաշինք կնքել: Մեր մեջ ասած դա ինձ խիստ անհանգստացնում է և ես առայժմ չգիտեմ, թե ինչպես կարելի է դրան խանգարել:
- Ինձ էլ էր անհանգստացնում, Հայկ ջան, քանի որ այդ դեպքում կստեղծվեր մի ուժեղ և լայնածավալ պետություն, բայց առայժմ այդ սպառնալիքը վերացված է:
- Ինչ է եղե՞լ, որ,- մռայլվեցի ես` զգալով, որ այս անգամ հետ եմ մնացել իրադարձություններից:
- Լուգալզագիսը շատ վիրավորական տոնով մերժել է Շարուքենին և հրաժարվել է իր աղջկան կնության տալ նրան:
- Իրո՞ք,- ուրախացա ես,- ինչպե՞ս է դա եղել:
- Գիտե՞ս, Հայկ ջան, պետությունները կառավարելու գործում մարդկային պահը որոշում է ամեն ինչ: Տիրակալը պետք է իմանա` ում ինչ գործի է ուղարկում: Գուցե և մեր Շարուքենը խելոք է և ապագայում մեծ բաների կհասնի, սակայն այս անգամ նրա անփորձությունը մեր օգտին խաղաց: Նա, չդիմանալով Բառնամատռայի խնդրանքներին, նրան էլ էր ընդգրկել Լուգալզագիսին ուղղված պատվիրակության մեջ: Չէ, ոչ թե որպես ղեկավար, այլ այսպես ասած մասնավոր կարգով, իբր, որ քո լավ ծանոթը կարոտն առնի հարազատ վայրերից: Դե իսկ պալատում, Բառնամատռայի ունեցած լայն կապերը հաշվի առնելով, սրան դժվար չի եղել այնպիսի մի ուժգնությամբ պղտորել ջուրը, որ Լուգալզագիսը ոչ միայն հրաժարվել է դաշինքից և իր աղջկան կնության տալուց, այլև խիստ վիրավորական տոնով մի պատասխան է ուղարկել մեր բռնկուն “հիրավի արքային”,- ծիծաղեց Մենեսը,- ահա այսպես, Հայկ եղբայր, կնոջ մասնավոր մի զգացմունքը, որը չցանկացավ լինել իր ամուսնու երկրորդ կինը, փլեց այդ հնարավոր դաշինքը:
- Այ դա լավ է՜,- ուրախացա ես,- բայց ինչ ուզում ես ասա էլի: Պոռնիկը պոռնիկ էլ կմնա: Ես էդ Բառնամատռայի պահով եմ ասում: Ոնց որ ինձ դավաճանեց, տենց էլ Շարուքենին…
- Ըհը,- ծիծաղեց Մենեսը,- ուղղակի ձեր տարբերությունն այն է, որ դու իմ ծանոթ ամենաբարեկիրթ մարդկանցից մեկն ես, Հայկ ջան, և ոչ մի դեպքում ձեռք չես բարձրացնի կնոջ վրա, իսկ այ Շարուքենը Անապատի զավակի վարքուբարքով մի մարդ է, որն, ի տարբերություն քեզ, հենց իմացավ, թե ով է ջուր պղտորողը, ընկավ կատաղության մեջ և հրամայեց Բառնամատռային հանձնել իր ռազմիկներին` զվարճանալու համար: Բա՜ա՜:
- Այ քեզ բա՜ն,- ինձնից անկախ խղճացի Բառնամատռային,- Շարուքենը դաժան է վարվել, թեև արժանի պատիժ է տվել դրան:
- Դա դեռ ի՜նչ,- գլուխն օրորեց Մենեսը,- եթե մոտ ժամանակներս երբևէ անցնես Քիշի կողմերով, մտնիր այնտեղի ամենամեծ հասարակաց տունը: Այժմ Բառնամատռան այնտեղի ամենապահանջված կանանցից մեկն է: Սա էլ` Շարուքենի հրամանով…: Բայց դու մի Շարուքենին տեսնե՜ս: Պա՜ա՜ա, կարծես ինքը չէր, որ ստոր ծագման տեր մի այգեպան էր, ողջ օրը զբաղված էր ծառերով, իսկ հետո մատռվակ դարձավ և սկսեց սպասարկել սեղանի շուրջը: Այժմ նա իրեն այնպես է պահում, կարծես իր նախնիները համաշխարհային ջրհեղեղից սկսած իշխել են Միջագետքում: Ի դեպ,- ծիծաղելով ավելացրեց Մենեսը,- այտերին քո թողած նվերները ծածկելու համար այժմ մի երկար մորուք է թողել, որը գանգուր մազերով իջնում է մինչև գոտկատեղը և պատկառազդու տեսք է տալիս նրան: Տոհմակիցները հատկապես ակնածում են նրա այդ մորուքից, իսկ մի քանիսն էլ սկսել են պաշտել այն: Բա՜ա՜, Հայկ ջան, պարզվեց, որ դու էլ Անապատի որդիների հավատալիքների վրա ազդեցիր:
Ես ծիծաղեցի, հետո մի պահ լռեցի ու դարձա Մենեսին.
- Լավ, իսկ հիմա ի՞նչ վիճակ է Միջագետքում:
- Հիմա,- հարմարավետ նստարանին ուղղվելով և գինու գավը վերցնելով ձեռքը` պատասխանց Մենեսը,- երկու պետությունները ակտիվորեն պատերազմի են պատրաստվում: Երբ ես դուրս էի գալիս, նրանց բանակներն արդեն շարժվում էին իրար դեմ: Խմենք այն բանի կենացը, եղբայր Հայկ, որ նրանք ինչքան հնարավոր է երկար պատերազմեն և Միջագետքը երբեք չմիավորվի:
- Վատ կենաց չի,- ես էլ դատարկեցի իմ գավը,- սակայն կարծում եմ օգուտ այնքան էլ չի լինի, քանզի այսպես թե այնպես, բայց արդեն հասունացել է պահը, որ Միջագետքը պետք է միավորվի` Լուգալզագիսի, Շարուքենի կամ մեկ ուրիշի գլխավորությամբ,- գլուխս օրորեցի ես,- իսկ դո՞ւ ինչ պիտի անես:
- Ես որոշ ժամանակ, քանի դեռ դուրս չեն արել, կհյուրընկալվեմ իմ լեռնեցի բարեկամի մոտ: Գիտե՞ս, ժամանակին լսել եմ, որ լեռնեցիները լավ են հյուրերին պահելու հարցով, դե իսկ հետո, երբ տեսնեմ, թե այս ամենը ինչով է ավարտվում, երևի կվերադառնամ Եգիպտոս:
armen9494
28.08.2011, 11:08
Շատ հաճելի է լսել, որ ինձ հետ համամիտ ես: Ասեմ, թե ինչու այսքան ուշ արտահայտվեցի: Կարդալով սկզբի մասը, մտածում էի, որ շատ հետաքրքիր պատմվածք է, ուզում էի արդեն գրել տպավորություններիս մասին, գրել, որ շատ լավ, հետաքրքիր պատմություն է, նման Լեռնցուն (ասեմ, որ այդ պատմությունը չեմ կարդացել, միայն հիշում եմ, որ ժամանակին Հ1-ով կար մի մուլտֆիլմ` նրա մասին: Առաջին մի քանի պատմվածքը կարդալիս հենց դա հիշեցի (ի դեպ, եթե ֆորումում կա գրված այդ պատմվածքը, կխնդրեի հուշեիր, թե որտեղ է, թեկուզ ՊՄ)): Բայց բնավորությամբ այնպիսին եմ, որ սիրում եմ մինչև վերջ լսել զրուցակցիս, նոր հետո իմ կարծիքն արտահայտել, որովհետև այդ ընթացքում հնարավոր է, որ կարծիքս փոխեմ: Դրա համար, մինչև վերջ կարդացի, թե ինչ ես գրել և զգացի, որ իրոք` կարծիքս փոխվեց: Այն ժամանկ, երբ նոր հասկացա, որ հայոց պատմության մասին ես գրում, միանգամից մտքիս եկավ, նկարահանել մի ֆիլմ, այս սյուժեով: Հետո զգացի, որ մի քիչ մեծ ծավալ ունի և ուզում էի առաջարկել նկարահանել բազմասերիանոց մի ֆիլմ (մոտավորապես 10-15 սերիա): Հիմա արդեն կարդալով, հասկանում եմ և տեսնում եմ, թե ինչ շարունակություն այն ունի և մտածում եմ, որ պետք է նկարահանվի սերիալ, բայց շատ զգույշ: Այն չպետք է լինի մեր հիմիկվա սերիալների նման, որ մի մտքի շուրջ 8-9 սերիա նկարահանվի և ձանձրացնող լինի: Ամեն ինչ պիտի լինի հենց այնպես, ինչպես այստեղ է գրված, առանց ճոխացնելու կամ կրճատելու: Ասեմ, որ համոզված եմ` հեռուստադիտողների մի ամբողջ բանակ կունենա այս սերիալը, եթե ամեն ինչ ճիշտ արվի: Նկարահանման համար Հայաստանը շատ հարմար տեղեր ունի, դա արդեն կարծում եմ մեր մտածելու խնդիրը չէ: Ուղղակի մի առաջարկ, փորձիր հենց ֆորումում գտնել ռեժիսորների և նրանց բնագավառի այլ մարդկանց և առաջարկիր ծրագիրդ:
Ասեմ, որ հիմիկվա մեր սերիալները ունեն բազում բացասական կողմեր, հիմա նստած մտածում եմ, թե ինչ բացասական մաս կարող է ունենալ այս սերիալը և չեմ կարողանում գտնել, ազնիվ խոսք:)
Գրքի պահով մի քիչ «վախենում» եմ, որ քո ցանկացած արդյունքին չես հասնի, քանի որ հիմա մեր ժողովուրդը կարդալ չի սիրում և անիմաստ նախագիծ է: Կներես, հնարավոր է մի քիչ վիրավորական հնչի անիմաստ բառը, բայց դա այդպես է ու շատ ցավալի:(
Ինչ վերաբերվում է այս վերջին գլխին, պետք է ասեմ, որ ամենահանճարեղ միտքը մանկատների մասին էր, որը հիմա էլ կարելի էր կիրառել, ուղղակի հիմա կարելի է ոչ թե թրին տրիապետելը սովորեցնել, այլ զենքին: Այս ամենի հետ, պետք է նաև շատ լավ դաստիարակություն տալ, որպեսզի այնտեղից դուրս գան ոչ թե հանցագործներ, այլ հայրենասեր ռազմիկներ: Ճիշտ դաստիարակությաև չափահաս տարիքում նրանց ազատություն առաջարկելու դեպքում, նրանք ոչ թե կմտածեն, որ իրենք ընդամենը «գործիք» են, որոնց օգտագործում են թշնամու դեմ, այլ հակառակը, շատ երջանիկ մարդիկ են, որոնց փոքր ժամանակ, իրենց ծնողների փոխարեն, տվել են շատ լավ դաստիարակություն և խելք:
Եվ վերջում ակամաից հիշում եմ այս երգը` Բաաայց ափսոս, որ երազ էր...:sulel
Պ.Մ. որ խնդրեմ, մի փոքր ավելի շուտ կտեղադրե՞ս այս պատմությունները: Չնայած համբերության հետ պռոբլեմներ չունեմ, և կարող եմ անվերջ սպասել: Ինչպես դու ասեցիր, սպասել և հուսալ... (շատ եմ սիրում այս երկու բառը, կարծում եմ քեզ էլ է այն ծանոթ նույն գրվածքից, որի ամբողջ իմաստը հենց այդ երկու բառն էին):)
armen9494 ջան, կրկին ապրես: Գիտես, շատ անմահներ ուղղակի ապրում են իրենց հաճույքների համար, իսկ նրանց մի մասն էլ հաճույք է ստանում իրենց նմաններին սպանելով: Օրինակ, եթե մի օր առիթ լինի, Դունկան Մակ-Լաուդին (http://ru.wikipedia.org/wiki/Дункан_Маклауд) հարցրու, նա այդ ամենի մասին քեզ ահագին հետաքրքիր (http://seasonvar.ru/serial-650-Goretc-1-season.html) բաներ կպատմի: Բայց խնդիրն այն է, որ Մակը, որը ի դեպ ասեմ, մեր Հայկի լավագույն բարեկամների շարքին է դասվում, քանի որ իրոք կարգին մարդ է, վերջին տարիներին մեծ հաշվով ապրում էր ինքն իր կամ էլ, վերջին տարբերակում, իր նեղ շրջապատի համար` պայքարում էր, լուծում սրանց այս կամ այն պրոբլեմները, մի խոսքով, մասնավոր կյանք էր վարում: Դե, իրեն մեծ հաշվով չես կարող մեղադրել, քանի որ իր հարազատ Շոտլանդիան հիմա լիակատար ապահովության վիճակում է, գտնվում է Անգլիայի հյուսիսում և նրան ոչ-ոք նույնիսկ տեսականորեն չի սպառնում:
Այլ է Հայկի պարագան ու հենց դա է, որ լուրջ տարբերություն է առաջացնում այս երկու մարդկանց միջև: Ի տարբերություն Դունկանի, Հայկի ազգը ունի չավարտված պատերազմ ու նրան հարյուրավոր վտանգներ են սպառնում: Դրա համար էլ Հայկը ուղղակի չի կարող Մակի նման թեթև, ինչ-որ տեղ թռի-վռի ապրել - Հայկը` Հայկ Նահապետի որդին, ապրում և շնչում է իր ժողովրդի համար, առանց չափազանցության գրեթե կարելի է ասել, որ այս մարդու համարյա ամեն մի քայլը ուղղված է իր ժողովրդի ապահովությունը կամ բարեկեցությունը այս կամ այն կերպ բարձրացնելուն:
Այս ամենի ֆոնին վստահ եմ, համենայն դեպս ինքս իմ մեջ հարյուր տոկոսով վստահ եմ, որ Հայկի կյանքը պատկերող ցանկացած արվեստի մի գործ գոնե մեզ` հայերիս, համար ավելի հետաքրքիր կլինի, քան Դունկանի կյանքը պատկերող ցանկացած այլ արկածային ստեղծագործություն:
Ինչ վերաբերվում է երեխաներին, ապա կարծում եմ իրոք մեր պետությունը նման մի բան պետք է անի, ու կարծես թե նույնիսկ անում էլ է, թեև այս գործում ինձ որոշ շշուկներ են ընդամենը հասել, որոնք այստեղ նույնիսկ ասելու էլ բան չեն: Ինչ արած, այնպես ստացվեց, որ մեր Հայկը այդ գաղափարին եկավ մի քիչ շուտ. շատ չէ, մի քիչ, ընդամենը մի չորս հազար տարի առաջ... :)
*
Մենեսի հայտնվելով իմ վիճակը մասսամբ բարդացավ: Մի կողմից ես պետք է բավարար ուշադրության կենտրոնում պահեի իմ բարեկամին, որը ժամանակին ինձ հետ վարվել էր նույն կերպ, սակայն մյուս կողմից էլ պետք է այնպես անեի, որ նրա խորաթափանց հայացքը հնարավորինս քիչ բան տեսնի: Ճիշտ, նա իմ բարեկամն էր, բայց միաժամանակ նաև Եգիպտոսի հետախուզության ղեկավարն էր: Եգիպտոսը առայժմ հեռու էր Արարտայից և ոչ մի պատերազմ նույնիսկ հեռավոր ապագայում չէր սպասվում մեր երկրների միջև, բայց դե համենայն դեպս: Մեկ էլ տեսար Եգիպտոսը մի թռիչքով գրավեց Ասորիքը և Միջագետքը, իսկ այնտեղից Արարտա արդեն ձեռքդ մեկնես` կհասնի: Ես Մենեսին տեղավորեցի ամրոցում, տեղեկացա նրա պայմանանշանի մասին և խոստացա, որ այն ներկայացնող մարդուն անարգել կթողնեն Ալկիքար:
Դրանից հետո մոտս կանչեցի Հրաչին.
- Հրաչ,- խիստ տոնով ասացի ես,- Միջագետքում կարևորագույն իրադարձություններ են տեղի ունեցել, որոնք ես չեմ իմացել: Քո գործակալները կարծես թե թերացել են…
- Տեր իշխան,- ծնկի եկավ Հրաչը,- հենց երեկ ուշ երեկոյան ինձ հասավ սուրհանդակը, սակայն դու արդեն բարձրացել էիր քնելու, իսկ այսօր առավոտվանից էլ ես հնարավորություն չեմ ունեցել քեզ տեսնելու, քանի որ քեզ մոտ միշտ մարդ կար:
Զգացի, որ Հրաչը ճիշտ է ասում: Այդ հանգամանքը ես ժամանակին հաշվի չէի առել: Ես դարձա Հրաչին.
- Ոտքի կանգնիր: Ի՞նչ լուրեր կան:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնելով ասաց Հրաչը,- սուրհանդակը կավե սալիկներ էր բերել, սակայն դրանից ավելի շատ բան նա հայտնեց բանավոր: Քիշի տիրակալ Շարուքենը դաշինք է առաջարկել Լուգալզագիսին, սա, սակայն, մերժել է: Դրանից հետո Շարուքենի հսկայական բանակը արագորեն շարժվել է դեպի հարավ և մի քանի մանր ընդհարումներում արդեն ջարդել է Լուգալզագիսի բանակին: Սա, սակայն, դեռ բան չի նշանակում, քանի որ Լուգալզագիսը իր հերթին արդեն հավաքել է մի հսկայական բանակ և շարժվում է Շարուքենին ընդառաջ: Շարուքենի բանակի կազմում աչքի է ընկնում մեր Հատուկ գնդի նման նրա Հատուկ գունդը, որը կազմված է հինգհազարչորսհարյուր ռազմիկից` կատաղի և անզիջում կռվող Անապատի զավակներից: Նա ունի մեծաթիվ աշխարհազոր` կազմված Անապատի որդիներից, որոնց գլխավորոում են իրենց տոհմապետերը: Մարտակառքեր համարյա չունի: Ինչ վերաբերվում է Լուգալզագիսի բանակին, ապա այն սովորական և քեզ արդեն հայտնի կազմն ունի, ուղղակի այս անգամ սովորականից շատ անգամ մեծ է: Կարելի է կարծել,- շարունակեց Հրաչը,- որ մոտակա օրերին մեծ ճակատամարտ կլինի: Իմ գործակալներն արդեն արագավազ էշեր և սուրհանդակներ ունեն պատրաստ պահած` որևէ արդյունքի մասին անհապաղ ինձ տեղեկացնելու համար:
- Լավ, Հրաչ, այդպես էլ գործիր, միայն այսուհետ հաշվի առ մի բան: Եթե կարևոր լուր կունենաս, օրվա որ ժամին էլ և ուր էլ ես լինեմ, դու իրավունք ես ստանում…, ավելին,- ես նայեցի նրան,- դու պարտավորվում ես մոտենալ ինձ և անհապաղ հայտնել: Պարզ է՞, ուր էլ որ լինեմ և օրվա որ ժամն էլ լինի…
- Լսում եմ, տեր իշխան,- ձգվեց Հրաչը:
- Էլի մի կարևոր բան, Հրաչ: Ամրոցում է գտնվում իմ բարեկամը: Ես կասեմ ավելին` եղբոր պես ինձ հարազատ մի անձնավորություն: Նրա մոտ հաճախ են սուրհանդակներ գալու և գնալու, որոնք ունենալու են որպես պայմանանշան, ահա սրա,- ես Հրաչին տվեցի Մենեսի ճարմանդը,- նման ճարմանդներ: Նման պայմանանշան ներկայացրած մարդկանց անարգել և ապահով կերպով հասցնում եք ամրոց և անհապաղ տեղյակ եք պահում ինձ: Ասեմ նաև, Հրաչ, որ ինձ համար խիստ անցանկալի կլիներ, որ այդ սուրհանդակները քթները խոթեն Կորճայքի գաղտնիքների մեջ: Ճիշտ է, մեր բերդերն ու ամրոցները գաղտնի պահել չենք կարող, դե ինչ որ տեղ նաև պետք էլ չի, սակայն դրանց և ընդհանրապես Կորճայքի ռազմական կողմին վերաբերվող ցանկացած գաղտնիք այս պայմաններում պետք է հատկապես խստորեն պահպանվի: Դրա համար էլ խստորեն հետևեք և երբեք տեսադաշտից բաց չթողնեն նման ցանկացած անձի: Պարզ է՞:
Հրաչը գլխով արեց և ես ազատ արձակեցի նրան: Մոտ օրերս շատ բան կորոշվի…
*
Այս անգամ ես ճիշտ էի: Մի քանի օր ես ու Մենեսը քեֆ արեցինք, սրտներիս ուզածի չափ որսի մեկնեցինք և լողացինք մեր գետերում, սակայն շուտով Հրաչը ներկայացավ ինձ, ու տեղեկացրեց, որ Մենեսի մոտ սուրհանդակ է եկել և միաժամանակ հայտնեց նաև հսկայական կարևորություն ունեցող լուրեր: Ես անմիջապես գնացի Մենեսի սենյակ, որն էլ զրուցում էր հենց նոր ժամանած իր սուրհանդակի հետ.
- Մենես,- դարձա ես բարեկամիս, երբ նրա սուրհանդակը դուրս եկավ,- մեր հաճույքները կարծես թե վերջացան: Ես պետք է շտապ մեկնեմ Հայկաշեն, արի իրար հետ գնանք: Եթե համաձայն ես` ճանապարհին կզրուցենք…
… - Հարգելի սպարապետ, հարգարժան զորականներ,- դարձա ես սպարապետի Հայկաշենի հատուկ դրա համար նախատեսված մեծ շենքում հրավիրված Ավագների ժողովում հավաքված սպարապետին, նրա զորականներին և երկրի խոշոր իշխաններին,- խիստ կարևոր լուրերն են ստիպել սպարապետ Վահեին հավաքել բոլորիդ խորհրդակցության: Սպարապետ, քո թույլտվությամբ ես կներկայացնեմ իրավիճակը,- դարձա ես սպարապետ Վահեին:
Վերջինս գլխով արեց, իսկ ես շարունակեցի.
- Մեզ տեղեկություններ է հասել Միջագետքում ծավալվող իրադարձությունների մասին և դրանք բավականին անհանգստացնող են: Միջագետքի երկու խոշոր տիրակալների` Լուգալզագիսի և Շարուքենի միջև տեղի է ունեցել վճռական մի ճակատամարտ:
Բոլորը սրեցին ականջները, քանի որ նրանց էլ էին հասել շշուկներ այդ տիրակալների մասին և այժմ բոլոր խիստ հետաքրքրված էին:
- Այդ ճակատամարտում,- շարունակեցի ես,- Շարուքենը գլխովին ջախջախել և ոչնչացրել է Լուգալզագիսի և նրա տրամադրության տակ գտնվող Միջագետքի հիսուն կառավարիչների բանակը: Վերջ…, կարելի է ասել, որ Լուգալզագիսի պետությունն արդեն չկա: Ինքը գերի է ընկել և ասում են, որ Շարուքենը նրան շան վանդակում է պահում: Ինձ առայժմ այսքանն է հայտնի:
Ես նստեցի և ոտքի կանգնեց Հայկազունի Պարետը.
- Քո թույլտվությամբ, տեր սպարապետ,- սկսեց գլխավոր Հետախույզը,- ես կլրացնեմ իշխան Հայկին: Շարուքենը Լուգալզագիսին շան վանդակում տարել է սրբազան Նիպպուր [1] քաղաք, հանդիսավոր պայմաններում անցկացրել է Էնլիլիի կամարի տակով, որից հետո մահապատժի է ենթարկել` զոհաբերելով երբեմնի արքային Էնլիին: Դրանից հետո "Էնլիլիի մեծն էնսիի" տիտղոսն անցել է Շարուքենին, որը անմիջապես արշավանքի է ելել և արդեն գրավել է Ուրը` ավերելով նրա պարիսպները: Իսկ հետո Շարուքենի բանակը դաժանորեն ասպատակելով գրավել և հնազանդեցրել է Լագաշը, որից հետո նույն կերպ գրավվել է նաև Ումման ու մյուս քաղաքները: Մի խոսքով, այժմ մենք գործ ունենք մի տիրակալի հետ, որի պետությունը սկսվում է Հարավային ծովից, ընդգրկում է Մեծ Անապատը և հասնում է մինչև Արևմուտի ծով: Այլ կերպ ասած,- Հայկազունի Պարետը ձայնը բարձրացրեց և նայեց հավաքվածներին,- մեզ հարավից հարևան է դարձել մի շատ կռվարար և ուժեղ տիրակալ: Սա է, որ մեզ ստիպեց բոլորիդ հավաքել Ավագների արտահերթ ժողովի:
Հայկազունի Պարետը նստեց և այս անգամ ոտքի կանգնեց սպարապետ Վահեն.
- Հարգելի մասնակիցներ, այս ամենը հիմք ընդունելով և ստանալով Արարտայի Մեծ քրմի համաձայնությունը, ես որոշել եմ ողջ երկրում իրականացնել որոշակի միջոցառումներ: Ուշադիր եղեք, քանի որ ով թերանա դրանց կատարման մեջ, խստորեն կպատժվի: Այսպես ուրեմն,- շարունակեց սպարապետը,- բոլոր նահանգատեր իշխաններին` ձեր նահանգների բանակները պետք է լինեն բարձր մարտական վիճակում և պատրաստ լինեն իմ առաջին իսկ հրամանով հավաքվել երկրի ցանկացած մասում: Երկրորդ` բոլոր քաղաքները, ամրոցներն ու բերդերը պետք է ապահովված լինեն բավարար քանակությամբ ռազմիկներով և պարենամթերքով, նրանց պարիսպներն ու աշտարակները պետք է լինեն պատշաճ վիճակում և պատրաստ լինեն դիմանալու երկարատև պաշարմանը: Երրորդ` ձեր տարածքների զենք կրելու ընդունակ բոլոր տղամարդիկ պետք է մշտապես պատրաստ լինեն զենք վերցնելու և հնարավոր պատերազմին մասնակցելու: Չորրորդ, ես արդեն ունեմ Մեծ քրմի համաձայնությունը և այսուհետ խստորեն կսահմանվեն այն նյութերի ցանկը, որոնցով թույլատրվում է առևտուր անել Միջագետքի հետ: Մենք իրավունք չունենք թշնամուն օգտակար նյութեր մատակարարել մեր լեռներից և նրան ուժեղացնել: Հասկանալի՞ է: Զգուշացնում եմ, վիճակը լուրջ է: Իմ կողմից ուղարկվող մարդիկ պարբերաբար կստուգեն ասածներիս իրականացումը և Արարտայի Մեծ քրմի անունից խստագույնս կպատժեն ցանկացած թերացում, որը կհավասարվի դավաճանության: Ասեմ նաև, որ այս ամենը պետք է կատարվի առանց երկրում ավելորդ խառնաշփոթ ստեղծելու` անաղմուկ, սակայն ադյունավետ: Երկիրը թող ապրի իր սովորական կյանքով, սակայն մենք,- սպարապետ Վահեի ձայնը դաժանացավ և նա իր ծանր հայացքն ուղղեց հավաքվածներին,- պետք է պատրաստ լինենք այնպես ջարդել մեր երկիր իր քիթը խոթել ցանկացող յուրաքանչյուր մեկի այդ քիթը, որ նրա մոտ ախորժակը կորի երկրորդ անգամ նման կերպ վարվելու…
_____________________
[1] Միջագետքի սրբազան քաղաքը` ներկայիս Բաղդատից մոտ 80 կմ հարավ` Եփրատի ձախ ափին:
Երեկոյան արդեն ավելի նեղ մի կազմով` սպարապետը, նրա զորականները և ես, հավաքվեցինք սպարապետի զորակայանում:
- Այժմ եկեք քննարկենք կոնկրետ հարցեր: Իշխան Հայկ,- դարձավ ինձ սպարապետ Վահեն,- ի՞նչ վիճակում է նահանգդ:
- Տեր սպարապետ,- ոտքի կանգնեցի ես,- նահանգիս ամրոցաշինական գործը վաղուց վերջացած է, բերդերում և ամրոցներում տեղավորված են հուսալի կայազորներ` փորձված հրամանատարների ղեկավարությամբ: Դրանք նաև ապահովված են բավարար պարենամթերքով: Կիրճերն ամուր փակված են: Սրանից բացի ես պատրաստի պահում եմ նաև իմ Հատուկ գունդը, որի տղերքը կկրծեն ցանկացած թշնամու կոկորդը: Կկրծեն հիմնավորապես, կարող եք չկասկածել,- ժպտացի ես,- Հատուկ գնդում ստեղծված է հետախուզական կառույց, ինչպես նաև երկու հատուկ հարյուրյակ` մեկը նախատեսված թշնամու մասին տեղեկություններ հավաքելու, իսկ մյուսը, որտեղ անձամբ իմ ընտրությամբ ընդգրկված են Հատուկ գնդի լավագույն ռազմիկները, նախատեսված է առանձնահատուկ գործողությունների համար: Պահեստներում կուտակված է մեկ բյուր ռազմիկի երկու տարվա կերակրման համար անհրաժեշտ պաշար: Իմ հրամանով նահանգի զենք կրելու ընդունակ տղամարդ բնակչությունն էլ զենք կվերցնի, և պատերազմի ժամանակ ես արդեն կունենամ մոտ մեկ բյուր բանակ: Մի խոսքով, ես նահանգն այն վիճակի եմ բերել, որ առիթի դեպքում, իհարկե աստված չանի նման բան լինի, իմ նահանգը կարողանա ինքնուրույն դիմադրել թշնամուն, այսպես ասած տեղական միջոցներով, այն դեպքում, երբ այս կամ այն պատճառով կենտրոնական իշխանությունը Միջնաշխարհից ուշացնի օգնական ուժերը:
- Լա՜վ, ապրես, իշխան Հայկ,- գոհ մնաց սպարապետը,- վերջերս քո մոտ են եղել իմ մարդիկ և նրանք էլ են այդ մասին ինձ զեկուցել: Իսկ այժմ եկեք պարզենք, թե եթե մեր երկիր ներխուժում լինի, ո՞ր հնարավոր ուղղությամբ դա կլինի:
Սպարապետի հրամանով չորս ռազմիկներ ներս բերեցին Կորճայքի իմ հողապատկերի նման հավաքած Արարտայի և անմիջական հարևան երկրների հողապատկերը: Նկատելով մեր զարմանքը` սպարապետը ծիծաղեց.
- Դեհ լա՜վ, թող մի բանով էլ ես ձեզ զարմացնեմ: Այս տարիների ընթացքում սա հավաքվել է իմ հրամանով, ընդ որում հավաքվել է մի քանի օրինակով: Այնպես որ այսուհետ մեր որդիներին այս հոգսից էլ ազատեցինք:
Մենք մոտեցանք հողապատկերին: Միանգամից մի տարօրինակ զգացում ունեցա, կարծես շատ բարձրից նայում եմ Արարտային: Ինչպես իմ հողապատկերի պարագայում, այս հողապատկերը ևս չափազանց հեշտացնում էր ամեն ինչի պատկերացումը:
- Իշխան Հայկ, իմ զորականները հիմնականում տեղյակ են վերջին տարիների իմ կատարած աշխատանքներին: Ես դրանք ներկայացնեմ քեզ, համ էլ նրանք կվերհիշեն:
Սպարապետ Վահեն իր հողապատկեր վրա ցույց տվեց Կապուտան ծովը [1].
- Սա մեր Արարտայի լճերից մեկն է: Ինչպես տեսնում եք, նրանից արևելք, մինչև Արևելյան Մեծ ծով հիմնականում լեռներ են: Աչքի են ընկնում հատկապես այս երկու գագաթները: Դրանք ամրացված են Կորճայքի ամրոցաշինական համակարգերին նման բերդերով և ամրոցներով ու նրանց հիմնական կիրճերը հսկողության տակ են: Ճիշտ է, ամրոցներն ու բերդերը առայժմ այնքան էլ շատ չեն, բայց դե առայժմ այս կողմից սպառնալիք էլ չկա: Գլխավոր Հետախույզը հայտնում է, որ Կապուտան ծովից դեպի հարավ-արևելք ապրում են մանր-մունր ցեղեր, որոնք չեն ենթարկվում ոչ մի պետության: Սրանք, սակայն, մի կողմից բավականին ռազմունակ են, որ չնվաճվեն, բայց մյուս կողմից էլ բավականին թույլ են, որ մտնեն Արարտա: Մի խոսքով, այս կողմից Շարուքենը չի մտնի: Գանք դեպի այս կողմ: Այստեղ մեզ արդեն լավ հայտնի Կորճայքի ամրություններն են: Ես իհարկե այս նահանգին որևէ սպառնալիք ստեղծվելու դեպքում ողջ բանակը կշարժեմ այս ուղղությամբ և, հաշվի առնելով նաև բնական ամրությունները, վստահ եմ, որ հետ կշպրտենք թշնամուն: Այ սրանից դեպի արևմուտք մենք ավելի խոցելի ենք և ես կասկածում եմ, որ հիմնական հարված թշնամին կուղղի հենց այստեղ: Դժբախտաբար Հայոց Միջագետքն [2] ավելի թույլ է պաշտպանված: Այստեղ լեռներ հիմնականում չկան, իսկ հարթավայրերն արդեն պետք է պաշտպանել միայն բանակային կենդանի ուժով: Սրանից դեպի արևելք գալիս է Կիլիկիան [3], սակայն ես նրա համար հանգիստ եմ: Նրա արևելքից սկսվող Սև կամ ինչպես մեր հարավի շահամոլ հարևաններն են սիրում ասել` Արծաթե լեռներն [4] ունեն ընդամենը մի քանի կիրճեր` հարավում և հյուսիսում, որոնք արդեն հուսալիորեն փակված են Կորճայքի ամրոցաշինական համակարգի նման համակարգերով և այստեղ մենք հաստատ կջարդենք թշնամուն: Այսպիսով, հարգելի զորականներ, մեր Արարտան հարավից ամենախոցելին Հայոց Միջագետքում է, որտեղ էլ կուղղվի թշնամու հավանական հարվածը: Դրա համար էլ ես բանակը պատրաստ եմ պահելու հատկապես այդ ուղղությամբ շարժվելու համար: Սա ապագա գործողությունների ընդհանուր տեսքն է: Իսկ ընդհանրապես, ի՞նչ է մեզ հայտնի մեր ապագա թշնամու բանակի մասին:
_____________________
[1] Նկատի է ունեցվում Ուրմիա լիճը:
[2] Հայոց Միջագետք: Նահանգ Հայաստանի հարավ-արևմուտքում:
[3] Ծոփք: Նահանգ Հայաստանի արևմուտքում:
[4] Կիլիկիա: Նահանգ Հայաստանի հարավ-արևմուտքում:
Մինչ այդ ես ու գլխավոր Հետախույզն արդեն ի մի էինք բերել մեր ձեռքի տակ եկած տվյալներն ու այժմ, Հայկազունի Պարետի համաձայնությամբ, ես կրկին ոտքի կանգնեցի.
- Քո թույլտվությամբ, տեր սպարապետ,- սկսեցի ես, որին ի պատասխան սպարապետ Վահեն գլխով արեց, իսկ ես շարունակեցի,- ես ու Հայկազունի Պարետը ի մի ենք բերել մեր ձեռքի տակ եղած տվյալները և ահա թե ինչ պատկեր է ստացվել: Սկզբում ասեմ, որ այս Շարուքենը ոչ մի կապ չունի մինչ այդ իշխած որևէ մի լուգալի հետ: Ավելին, նա լրիվ ուրիշ ժողովրդի զավակ է, դրա համար էլ նրա ստեղծած պետությունը, հետևապես նաև բանակը, լրիվ այլ տեսակի է, քան մինչ այս մենք գիտենք: Կարելի է համարել, որ միջագետքյան քաղաք-պետությունների բանակները մենք արդեն երբեք չենք ունենա որպես հակառակորդ: Մեր հակառակորդն այժմ այլ է,- շարունակեցի ես,- և կռվում էլ է այլ կերպ: Շարուքենն իր բանակի հինքում դրել է անձնապես իրեն նվիրված, կատաղի, հզոր և իր համար ամեն ինչի պատրաստ իր Հատուկ գունդը, որը կազմված է հինգհազարչորսհարյուր մշտական ռազմիկից, որոնց նա ինքն է հատուկ ընտրում Անապատի իր ցեղակիցներից: Սրանք մշտապես բնակվում են այն քաղաքի շրջակայքում, որտեղ գտնվում է Շարուքենը և պատրաստ են նրա առաջին իսկ հրամանով կտոր-կտոր անել ցանկացածի: Առայժմ Շարուքենը բնակվում է Քիշում, սակայն մենք տեղեկություններ ունենք, որ շուտով նա իր նստավայրն է դարձնելու Քիշից մի քիչ հյուսիս գտնվող Աքքադը [1]: Հետևաբար նրա գունդն էլ շուտով կլինի Աքքադում: Շարուքենի բանակի երկրորդ, ավելի վատ պատրաստված, սակայն խիստ բազմաքանակ մասն է կազմում Անապատի զավակներից կազմված աշխարհազորը: Սրանք գրեթե չունեն ռազմական կարգավորվածություն: Մարտի մեջ են մտնում տոհմերով ու խառնիխուռն: Սրանց գլխավորում են իրենց տոհմապետերը, որոնք ինչպես նաև Անապատի հասարակ զավակները, ուղղակի պաշտում են Շարուքենին և պատրաստ են կատարել նրա ցանկացած հրամանը: Շարուքենի ունի նաև քիչ քանակությամբ մարտակառքեր, որոնց մենք վաղուց ծանոթ ենք միջագետքյան նախկին բանակներից: Սրանք նոր բան չեն և այնքան էլ շատ չեն: Մի խոսքով նրա բանակը սա է: Իսկ այժմ այն մասին, թե ինչպես է կռվում այս բանակը: Ի տարբերություն նախկին բանակների, որոնց մասին դուք բոլորդ բավականին տեղյակ եք, այս բանակը հենց ճակատամարտի սկզբից ձգտում է խուսափել մերձամարտից, սակայն դրա փոխարեն հակառակորդի շարքերի վրա է թափում նետերի և քարերի մի ամբողջ հեղեղ: Նրա գրեթե բոլոր ռազմիկները ունեն աղեղներ, որոնք չեն հասնի մեր աղեղներին, քանի որ դրանց համար օգտագործվող փայտը անորակ է, այնուհանդերձ…: Բավականին շատ են նաև պարսատիկավորները: Այս բանակին սեղմում ես, այն նահանջում է, սակայն շարունակում է քեզ վրա նետերի և քարերի հեղեղ թափել: Սակայն սրա թերությունն էլ այն է, որ եթե բանը հասցրեցիր ձեռնամարտի, այն բավականին թույլ է դառնում և այդ դեպքում իր միակ հույսը մնում է Անապատի զավակների ուժը, կատաղությունը և նվիրվածությունը: Բարեբախտաբար Անապատի զավակները սովորաբար վատ են զինված լինում, նրանց մոտ չափազանց քիչ են երկաթե զենքերը, զրահները կամ վահանները: Բացի այդ, որ ավելի կարևոր է, նրանք սովոր են իրենց տոհմական կարգերին և դժվար են ենթարկվում կարգապահության կամ էլ խմբովի որևէ գործողության: Դրա համար էլ ես առաջարկում եմ այս բանակի հետ ընդհարվելու դեպքում հաշվի առնել այս ամենը, որ համ մենք ավելորդ կորուստներ չտանք, համ էլ դրանց քիթը ոնց որ պետք է տրորենք:
- Ինձ թվում է` դրանք չպիտի կարողանան դիմադրել նիզակակիրներիս մերձամարտում,- ոտքի կանգնեց գլխավոր Նիզակակիր Հայկազունի Արբակը,- Մեծամորի երկաթաձուլարաններում ընտիր երկաթներից կռած մեր զրահները, վահանները, թրերը ու նիզակածայրերը մեզ այդ դեպքում մեծ առավելություն կտան… սակայն դա մերձամարտում, իսկ մինչև դրանց մոտենալը…
- Մինչև մոտենալն էլ իմոնք դրանց մի լավ կտրորեն,- առաջ եկավ գլխավոր Աղեղնավոր Հայկազունի Գլակը,- իմոնց խոշոր աղեղներից արձակած երկաթե նետերի ծայրակալները ծակում են նույնիսկ որոշակի հաստության երկաթներ, էլ չասած կաշվե զրահների մասին…: Իսկ դրանց մեջ դժվար թե զրահավորները կամ վահանավորները շատ լինեն…
- Իրոք,- խոսեց սպարապետ Վահեն,- չհաշված արիների` երկաթեղենով հանդերձավորված լինելու հանգամանքը, որը թշնամու համեմատ մեզ հատկապես ձեռնամարտում խոշոր առավելություն է տալիս, ինչքան ես հասկացա մենք ևս մի լուրջ առավելություն ունենք, որը չունեին միջագետքյան բանակները և որոնք հենց այդ պատճառով էլ պարտվեցին: Դրանց պարտության բերեց իրենց ծանրաշարժությունը և աղեղնավորների ու տեգավորների պակասը: Մնում է դրանց թվական շատությունը, որը իրոք հարց է: Ինչքա՞ն ուժեր կարող է մեր դեմ հանել Շարուքենը:
- Շատ դժվար է ասել,- ոտքի կանգնեց Հայկազունի Պարետը,- Մեծ Անապատի ծայրը դեռևս ճշգրիտ հայտնի չէ, սակայն մի բան հայտնի է, որ այն մեծ է ողջ Միջագետքից...: Մեծ է նաև Եգիպտոսից: Կարելի է ենթադրել, որ առիթի դեպքում Շարուքենը կկարողանա մեր դեմ հանել մոտավորապես տասնհինգ-քսան բյուր զորք:
- Մեր մշտական բանակը այժմ հազիվ հինգ բյուր է,- ծանրորեն ոտքի կանգնեց սպարապետ Վահեն, նայեց մեզ և ավելացրեց,- ասենք մի հինգ բյուր էլ կհավաքենք երկրի տղամարդկանցից: Ամեն դեպքում քիչ է, դրա համար էլ մենք պետք է գործի դնենք գլուխներս: Ահա թե ինչ կասեմ ես ձեզ, տղերք, պետք է ճիշտ կռվելով հաղթենք թշնամուն...
Եվս մի քանի մանրամասներ քննարկելուց հետո, արդեն ուշ գիշերով մենք հեռացանք սպարապետի զորակայանից և ես վերադարձա Հայկաշենում իմ վարձած բնակարանը, որտեղ պարապությունից հորանջելով ինձ էր սպասում Մենեսը:
- Հը՞,- ծանրորեն հորանջելով հարցրեց նա,- ի՞նչ որոշեցիք, ասա, մի երկու բառով հայտնեմ մերոնց, էլի,- փորձեց կատակել Մենեսը:
- Հետո կերևա,- ծիծաղեցի ես,- հլը թող մի քո այդ "հիրավի արքան" քիթը խոթի այս կողմերը, այդ ժամանակ կերևա,- Մենեսից ոչ պակաս լայնաբերան հորանջեցի ես…
_____________________
[1] Աքքադ պետության մայրաքաղաքը, որը գտնվում էր Եփրատի ձախ ափին` ներկայիս Բաղդատից մոտ 80 կմ հյուսիս:
*
Մենք վերադարձանք Կորճայք, որտեղ ամեն ինչ տեղը տեղին էր մնացել: Անցավ որոշ ժամանակ: Մենեսն ու ես ակտիվ գործունեություն էինք ծավալել, հարավում տեղի ունեցող իրավիճակի տեղյակ լինելու համար: Դրանից հետո Մենեսը մեկնեց և երկար ժամանակով կորավ: Անցավ մի քանի տարի: Կյանքը արտաքին ընթացքը կարծես չէր արդարացնում մեր վատագույն պատկերացումները: Ողջ Միջագետքում իրար հետևից բռնկվում էին ապստամբություններ, որոնք Շարուքենի երկաթե ձեռքը ճնշում էր նախկինում չտեսնված դաժանությամբ և վայրագությամբ: Մենք աննկատ կերպով ապստամբներին օգնում էինք նյութական միջոցներով, գաղտնի հույս ունենալով, որ ի վերջո Շարուքենի իշխանությունը կտապալվի: Սակայն Միջագետքում միայն ավելանում էին ցցահանված մարդկանցով պատված հսկայական դաշտերն ու մարդկային գանգերից կառուցված բուրգերը: Շարուքենի իշխանությունը գնալով ավելի էր ամրանում, իսկ նրա դեմ բռնկվող ապստամբությունները թուլանում էին:
Բանն այն էր, որ նույնիսկ այս վիճակում Միջագետքի քաղաքների բնակիչները գործում էին անուղղելի և իրենց համար կործանարար համառությամբ և չէին ցանկանում գոնե ժամանակավոր միավորել ուժերը, որը միայն նպաստում էր նրանց հերթականությամբ ջախջախվելուն:
Փառք Աղեղնավորին որ առայժմ նման իրավիճակ Արարտայում չէր ստեղծվել: Երկիրի գլխին անփոփոխ կանգնած էր Մեծ քուրմ Արեգ Սլկունին, որը թեև ընդհանրապես տեղյակ չէր երկրի կառավարումից և այն լիովին հանձնել էր Հազարապետ Վահանին և սպարապետ Վահեին, սակայն վերջին երկուսը չափազանց հեռատես և կյանքը տեսնող մարդիկ էին: Նրանք իրենց տասնամյակների բարձրունքից լավ տեսնում էին հեռուները և իրենց ամուր ձեռքով կառավարում էին երկիրը:
Նահանգներում ևս կենտրոնական իշխանությունը չափազանց ամուր էր: Այստեղ մեծամասնություն էին կազմում բազմահազար մանր համայնքները` իրենց տոհմապետերի և տանուտերերի գլխավորությամբ, որոնք ենթարկվում էին նահանգի իշխանին: Սակայն այս իշխանները ավելի շուտ Մեծ քրմի կառավարիչներն էին և որևէ իրական ուժ չունենալով, միայն հնազանդ կերպով կատարում էին Հայկաշենից եկող հրամանները:
Իրավիճակը գոհացուցիչ էր նաև խոշոր քաղաքներում: Դրանք կառավարվում էին Քաղաքի տղամարդկանց ժողովի կողմից երեք տարով ընտրված քաղաքագլուխները: Ընդհանրապես քաղաքներում էին կենտրոնացած արհեստավորները և առևտրականները ու գյուղական շրջանների համեմատ այստեղ կյանքն ավելի ակտիվ էր…
Արդեն ժամանակն էր իրականացնելու նաև իմ վաղեմի և ամենակարևոր մտահաղացումը: Հենց հաջորդ գարնանը ես հրամայեցի կարգի բերել Ջլմայր ամրոցի մոտ կառուցված մանկատունը և պատել այն ցցապատնեշով: Դրանից հետո ես ու Նվարդը վարձեցինք փորձառու կանանց, ինչպես նաև քիչ թվով տղամարդկանց` որպես պահապաններ: Դրանից հետո ես պատրաստեցի մեծ թվով փակ և փափուկ խոտով պատված սայլեր, կազմեցի հինգ քարավան ու Հատուկ գնդի հարյուրյակներիս հսկողությամբ նախապես որոշված երթուղով ուղարկեցի դրանց դեպի իմ մանկատները: Պետք է ասել, որ այս մտահաղացմանս մասին մինչև վերջերս քչերն էին տեղյակ: Նույնիսկ Նունեին հարկ չէի համարել տեղեկացնել մանրամասները: Հրաչի գործակալները մշտապես կապ էին պահպանում մանկատների և քարավանների միջև: Մեկ ամսից քարավանները սկսեցին իրար հետևից վերադառնալ…
Այդ օրերին ես ամուսնացրի Հրաչին ու Սևակին, որոնց հարսանիքին ուզածիս պես քեֆ արեցի ու մի լավ ուրախացա: Ախր իրոք հուզիչ տեսարան էր տեսնել, թե մշտարթուն ու ամեն ինչին տեղյակ իմ Հրաչը ինչպես է շփոթվել, իսկ հսկայամարմին Սևակը ինչ քնքշությամբ է բռնել իր նրբագեղ գեղեցկուհու ձեռքն ու համբուրում նրա երեսը:
"Վատ չի՜, արիներ",- անցավ մտքովս, երբ արդեն գլուխս բավականի տաքացել էր մեր գինուց, խփում էր զուռնա-դհոլը, իսկ հայերը սկսել էին պտտվել մեր հարազատ Կոչ-արիում, - "թող զրնգա ձեր Կոչ-արին, հայեր, թող գետինն ու մեր բարձր լեռները դրմփան ձեր հզոր կոչից և թող հարևան բոլոր ազգերը լսեն ու իմանան, որ կան հայերը, որ ուրախանում են արիները"… Ես գլուխս զգուշորեն իջեցրի սիրելի Նունեիս ուսին, որը ի պատասխան միայն թեթևորեն ծիծաղեց…
… Երբ մենք արդեն մի քանի ժամից պառկած էինք մեր անկողնում, ես մեղմորեն շոյեցի նրա վարսերը.
- Նունե ջան, մեծ Անահիտը զրկել է ինձ երեխաներ ունենալու երջանկությունից և ես քեզ էլ եմ զրկում դրանից:
- Հա՜յկ,- իր աննման աչքերով վրաս նայելով ու կրկին կրծքիս փարվելով` պատասխանեց Նունեն,- դու ես իմ կյանքը, դու ես իմ սերը ու ես գոհ եմ ամեն ինչից: Դե իսկ երեխաները…: Ես իհարկե կուզենայի մայրանալ, սակայն իմ կյանքի միակ այրմարդը, որին ես կպատկանեմ հավերժ, դա դու ես: Ու դրա համար էլ ես պատրաստ եմ այս ամենին: Ցանկացած կին կերազի իր գրկում ունենալ քեզ պես այրմարդ,- մեղմորեն շոյելով ինձ, ժպտաց խելքամաղ անող Նունեն:
- Գիտե՞ս, Նունե ջան,- որոշեցի ավելի լուրջ թեմայի անցնել ես,- դու իմ մասին ամեն ինչ չէ, որ գիտես: Ես երկար ժամանակ ապրել եմ Միջագետքում…
- Ինձ չի հետաքրքրում այդ ամենը, Հայկ: Ինձ չի հետաքրքրում, թե այնտեղ քեզ ով է սիրել և դու ում ես սիրել: Կարևորն այն է, որ մենք այժմ պատկանում ենք իրար և միայն իրար:
- Իհարկե, սիրելիս,- ժպտացի ես ու շոյեցի նրա երկար մազերը,- սակայն ես այլ բան էի ուզում ասել: Ես երբեք ոչ-ոքի այդ մասին չեմ ասել, սակայն դու պետք է իմանաս: Մենակ խնդրում եմ ինձ խելագարի տեղ չդնես, հա՞: Այն, ինչ պիտի ասեմ, մաքուր ճշմարտություն է:
Նունեն հետաքրքրված և մի քիչ էլ անհանգստացած ուղղվեց անկողնում, հենվեց բարձերին, հետո ժպտաց և, իր գեղանի մատիկով թեթևակի հարվածելով քթիս, ասաց.
- Ու ի՞նչ գաղտնիք ես դու ինձնից պահել այսքան ժամանակ:
- Նունե ջան, ես անմահ եմ և ոչ մահանում եմ, ոչ էլ ծերանում: Ես ծնվել եմ սրանից երկուհարյուրտաս տարի առաջ Արարտայում, սակայն ինձ սպանեցին մի մեծ ճակատամարտում, որից հետո ես կրկին կենդանացա և հիմա ապրում եմ, ապրում եմ` դատապարտված հավերժության:
Նունեի դեմքը միանգամից լրջացավ և նա իրենից անկախ ձեռքը դրեց ճակատիս: Չէ, ջերմություն կարծես թե չունեի: Ես ծիծաղեցի:
- Սիրելի Նունե, ինչպե՜ս եմ ես միշտ խելքահան եղել քո հոգատարությունից,- ես նրբորեն համբուրեցի Նունեի գեղեցիկ ձեռքը,- սակայն չէ, Նունե ջան, ես ջերմություն չունեմ և այս ամենը ասացի քեզ որպես մի մաքուր ճշմարտություն: Ասացի քեզ, որովհետև արդեն գիտեմ, որ դու իմ հավատարիմ կողակիցն ես և պետք է սա իմանայիր իմ մասին: Ես չգիտեմ ինչպես է պատահել, որ ես այսպիսին եմ դարձել, սակայն դա ճշմարտություն է: Եվ հենց այդ պատճառով է նաև, որ ես զրկված եմ երեխաներ ունենալու հնարավորությունից:
Նունեն կրկին պառկեց կողքիս և գլուխը մեղմորեն դրեց կրծքիս: Ես վերցրի նրան գիրկս ու սկսեցի համբուրներով ծածկել Նունեի երեսը, հետո կարապի վզի նման գեղեցիկ վիզը և եղնիկի մարմնի պես սլացիկ մարմինը: Մեջքի վրա պառկած Նունեն հաճույքից սկսեց արագ-արագ շնչել, հետո մեղմորեն գրկեց վիզս և շրթունքները մոտեցրեց ականջիս.
- Դու միշտ էլ իմ աստվածն ես եղել, Հայկ, իմ սիրելի և պաշտելի աստվածը: Իսկ աստվածներն անմահ են,- սիրո հաճույքից շաղված աչքերով մեղմորեն շշնջաց նա,- անմահ են հատկապես նրանց հոգում, ով սիրում է…
Ես շարունակեցի համբուրել և շոյել Նունեին, որից հետո գրկիս մեջ զգացի խելքամաղ անող նրա մարմինը: Նունեն կամացուկ հառաչեց և մենք միասին սլացանք դեպի հեռու-հեռուները` դեպի հաճույքներով ու կախարդական ձայներով լցված մի աշխարհ, որի ճանապարհը հասանելի է միայն սիրող զույգերին…
*
Իմ մասին ճշմարտությունն իմանալը մազաչափ իսկ չազդեց մեր ընտանեկան կյանքի վրա: Նույնիսկ կարելի է ասել` մենք դրա վրա ուշադրություն իսկ չդարձրեցինք: Այս ամենին գումարվեց նաև երեխաներին ըստ պատշաճի տեղավորելու հարցը: Այս հարցում ես որոշել էի անակնկալ մատուցել Նունեին: Հենց հաջորդ օրը մենք մեկնեցինք Ջլմայր: Հենց նոր տեղ էր հասել առաջին քարավանը և հատուկ դրա համար ես հետս բերել էի քաղցրեղենով բեռնված էշերի մի երկար քարավան: Արդեն ամրոցի մոտի ցցապատնեշից ներս մտնելուց հետո ես կարծես ինձ զգացի փոքրիկների թագավորությունում: Վառ արևոտ օր էր և մեկից հինգ տարեկան ճստիկները ոգևորված վազվզում ու չոչ էին անում մեծ խաղահրապարակում` իմ վարձած դաստիարակների հսկողության ներքո:
Ես ու Նունեն մոտեցանք երեխաներին, որոնք կարծես ուշադրություն էլ չդարձրին մեզ վրա: "Փառք Աղեղնավորին",- ինքս ինձ շնորհավորեցի ես,- "կարծես իրոք առողջ ու երջանիկ ճստոների մի աշխարհ է": Իսկ Նունեն կարծես լրիվ երջանկության գիրկն էր ընկել: Հատկապես ուրախացավ այն պահին, երբ տեսավ ծառերից կախված կողովների մեջ իրենց համար հանգիստ քնած փոքրիկներին: Դե նա ինչ, նույնիսկ ես ինքս ինձ կորցրի…
Նունեին թողնելով ծառերի մոտ նստած դաստիարակ կանանց հետ զրուցելու` ես մտա Նվարդի զբաղեցրած խրճիթը և ծանոթացա գործերին: Պարզվեց, որ երեք քարավան արդեն ժամանել են, իսկ երկուսը ուր որ է կժամանեն: Ընդհանուր առմամբ հավաքվել է երկուհազար վեցհարյուր քառասունմեկ երկու սեռի երեխա` մոտավորապես հավասար քանակությամբ տղա և աղջիկ:
- Նվարդ,- դարձա ես օգնականիս,- առայժմ ես գոհ եմ քո աշխատանքից: Ապրես, դու արդարացրիր քեզ վրա դրված վստահությունը: Որպես խրախուսում` այսուհետ դու ստանում ես կրկնակի ավելի, քան նախկինում:
Նվարդը համբուրեց ձեռքս, իսկ ես շարունակեցի.
- Ես քեզ իզուր չգովեցի, տեսնում եմ, որ երեխաներին լավ ես նայում: Այսուհետ ևս այս ձևով շարունակիր: Ցանկացած հարցով և օրվա ցանկացած ժամին դու մուտք կունենաս ինձ մոտ կամ էլ ծայրահեղ դեպքում կդիմես իշխանուհի Նունեին: Երեխաները չպետք է, կրկնում եմ, չպետք է որևէ բանի կարիք զգան: Մի քանի տարուց, ես կասեմ երբ, ես կուղարկեմ նաև փորձառու ու տարիքով ռազմիկների, որոնք կսկսեն հետևել երեխաների առողջական վիճակին և աստիճանաբար կվարժեցնեն նրանց ռազմական գործին: Կուղարկվեն նաև հյուսներ, դերձակներ և դարբիններ, որոնք երեխաներին կծանոթացնեն որևէ մի արհեստի: Մոտակա տարիներին այս ծրագիրը կիրագործենք, սակայն մինչ այդ, կրկնում եմ, երեխաներին հոգատար եղիր: Ես կամ իշխանուհի Նունեն պարբերաբար կայցելենք քեզ:
- Տեր իշխան,- պատասխանեց Նվարդը,- այսքան շատ թվով երեխաների հետ միշտ պետք է ուշադիր լինել: Դժբախտաբար, դու գիտես այդ մասին, այս տարիներին մի քանի երեխաներ մահացան ու դա կարծես նստած է հոգուս վրա…
- Կյանքի օրենքն է,- մռայլվեցի ու հառաչեցի ես,- սակայն բոլոր դեպքերում էլ ես տեղեկություններ հավաքել և քննել եմ ամեն ինչ: Դու կամ մանկատների մեր զույգերը դրանցում մեղք չունեիք: Շարունակիր հանգիստ աշխատել: Ես ուրախ եմ տեսնելու, թե դու սրանց ինչպես ես սրտիդ մոտիկ ընդունում:
- Ասում ես, տեր իշխան,- արցունքների միջից վրաս նայեց Նվարդը,- այնպիսի ճստոներ են, այնպիսի աշխույժ երեխաներ են, չես պատկերացնի: Ես կյանքս եմ գտել նրանց մեջ…
Ես ու Նունեն դիմավորեցինք մնացած քարավանները, հետևեցինք երեխաների տեղավորման գործին, որից հետո պատրաստվեցինք վերադառնալ Ալկիքար:
- Հայկ,- արդեն դուրս գալու վերջին պահին ինձ դարձավ Նունեն,- ես աշխարհի ամենաերջանիկ կինն եմ, քանի որ իմ ամուսինը մեկ օրում ինձ այնքան երեխա պարգևեց, ինչքան այլ կանայք երբեք չեն ունենա, եթե նույնիսկ տասնյակ կյանքեր էլ ապրեն, ու գիտե՞ս,- անհանգստացած վրաս նայեց Նունեն,- ես մի բան եմ արել, բայց խնդրում եմ վրաս չբարկանաս, է՜լի…
- Սիրելի Նունե՜…,- ծիծաղեցի ես:
- Հայկ ջան,- վրաս նայելով արագ արագ ասաց Նունեն ու կարմրեց,- ես ընտրել եմ զույգ ծնված մի քանի ամսեկան մի գեղեցիկ աղջիկ ու առողջ, իսկական հսկա մի տղա և ուզում եմ նրանց տանել Ալկիքար: Գիտե՞ս, Հայկ,- չկարողնալով արցունքները զսպել` կրծքիս փարվեց Նունե,- նրանք քույրիկ ու եղբայրիկ էին ու երբ ես մոտեցա քույրիկի կողովին, սա այնպես նայեց վրաս, որ ես չկարողացա ինձ զսպել ու նրան վերցրի գիրկս: Այդ պահին եղբայրիկը սկսեց զայրացած իր փոքրիկ թաթիկները թափահարել և ձայնը գլուխը գցած պաշտպանել քրոջը…
- Նունե՜ս,- գրկեցի հուզված կնոջս,- դու իմ կյանքի գանձն ես…
Ես մոտեցա կողովների մեջ պառկած երեխաներին: Երկուսն էլ հանգիստ քնած էին: Ես նայեցի աղջկաս, հետո տղայիս և դարձա Նունեին.
- Դու այսօր ինձ մի նվեր տվեցիր, որի մասին ես նույնիսկ չէի էլ երազում: Որդուս կանվանենք Վահագն, որ մեծանա ու նրա պես հզոր և քաջարի ռազմիկ դառնա, իսկ աղջկան կտանք Անահիտ անունը:
Ուսիս հենված Նունեն ուրախ ծիծաղեց և թեթևորեն համբուրեց ինձ: Մենք երեխաների վերցրած վերադարձանք Ալկիքար, որտեղ պարզվեց, որ ինձ խիստ կարևոր լուրեր էին սպասում…
Բարև Լիոն ջան: Ողջունում եմ քո, ես կասեյի շատ համարձակ ,,նախագիծը՛՛...
Խոստովանեմ, որ ժամանակս չի ներում միշտ հետևել քեզ, բայց ընձեռված հնարավորությունը բաց չեմ թողնում: Շատ ապրես, ոչ այնքան լավ գրելուդ համար, որքան՝ թե, ինչ թեմա ես նախընտրել: Խոսքեր չեմ գտնում արտահայտելու հիացմունքս:
Հիմա կմտածես, ինչու՞ մինչև հիմա ոչինչ չեմ գրել, եթե այդքան հիացած էի: Դա իր պատճառն ունի: Եթե զգայի, որ ինչ որ բան այնպես չէ, անպայման կփորձեյի կարծիքս հայտնել, բայց կասեմ նորից. ուղակի հիացած եմ:
Գրում ես կարճ, հասկանալի և ազդու, չես ,,ձանձխում՛՛, գրում ես գեղեցիկ ու գրագետ, թեթև, սահուն, ինֆորմացված: Ինձ ուղակի հիացմունք է պատճառում քո այդ թեթև ժամանակային անցումները, թռիչքները: Կարծես ընթերցողին հրամցնում ես այն ,,ժամանակի մեքենան՛՛, որով կարելի է ճամփորդել թե մեր անցած դարերով և թե, ամբողջ տիեզերքով... Էլի ժամանակս չի ներում, թե չէ կարելի է շատ խոսել...
Վերջը, ինչը ստիպեց գրել: Վերը նշված մի առաջարկության պես բան կարդացի, գրածդ սերիալի վերածելու մասին: Կներես ինձ, բայց ոչ... Դու կունենաս մի այնպիսի զգացողություն, կարծես սեփական ձեռքերով քո երեխային հանձնել ես կրակին... Այդպիսի մի բան ինքս տեսել եմ և խորհուրդ չէի տա:
Դրա ժամանակը դեռ շա՜տ հեռու է, և նունիսկ կասկածում եմ թե այն երբևէ կգա: Բայց հավատում եմ, որ նորից կգա գիրք կարդալու ժամանկը: Գրքասեր հասարակությանը համակարգիչը շուտով կհոգնեցնի... Սա իմ կարծիքն է հարգելիս: Կարդա, բայց արա այնպես, ինչպես դու ես հարմար գտնում...
Ամենայն բարիք քեզ...
Ապրես, KiLa ջան, անչափ ուրախ եմ, որ ի վերջո արտահայտվեցիր:) Ուրախ եմ, որ ի դեմս քեզ գտել եմ մի նուրբ, զգայուն և ճաշակով ընթերցող: Հուսով եմ հետագայում ևս չես մոռանա ոչ ինձ, ոչ էլ ինձ արդեն այնքան հարազատ դարձած Հայկին, Նունեին և ուրիշ-ուրիշների ու միշտ էլ մեզ հետ կլինես:) Հավատա, քեզ նման մարդկանց կարծիքը ընդհանրապես և քո կարծիքը հատկապես ինձ համար շատ, անչափ շատ կարևոր է, քանի որ ինձ պետք է, օդ ու ջրի պես պետք է զգալ, որ պետքական գործ է արվում, որ այս ամենը իզուր չի արվում... պետք է, այսքան բան ասեմ :)
Ինչ վերաբերվում է այս ամենին էկրանիզացում տալուն, ապա քեզ հետ ևս լիովին համաձայն եմ: Խնդիրն այն է, որ այս ամենը պետք է այնպես անել, որ հեղինակային գծից հեռացում շատ չլինի, մի հանգամանք, որը շատ դիպուկ նկատեց նաև armen9494-ը: Դրա համար էլ ես չեմ շտապի այդ ամենը էկրանին հանձնելու գործում, թեև հետաքրքիր առաջարկների քննարկումից իհարկե չեմ հրաժարվի ;) Իսկ եթե նման առաջարկներ էլ չլինեն կամ էլ լինեն... բայց այնքան էլ հետաքրքիր չլինեն, օր չէ մի օր ինքս, իմ միջոցներով կստեղծեմ ստեղծագործական խումբ և կիրականացնեմ, կյանքի կկոչեմ այդ ամենը: Տեխնիկան, համակարգչային տեխնիկան բուռն զարգացում է ապրում ու ես վստահ եմ, որ ապագայում մեզնից յուրաքանչյուրը հնարավորություն կունենա նկարել իր ֆիլմը, սեփական համակարգչային տեխնիկայի օգնությամբ...
Ահա նման հետաքրքիր բաներ... :)
Ապրես, KiLa ջան, անչափ ուրախ եմ, որ ի վերջո արտահայտվեցիր:) Ուրախ եմ, որ ի դեմս քեզ գտել եմ մի նուրբ, զգայուն և ճաշակով ընթերցող: Հուսով եմ հետագայում ևս չես մոռանա ոչ ինձ, ոչ էլ ինձ արդեն այնքան հարազատ դարձած Հայկին, Նունեին և ուրիշ-ուրիշների ու միշտ էլ մեզ հետ կլինես:) Հավատա, քեզ նման մարդկանց կարծիքը ընդհանրապես և քո կարծիքը հատկապես ինձ համար շատ, անչափ շատ կարևոր է, քանի որ ինձ պետք է, օդ ու ջրի պես պետք է զգալ, որ պետքական գործ է արվում, որ այս ամենը իզուր չի արվում... պետք է, այսքան բան ասեմ :)
Ինչ վերաբերվում է այս ամենին էկրանիզացում տալուն, ապա քեզ հետ ևս լիովին համաձայն եմ: Խնդիրն այն է, որ այս ամենը պետք է այնպես անել, որ հեղինակային գծից հեռացում շատ չլինի, մի հանգամանք, որը շատ դիպուկ նկատեց նաև armen9494-ը: Դրա համար էլ ես չեմ շտապի այդ ամենը էկրանին հանձնելու գործում, թեև հետաքրքիր առաջարկների քննարկումից իհարկե չեմ հրաժարվի ;) Իսկ եթե նման առաջարկներ էլ չլինեն կամ էլ լինեն... բայց այնքան էլ հետաքրքիր չլինեն, օր չէ մի օր ինքս, իմ միջոցներով կստեղծեմ ստեղծագործական խումբ և կիրականացնեմ, կյանքի կկոչեմ այդ ամենը: Տեխնիկան, համակարգչային տեխնիկան բուռն զարգացում է ապրում ու ես վստահ եմ, որ ապագայում մեզնից յուրաքանչյուրը հնարավորություն կունենա նկարել իր ֆիլմը, սեփական համակարգչային տեխնիկայի օգնությամբ...
Ահա նման հետաքրքիր բաներ... :)
Լիոն ջան, ես երևի մի քիչ վատատես եմ, բայց ինձ թվում է, որ այսօր մենք չունենք այն ռեժիսորը, այսինքն չունենք այն ,,կինեմատոգ
րաֆը՛՛, որ կարողանան ըստ արժանավույնս էկրանավորել այն: Դա մեկ հոգի չէ, դա մի ամբողջ ,,պրոֆիների՛՛ համակարգ է: Իսկ այսօր, մենք գուցե ունենք մի շատ լավ ռեժիսոր, որը չունի միջոցներ և մնացածը: Եվ ունենք միջոցներ ունեցող, որը չունի լավ խումբ...դե, էդպես: Կարծում եմ հասկանում ես: Եվ նորից եմ ասում կստացվի այնպես, որ կնայես ու կողպաս քո շատ սիրելի հերոսներիդ համար: Եվ կունենաս այնպիսի զգացողությու, որ դու ես դատապարտել նրանց այդ ճղճիմությանը:
Առայժմ... Գրիր, գրիր, գրիր... վերջը լավ կլինի:)
Կարժում եմ ճիշտ ես ասում :) Դրա համար էլ մենք Հայկազունի Հայկի ճակատագրի լուսաբանման հարցում շատ ուշադիր և զգույշ կլինենք ;)
armen9494
29.08.2011, 10:12
Այսքանը կարդալուց հետո միայն մի բան կասեմ` ցավալի է, բայց ես էլ եմ ձեզ հետ համաձայն: Գիտեք հետաքրքիրն ինչ է, ամբողջ աշխարհում հայերին ճանաչում են որպես «խելք», իսկ Հայաստանում շատ քիչ են խելքը գլխին մարդիկ: Ինչի՞ մենք չենք կարող նորմալ սերիալ ունենալ, ինչի՞ պետք է սերիալ ասելիս միանգամից մտքներովս անցնի գարշելիություն: Համեմատենք ռուսների հետ, տեսեք թե ինչքան սերիալներ ունեն: Ու գիտեք հետաքրքիրը ո՞րն է` որ նայում էս այդ սերիալի վրա «աշխատող անձնակազմին» ու տեսնում էս, որ ամենագլխավոր մարդը հայ է (կարող եմ բազում օրինակներ բերել` Не родись красивой, Бригада և այն):
Ախր մենք սկի նորմալ ֆիլմ չունենք էս վերջին տարիներին նկարահանված: Միակ ֆիլմը, որը նայելով հիացա` «Պահանջվում է միլիոնատերն» էր: Բայց չգիտեմ ինչի, ինձ թվում է, որ ինչ որ մի տեղից copy paste են արել:)
Ինչ որա է, մեր հեռուստատեսության վիճակը ուղղակի ահավոր է :(
Ակամաից մտքիս են գալիս այս խոսքերը` երգիրը երգիր չի...:this
Հ.Գ. Լիոն ջան, ինչ վերաբերվում է գրվածքիդ, ապա նորից ասեմ, որ հոյակապ է ստացվում, շարունակիր նույն ոգով` ՀԱՅԻ ՈԳՈՎ :yahoo
armen9494 ջան, հիմա աշխարհի շատ երկրներում պատմական ոչ թե ֆիլմերի, այլ հենց սերիալների իսկական մի բում է: Օրինակ, ներկայիս չինացիների ու կորեացիների սերունդները իրենց երկրի պատմությունն իմանում են հենց այդ սերիալների միջոցով և կառավարությունը միանգամայն լուրջ կարծում է, որ դա ժողովրդին պատմությանը ծանոթացնելու հիանալի մի ձև է :) Բայց մենք այստեղ այնքան հետ ենք, որ նույնիսկ նկարագրելու չի - այստեղ նույնիսկ նման պրոեկտ իրականացնելու սաղմերը չկան, ինչի մասին է խոսքը, թեև կարծում եմ, որ հիմքեր կարելի է ստեղծել - օրինակ, հայտնի այդ գարեջրի գովազդը Քսենոֆոնի "Բյուրաց նահանջ"-ի մոտիվներով հենց նույն կատարողականի ու հատկապես օպերատորական աշխատանքի տեսակետից ինձ շատ դուր եկավ:
Ամեն դեպքում, դեռ անչափ շատ գործ կա նման աշխատանքը որակյալ մակարդակով էկրանիզացնել կարողանալու համար, այնքան շատ ուղի կա անցնելու, որ կասկածում եմ մոտ ապագայում նման պրոեկտի ի հայտ գալու վրա...
Ի դեպ, մերսի "Հայավարի գրելու" պահով, ապրես - Հայկը քո այս գովեստը շատ բարձր կգնահատեր, ինձ էլ այն անչափ դուր եկավստահ եմ, ինքը հենց նման կերպ է փորձել վարվել: Ինձ ևս քո խոսքերը շատ դուր եկան ;)
- Ահա, հիմա արդեն կարելի է խոսել: Ասում եմ, Հրաչ հոպար, արի մի լավ խաղ խաղանք մեր գեղեցկուհու գլխին, հը՞: Ազնիվ, պարզ մանկական մի խաղ, բարդ բան չի կազմակերպելը: Նայիր, դու հավաքում ես մի քանի բարի դմբոների ու հենց վաղը, երբ մեր գեղեցկուհին լվացք անելուց կվերադառնա, քո դմբոները իբր կհարձակվեն նրա վրա և կցանկանան նեղել կնոջը…: Մի խոսքով հասկանում ես էլի…: Ոչ մի լուրջ բան, Հրաչ,- լրջացա ես,- կրկնում եմ, այդ կնոջ գլխից մի մազ իսկ չպիտի պակասի, այլ ուղղակի ցուցադրական ներկայացում: Դե իսկ վերջում հայտնվում եմ ես, իբր մի լավ ջարդ եմ տալիս քո դմբոներին և գեղեցկուհուն ուղեկցում եմ տուն: Հասկանալի՞ է:
- Պարզ է տեր իշխան,- թեթևացած ծիծաղեց Հրաչը,- հանգիստ եղիր հենց վաղը կկազմակերպենք: Առավոտ շուտ կգամ ու կտեղեկացնեմ…
Անկեղծ ասած Հայկից հիասթափվեցի ., էս ինչ ցիցոյություն է անում , հեչ իրեն Հայկազունու նման չի պահում ,էլ տաիքն էլ չասեմ...
…
Ա՜յ քե՜զ բա՜ն: Տո Նունե, չէ, ասա մի կրակ: Դեռ առաջին տղամարդը մի քանի բառ չէր ասել, էս մեր Նունեն տարավ բերեց ու ոտքով շրմփացրեց խեղճի ոտքերի ուղիղ արանքը` գոտկատեղից մի քիչ ներքև: Սա տապալվեց և սկսեց ցավից գալարվել: Այդ ընթացքում մյուսն իբր ուզեց հետևից գրկել նրան, բայց Նունեն բռունցքով այնպիսի մի հարված իջեցրեց նրա աչքին, որ սա ևս աչքը բռնած միացավ գետնին թավալվող իր ընկերոջը: Ախր բանն այն էր, որ սրանք խիստ հրաման ունեին և չէին կարող որևէ բան անել: Իսկ այդ ընթացքում Նունեն շառաչուն մի ապտակ նվիրեց երրորդին ու ոտքի թաթով հարվածեց չորրորդի ուղիղ ծնկին: Դրանից հետո իմ դմբոներից մեկը ծունկը բռնած սկսեց ցատկոտել սկյուռիկի նման, իսկ մյուսը թուշը բռնած այնպես վախեցած նայեց, կարծես Նունեն կին չէր, այլ հսկա մի արջ:
Ես նման բան չէի տեսել: Չէ, ուղղակի ի վիճակի չէի զսպել ինձ: Նունեն, գետնին թավալվող երկու հաղթանդամ դմբո, ոտքը բռնած ու սկյուռիկի պես ցատկոտող ևս մեկը և թուշը բռնած ու վախեցած հայացքով Նունեին նայող չորրորդը: Բան չէր մնում անելու… ես էլ փորս բռնեցի և սկսեցի թավալվել ծառի տակ: Ա՜յ քե՜զ Նունե՜…
Ի դեպ զուտ մասնագիտական մի հարց եմ ուզում տալ , ինձ իսկապես հոտաքրքրիր է կա՞ն տվյալներ , կին -տղամարդ հարաբերությունների, կնոջ ազատության աստիճանի մասին հին հայերի կենցաղում, Քո պատմության մեջ հայ կինը ազատ է և որոշում կայացներու իրավունքով օժտված , դա իսկապես այդպե՞ս է եղել , թե՞ քո ցանկությունն է տեսնել դեմոկրատ հայկական կենցաղ...
Անկեղծ ասած Հայկից հիասթափվեցի ., էս ինչ ցիցոյություն է անում , հեչ իրեն Հայկազունու նման չի պահում ,էլ տաիքն էլ չասեմ...
Գեա ջան, դե ջահել տղայա, շատ իրեն պահանջկոտ մի վերաբերվիր: Համ էլ արի նաև չմոռանաք այն, որ միջագետքյան իր բուռն անցյալը դեռևս երբեմն-երբեմն Հայկի մեջ իրեն խոսացնել էր տալիս, վերջը այս տղեն ավելի շատ հենց միջագետքցիների, այլ ոչ թե հայ աղջիկների կամ կանանց հետ էր շփվել ;) Կարծում եմ, որ Հայկը երբեք չի զղջացել իր այս արարքի համար, քանի որ դա օգնեց իրեն հենց սկզբից ավելի լավ ճանաչել Նունեին` որպես պարկեշտ, բայց նաև ինքն իրեն պաշտպանել կարողացող կնոջ: Ու հետո... Հայկը Կորճայքի բացարձակ տիրակալն էր և կարող էր հենց թեկուզ իր կամքի հասարակ արտահայտումով իրեն վերցնել այդ միայնակ կնոջը ու, որ նա իրեն նման բաներ է նեղություն տալիս կազմակերպելու, հենց ամենից լավ է բնութագրում մեր հերոսի բարոյական մաքրությունը և արիական ռազմիկի վարքագծի կանոններին հետևելը, թեև ինճ-որ տեղ նաև իհարկե` չարաճճիությունը :)
Այդ ժամանակաշրջանում հայ կինը զգալիորեն ավելի ազատ է եղել, քան հետագա դարերում, նու, մոտավորապես իհարկե, ինչքան ես եմ հասկանում` XX դարի մակարդակով: Վերջը եկեք չմոռանանք, թե մեր ազգային էպոսում կինը ինչ պատվավոր, իսկ հաճախ էլ "հարց լուծող" դեր ունի, իսկ դա չի կարող պատահական լինել :)
*
Այդ օրերին ես ամուսնացրի Հրաչին ու Սևակին, որոնց հարսանիքին ուզածիս պես քեֆ արեցի ու մի լավ ուրախացա: Ախր իրոք հուզիչ տեսարան էր տեսնել, թե մշտարթուն ու ամեն ինչին տեղյակ իմ Հրաչը ինչպես է շփոթվել, իսկ հսկայամարմին Սևակը ինչ քնքշությամբ է բռնել իր նրբագեղ գեղեցկուհու ձեռքն ու համբուրում նրա երեսը:
ես ուշադիր չեմ կարդացել?, Հրաչը Կին է?:o
armen9494
29.08.2011, 13:13
ես ուշադիր չեմ կարդացել?, Հրաչը Կին է?:o
Համասեռամոլությունը այն ժամանկվանից էլ մոդա է եղել :D
Իսկ եթե լուրջ, ապա կարծում եմ Lion-ը (կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել Հայկը) ուզում է ասել, որ ամուսնացրեց սկզբում Հրաչին (ինչ-որ մեկի հետ), հետո նաև Սևակին(ոչ թե Հրաչի, այլ ուրիշ մի աղջկա հետ): Ուղղակի քանի որ Lion-ը սիրում է կարճ ու կոնկրետ ամեն ինչ գրել, ստացվել է մի փոքր ուրիշ կերպ:
Հ.Գ. էդ "խեղճ" արիներին էլ գյալըբո սարքեցիք:oy :))
Այ քեզ... բան :oy Չէ, ժողովուրդ ջան, Հրաչն էլ, Սևակն էլ տղերք էին, ընդ որում տղերքի ընտիր տեսակին պատկանող տղերք, ուղղակի Հայկն ուզում է ասել, որ միաժամանակ երկու հարսանիք արեց ;) Դե հա, ինչ պահանջես, վերջը Հայկը հին մարդ է ու իր մտքով կարծես հեչ չի անցել նման ժամանակակից մեկնաբանությունը:oy :D
*
Այդ օրերին ես ամուսնացրի Հրաչին ու Սևակին, որոնց հարսանիքին ուզածիս պես քեֆ արեցի ու մի լավ ուրախացա: Ախր իրոք հուզիչ տեսարան էր տեսնել, թե մշտարթուն ու ամեն ինչին տեղյակ իմ Հրաչը ինչպես է շփոթվել, իսկ հսկայամարմին Սևակը ինչ քնքշությամբ է բռնել իր նրբագեղ գեղեցկուհու ձեռքն ու համբուրում նրա երեսը:
"Վատ չի՜, արիներ",- անցավ մտքովս, երբ արդեն գլուխս բավականի տաքացել էր մեր գինուց, խփում էր զուռնա-դհոլը, իսկ հայերը սկսել էին պտտվել մեր հարազատ Կոչ-արիում, - "թող զրնգա ձեր Կոչ-արին, հայեր, թող գետինն ու մեր բարձր լեռները դրմփան ձեր հզոր կոչից և թող հարևան բոլոր ազգերը լսեն ու իմանան, որ կան հայերը, որ ուրախանում են արիները"… Ես գլուխս զգուշորեն իջեցրի սիրելի Նունեիս ուսին, որը ի պատասխան միայն թեթևորեն ծիծաղեց…
Հեղինակն ուզում է ասել, որ Հրաչի ու Սևակի հարսանիքները միաժամանակ եղան, իսկ մշտարթուն ու ամեն ինչին տեղյակ իր Հրաչը շփոթվել էր (սեփական ամուսնության փաստով), այն դեպքում, երբ հսկայամարմին Սևակը մեծ քնքշությամբ է բռնել էր իր (Հրաչի հետ կապ չունեցող, իգական սեռի) նրբագեղ գեղեցկուհու ձեռքն ու համբուրում էր նրա երեսը:
Օֆֆֆ... տակիե վապռոսի զադաետե, չտօ...նեդոբնօ օտվեչատ :oy:hands:P
armen9494
29.08.2011, 13:37
Օֆֆֆ... տակիե վապռոսի զադաետե, չտօ...նեդուոբնօ օտվեչատ :oy:hands:P
դրա համար էս հարցերին պատասխանելու տեղը շարունակությունը գրի:)
Ճիշտ ես, armen9494 ջան, ուղղակի երբեմն հապաղում եմ, որ մարդիկ հասցնեն կարդալ: Ի դեպ, Գեա ջան, հասցրեցի ահագին մտածել խոսքերիդ վրա, վերջին չէ, նախավերջին խոսքերիդ վրա ( :D ) ու գիտես ինչ հասկացա? Հասկացա այն, որ Նունեի հետ կապված այդ առաջին էպիզոդը կանանց ճանաչելու դժվարին գործում Հայկի անցած երկար ճանապարհի հերթական, բայց կարևորագույն փուլերից մեկն էր: Դու միայն տես, թե հետո, այդ զվարճալի անհաջողությունը կրելուց հետո Հայկը ոնց է կարծես մեկ այլ աստիճանի բարձրանում, փոխվում, կարծես թե հասունանում ու արդեն լրիվ այլ կերպ է մոտենում Նունեին:
Իմ պատկերացմամբ այդ էպիզոդը երկար տասնամյակներ կանանց հետ "լռճկված" Հայկին կարծես թե սթափեցրեց, ցնցեց նրան` հնարավորություն բացելով "լռճկված Բառնամատռաներից" զատ ճանաչելու նաև այլ տիպի կանանց, գեղեցիկ ու առաքինի, համեստ և ուժեղ, կանանց, որոնք երբեմն, իսկ գուցե ավելի ճիշտ է` հաճախ, ի վիճակի են ավելի խորը զգացմունքների ու նվիրվածության, քան առաջինները:
Ընդհանրապես Նունեի բարոյական ազդեցությունը Հայկի վրա կարծես թե շատ մեծ է և առաջին այս իսկական սերը մեր հերոսը իր հետ տարավ ողջ իր երկար կյանքի ընթացքում... :think
armen9494
29.08.2011, 13:58
...առաջին այս իսկական սերը մեր հերոսը իր հետ տարավ ողջ իր երկար կյանքի ընթացքում... :think
Գաղտնիքները մի բացահայտի եղբայր, դու պատմությունը գրի, մենք ինքներս կբացահայտենք:)
Հ.Գ. ինձ էլ անուն ազգանունով մի դիմի էլի(armen9494):oy ուղղակի Արմեն...
Ճիշտ ես, Արմեն ջան: Ինչ հիանալի բան է, որ ձեր նման ընթերցողներ կան :)
*
Ալկիքար հասնելուն պես ինձ ներկայացավ Հրաչը և հայտնեց.
- Տեր իշխան, Աքքադից կաևորագույն լուրեր կան:
Ես Նունեին երեխաների հետ ուղարկեցի վերև, որից հետո Հրաչի հետ մտանք ամրոցի մեծ սենյակը:
- Լսում եմ,- դարձա նրան:
- Տեր իշխան, Շարուքենը Աքքադում է հավաքել միջագետքյան քաղաքների բոլոր կառավարիչներին, Մեծ Անապատի բոլոր տոհմապետերին, իր բոլոր զորապետերին և հրամայել է պատրաստվել արշավանքի դեպի հյուսիս:
Լուրը երկար սպասված էր, սակայն ամեն դեպքում այդ պահին անակնկալ: Ես նստեցի գահվորակին, մոտ քաշեցի գինու կուժը, մի գավ լցրեցի, քաշեցի այն գլխիս, որից հետո դարձա Հրաչին.
- Ահա թե ինչ, Հրաչ, կարելի է ասել, որ սկսվեց: Սա շատ լուրջ է: Անմիջապես ինձ մոտ կանչիր Հազարապետ Վարագին, Սևակին և Մթերապետ Վրույրին: Երեկոյան բոլորիդ սպասում եմ Ալկիքարում, իսկ վաղը ես մեկնում եմ…
… Ես դարձա Ալկիքարի մեծ սենյակում հավաքված Հատուկ գնդի ղեկավարությանը.
- Եղբայրներ, այսօր Հրաչը ինձ հայտնեց արտակարգ կարևորություն ունեցող մի լուր: Աքքադի տիրակալ Շարուքենը մեծ արշավանք է հռչակել դեպի հյուսիս: Ձեզնից պահանջվում է ծայրահեղ զգաստություն: Վարագ, ի՞նչ վիճակում է գունդը:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց ծերունի Հազարապետը,- գունդը գտնվում է լիակատար մարտական պատրաստվածության վիճակում, պատրաստ է ցանկացած պահի գալ մարտական պատրաստության և մտնել մարտի մեջ:
- Լավ է, Սևակ, իսկ քո հարյուրյակը՞:
- Տեր իշխան, անընդհատ իրականացվում ենք մարզումներ և տղերքը պատրաստ են ամեն ինչի,- ոտքի կանգնելով ու թեթևակի խոնհարվելով զուսպ պատասխանեց Սևակը:
- Հրա՞չ:
- Տեր իշխան, նախկինում որսորդ եղած ռազմիկներից ես ընտրել եմ ում որ պետք է և նրանք մշտապես մարզվում են: Բացի այդ մենք մշտապես մտածում ենք և կատարելագործում կիրառվող միջոցները:
- Լավ, նստեք: Ես վաղը մենկում եմ, սակայն հավանաբար շուտ կվերադառնամ: Ինչ մանր-մունր թերություն ունեք վերացրեք: Գալուցս անմիջապես հետո իրականացնելու եմ Հատուկ գնդի ստուգայց…: Պա՞րզ է:
- Կկատարվի, տեր իշխան,- պատասխանեցին նրանք:
- Վրույր,- դարձա ես Մթերապետին,- գիտեմ, որ պահեստներդ նորմալ վիճակում են, սակայն քեզ էլ եմ ասում: Եղիր զգոն և վերացրու բոլոր մանր-մունր թերությոններդ: Շուտով մեզ ուտելիք է պետք գալու: Անմիջապես տեղեկացրու տոհմապետերին և տանուտերերին, որ պատրաստ լինեն հրամանս ստանալուն պես զենք կրելու ընդունակ իրենց բոլոր տղամարդկանց հետ լինել Ալկիքարում:
- Կարվի, տեր իշխան,- գլուխ տվեց Վրույրը:
Ես ևս մի քանի հանձնարարականներ տվեցի և բաց թողեցի օգնականներիս: Հաջորդ օրն առավոտյան ես արդեն ճանապարհին էի և երկու օրից` առավոտյան ինչպես միշտ արձանի պես զգաստ կանգնած հաղթանդամ ռազմիկների մոտով մտա սպարապետի զորակայան...
armen9494
29.08.2011, 14:09
Ճիշտ ես, Արմեն ջան: Ինչ հիանալի բան է, որ ձեր նման ընթերցողներ կան :)
Ավելի հիանաի է, երբ քո նման ստեղծագործողներ կան: Ուզում եի ՊՄ-ով գրել ամբողջ պատմությունը ուղարկեիր, շուտ կարդայի... բայց մտածում եմ սենց ավելի հետաքրքիրա, մի տեսակ խմբակային ընթերցանություն ա:)) Շատ հետաքրքիր ա կարդալ մարդկանց քննարկումները, գովեստի խոսքերն ու քննադատությունները...;)
Միանգամայն ճիշտ ես, Արմեն ջան, ասել եմ ու չեմ հոգնի ասելուց, թե դուք նույնիսկ չեք է պատկերացնում, թե ինչ կարևոր է ձեր կարծիքներն ու այս Նոթերի համար: Ձեր կարծիքները, կենդանի շփման ոճը, ուրախ խոսքն ու զրույցը և հումորը, մի խոսքով, այս ամենը, բոլորը, ինձ անչափ մեծ ուրախություն և եռանդ են պարգևում` Նոթերի հետագա հրապարակման հարցով... :)
Ավելին ասեմ, կարծես թե այս օրերին էլեկտրոնային փոստիս հետ տարօրինակ բաներ են կատարվում - ինչ-որ նամակներ եմ ստանում, որոնք ոչ այն է սպամ է, ոչ այն է... Չգիտես ինչու մտքովս անցնում է, որ Հայկը տեղյակ է դարձել այս ամենի մասին ու հիմա մաիլս է փորձարկում, պատրաստվելով ինձ ուղարկել իր հուշերի մնացած մասերը... :think
armen9494
29.08.2011, 14:14
*
Ալկիքար հասնելուն պես ինձ ներկայացավ Հրաչը և հայտնեց.
- Տեր իշխան, Աքքադից կաևորագույն լուրեր կան:
Ես Նունեին երեխաների հետ ուղարկեցի վերև, որից հետո Հրաչի հետ մտանք ամրոցի մեծ սենյակը:
- Լսում եմ,- դարձա նրան:
- Տեր իշխան, Շարուքենը Աքքադում է հավաքել միջագետքյան քաղաքների բոլոր կառավարիչներին, Մեծ Անապատի բոլոր տոհմապետերին, իր բոլոր զորապետերին և հրամայել է պատրաստվել արշավանքի դեպի հյուսիս:
Լուրը երկար սպասված էր, սակայն ամեն դեպքում այդ պահին անակնկալ: Ես նստեցի գահվորակին, մոտ քաշեցի գինու կուժը, մի գավ լցրեցի, քաշեցի այն գլխիս, որից հետո դարձա Հրաչին.
- Ահա թե ինչ, Հրաչ, կարելի է ասել, որ սկսվեց: Սա շատ լուրջ է: Անմիջապես ինձ մոտ կանչիր Հազարապետ Վարագին, Սևակին և Մթերապետ Վրույրին: Երեկոյան բոլորիդ սպասում եմ Ալկիքարում, իսկ վաղը ես մեկնում եմ…
… Ես դարձա Ալկիքարի մեծ սենյակում հավաքված Հատուկ գնդի ղեկավարությանը.
- Եղբայրներ, այսօր Հրաչը ինձ հայտնեց արտակարգ կարևորություն ունեցող մի լուր: Աքքադի տիրակալ Շարուքենը մեծ արշավանք է հռչակել դեպի հյուսիս: Ձեզնից պահանջվում է ծայրահեղ զգաստություն: Վարագ, ի՞նչ վիճակում է գունդը:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց ծերունի Հազարապետը,- գունդը գտնվում է լիակատար մարտական պատրաստվածության վիճակում, պատրաստ է ցանկացած պահի գալ մարտական պատրաստության և մտնել մարտի մեջ:
- Լավ է, Սևակ, իսկ քո հարյուրյակը՞:
- Տեր իշխան, անընդհատ իրականացվում ենք մարզումներ և տղերքը պատրաստ են ամեն ինչի,- ոտքի կանգնելով ու թեթևակի խոնհարվելով զուսպ պատասխանեց Սևակը:
- Հրա՞չ:
- Տեր իշխան, նախկինում որսորդ եղած ռազմիկներից ես ընտրել եմ ում որ պետք է և նրանք մշտապես մարզվում են: Բացի այդ մենք մշտապես մտածում ենք և կատարելագործում կիրառվող միջոցները:
- Լավ, նստեք: Ես վաղը մենկում եմ, սակայն հավանաբար շուտ կվերադառնամ: Ինչ մանր-մունր թերություն ունեք վերացրեք: Գալուցս անմիջապես հետո իրականացնելու եմ Հատուկ գնդի ստուգայց…: Պա՞րզ է:
- Կկատարվի, տեր իշխան,- պատասխանեցին նրանք:
- Վրույր,- դարձա ես Մթերապետին,- գիտեմ, որ պահեստներդ նորմալ վիճակում են, սակայն քեզ էլ եմ ասում: Եղիր զգոն և վերացրու բոլոր մանր-մունր թերությոններդ: Շուտով մեզ ուտելիք է պետք գալու: Անմիջապես տեղեկացրու տոհմապետերին և տանուտերերին, որ պատրաստ լինեն հրամանս ստանալուն պես զենք կրելու ընդունակ իրենց բոլոր տղամարդկանց հետ լինել Ալկիքարում:
- Կարվի, տեր իշխան,- գլուխ տվեց Վրույրը:
Ես ևս մի քանի հանձնարարականներ տվեցի և բաց թողեցի օգնականներիս: Հաջորդ օրն առավոտյան ես արդեն ճանապարհին էի և երկու օրից` առավոտյան ինչպես միշտ արձանի պես զգաստ կանգնած հաղթանդամ ռազմիկների մոտով մտա սպարապետի զորակայան...
Ըհը... բանը սրան էլ հասավ...
Տեսնենք հիմա սրա տակից ոնց ա դուրս գալու Հայկը, թե չէ գլուխ էր գովում` «եեես, եեես...»:P:)
Այսքանը կարդալուց հետո միայն մի բան կասեմ` ցավալի է, բայց ես էլ եմ ձեզ հետ համաձայն: Գիտեք հետաքրքիրն ինչ է, ամբողջ աշխարհում հայերին ճանաչում են որպես «խելք», իսկ Հայաստանում շատ քիչ են խելքը գլխին մարդիկ: Ինչի՞ մենք չենք կարող նորմալ սերիալ ունենալ, ինչի՞ պետք է սերիալ ասելիս միանգամից մտքներովս անցնի գարշելիություն: Համեմատենք ռուսների հետ, տեսեք թե ինչքան սերիալներ ունեն: Ու գիտեք հետաքրքիրը ո՞րն է` որ նայում էս այդ սերիալի վրա «աշխատող անձնակազմին» ու տեսնում էս, որ ամենագլխավոր մարդը հայ է (կարող եմ բազում օրինակներ բերել` Не родись красивой, Бригада և այն):
Ախր մենք սկի նորմալ ֆիլմ չունենք էս վերջին տարիներին նկարահանված: Միակ ֆիլմը, որը նայելով հիացա` «Պահանջվում է միլիոնատերն» էր: Բայց չգիտեմ ինչի, ինձ թվում է, որ ինչ որ մի տեղից copy paste են արել:)
Ինչ որա է, մեր հեռուստատեսության վիճակը ուղղակի ահավոր է :(
Ակամաից մտքիս են գալիս այս խոսքերը` երգիրը երգիր չի...:this
Հ.Գ. Լիոն ջան, ինչ վերաբերվում է գրվածքիդ, ապա նորից ասեմ, որ հոյակապ է ստացվում, շարունակիր նույն ոգով` ՀԱՅԻ ՈԳՈՎ :yahoo
Արմեն ջան ինձ թվում է սրա առաջին պատճառը, մեր հայրենիքում գործող ,,քավոր սանիկական՛՛ հարաբերություններն են: Ոչ մի տեղ չես տեսնի իսկական իր գործը հասկացող մասնագետի: Միջակություններ, որոնք ինչ-ինչ ճանապարհներով գրավում են իսկական մասնագետի աշխատատեղը, և չունենալով ոչ կարգին հսկողություն, ոչ առողջ քննադատող, ,,ոչ խելք ոչ մեղք՛՛, գլորում են իրենց անփառունակ գոյությունը: Եթե այսօր փնտրենք, ինձ թվում է շատ քիչ թվով կլինեն մարդիք որոնք աշխատում են իրենց մասնագիտությամբ: Եվ սա համատարած բնույթ է կրում: Դե արի ու այստեղ այլ բանի սպասում ունեցիր: Եթե մտածեյի, որ մենք կարող ենք այսօր՝, օրնակ ,,Վարպետը և Մարգարիտան՛՛ սերիալի նման սերիալ նկարել, ապա իհարկե վերը նշված կարծիքը չէի հայտնի Լիոնին:
Ճիշտ ես KiLa ջան, հաճախ նյութը էկրանին է հանձնվում ոչ թե նրա համար, որ լավն է, այլ այն պատճառով, որ սցենարիստը ուժեղ կապեր ունի, մեծ փող ունի և այլն: Սա մեր մշակույթին վնասակար լիանների պես պատած մոլախոտ-ախտերից մեկն է... :(
Ի դեպ, Արմեն ջան, ոչ մի կերպ չէի ուզենա, որ այստեղ "լուռ ընթերրցանություն" տեղի ունենար - Նոթերի համար շատ, անչափ շատ կարևոր են բոլոր կարծիքները ու ես կուզենայի, որ մարդիկ, ովքեր արտահայտվելու ցանկություն ունեն, առանց քաշվելու արտահայտվեն, այլ ոչ թե. "ներս գցեն" ու տրվեն լուռ ընրթերցանությանը: Հավատացեք, որ այս քննարկումները անչափ պետքական են Հայկին... ;)
Սպարապետն անմիջապես հավաքեց իր զորականներին և ինքը խոսք վերցրեց.
- Ահա և եղավ այն, ինչին մենք սպասում էինք,- դարձավ սպարապետը հավաքվածներին,- այժմ անցել է մտահանգումների ժամանակը և պետք են կոնկրետ գործողություններ: Ես պատրաստվում եմ այս խորհրդակցության ավարտից անմիջապես հետո ստեղծված իրավիճակի մասին տեղեկացնել Մեծ քրմին, որից հետո նրա համաձայնությամբ սուրհանդակներ կուղարկեմ նահանգներ և կհավաքեմ իշխանների մշտական բանակն ու աշխարհազորը: Բանակը կկենտրոնանա Ծոփաց նահանգի [1] Անձիտ գավառի [2] լայնատարած դաշտում` Ծովք լճակից [3] հյուսիս: Այստեղից մենք առիթի դեպքում արագորեն կշարժվենք պետք եղած ուղղությամբ: Բացի այդ ես պատրաստվում եմ Հայոց Միջագետքի և Աղձնիքի իշխաններին տեղեկացնել, որ պատրաստ լինեն առիթի դեպքում բնակչությանը տեղափոխել դեպի հյուսիս` ավելի ապահով վայրեր: Դե իսկ Կորճայքի համար ես հիմնականում հանգիստ եմ,- սպարապետ Վահեն նայեց ինձ:
Ես ոտքի կանգնեցի.
- Քո թույլտվությամբ, տեր սպարապետ: Իմ նահանգի բնակչությունը առիթի դեպքում կտեղափոխվի հյուսիս, իսկ զենք կրելու ընդունակ բոլոր տղամարդիկ զենք կվերցնեն:
- Լավ,- ասաց սպարապետը և ես նստեցի,- դեհ տղերք, Հայկ Նահապետի հաղթանակի օրվանից անցել է ուղիղ հարյուրութանասուներկու նավասարդ: Այժմ մենք պետք է արժանի լինենք մեր նախնիին:
Բոլորը որպես համաձայնության նշան խոնհարվեցին, իսկ սպարապետը հարցրեց.
- Ի՞նչ ունեք ասելու:
Ես ու Հայկազունի Պարետը մինչ այդ խորհրդակցել էինք և այժմ նա ոտքի կանգնեց.
- Քո թույլտվությամբ, տեր սպարապետ, ես ու իշխան Հայկը ի մի բերեցինք մեր ձեռքի տակ եղած տեղեկությունները և ահա թե ինչ առաջարկ ունենք: Մենք իհարկե կկռվենք և պատրաստ կլինենք կյանք դնել երկրի համար, սակայն ավելի լավ կլինի, որ այդ կռվում մեր երկիրը մենակ չլինի: Ես առաջարկում եմ դաշինք կազմել մեր թշնամու թշնամու հետ:
- Ո՞վ է մեր թշնամու թշնամին,- զարմացավ սպարապետը,- չէ՞ որ նա կարծես թե տիրում է ողջ Միջագետքին: Այս պայմաններում մնում է միայն Եգիպտոսը, նա էլ այնպես է ներփակված ինքն իր մեջ, որ մազաչափ իսկ ցանկություն չի ունենա խառնվելու այս գլխացավանքին:
- Խոսքը իրոք Եգիպտոսի մասին չէ, տեր սպարապետ: Այդ հարցում դու ճիշտ ես, սակայն կա ևս մի ուժ, որը մենք կարող ենք ուղղել Շարուքենի վրա: Հենց նրա երկրի հարևանությամբ` դեպի ավելի արևելք` Հարավային ծովի ափին կան մեր լեռների նման լեռներ և այնտեղ ապրում է մի ժողովուրդ, որը վատ չի կռվում և առիթի դեպքում չի զլանա հարստանալ Շարուքենի տիրույթների հաշվին:
- Էլամը,- մռայլվեց սպարապետը,- այն անպիտան Մեսիլիմի ժամանակներից մեզ այնտեղ կարծես թե այնքան էլ չեն սիրում…
- Կսիրեն, տեր սպարապետ,- ժպտաց Հայկազունի Պարետը,- նման գործերում մշտական թշնամիներ և բարեկամներ չկան: Կան միայն շահեր, իսկ կոնկրետ այս դեպքում մեր երկրների շահերը համընկնում են, քանի որ ըստ մեր տեղեկությունների,- Հայկազունի Պարետը նայեց ինձ,- Շարուքենը ատամներ է սրում նաև նրանց ուղղությամբ և նրանք անհանգստացած են:
- Ինչու չէ,- համաձայնվեց սպարապետ Վահեն,- ես համաձայն եմ: Եթե մեզ հաջողվի դաշինք կապել Էլամի հետ, ապա մենք միշտ կունենանք Շարուքենի թիկունքին դրված մի սուր դաշույն: Ի՞նչ վիճակ է այդ երկրում:
- Այդ երկրի արքան ներկայումս Լիխիշշանն [4] է, որը նստում է Ավան քաղաքում: Կան նաև փոքր թվով այլ քաղաքներ: Ժողովուրդը ռազմունակ է, ապրում է տոհմերով և տեղավորված է հիմնականում մանր գյուղերում: Սրանք թեև շրջակա երկրների համեմատ այնքան էլ մեծաթիվ չեն, սակայն առիթի դեպքում կկարողանան բավականին տհաճություններ պատճառել Շարուքենին և արագորեն հեռանալ իրենց լեռները, որտեղ նրանց հետ կռվելը հեշտ չի լինի: Մենք առաջարկում ենք դաշինք կնքելու համար Լիխիշշանի մոտ պատվիրակություն ուղարկել:
- Վատ միտք չի, սակայն այս հարցն արդեն մեր լուծելու բանը չէ: Ես կխոսեմ Մեծ քրմի հետ, կստանամ նրա համաձայնությունը և նոր կգործենք: Ո՞ւմ կարելի է ուղարկել Էլամ:
- Քո թույլտվությամբ, տեր սպարապետ, թող մեկնի իշխան Հայկը: Նա Միջագետքից և Էլամից բավականին տեղյակ է, գիտի այդ երկրների լեզուները և բացի այդ,- Հայկազունի Պարետը ձայնը ցածրացրեց և շարունակեց,- նա կկարողանա լրացուցիչ տեղեկություններ բերել այդ երկրի մասին:
- Լավ, կտեսնենք…: Կարծես թե ամեն ինչ խոսեցինք: Այժմ ես գնում եմ Մեծ քրմի մոտ` այս ամենի մասին նրան տեղեկացնելու համար: Իշխան Հայկ, վաղը դու կրկին կգաս զորակայան և ես քեզ կտեղեկացնեմ արդյունքների մասին…
Հաջորդ օրը ես կրկին սպարապետ Վահեի մոտ էի.
- Մեծ քուրմը տվեց իր համաձայնությունը,- դարձավ ինձ սպարապետը,- նա նույնիսկ առանձնապես չխորացավ էլ, թե ո՞վ, ո՞ւր և ինչի համար է գնում…: Մի խոսքով: Այժմ դու պետք է մեկնես: Ես բավականին արդեն գիտեմ քեզ, իշխան, սակայն պարտքս եմ համարում հստակեցնել: Էլամի հետ դաշինքը պետք է լինի փոխօգնության և ուղղված լինի միայն Շարուքենի դեմ: Մնացած հարցերով մենք իրար նկատմամբ որևէ պարտավորություն չենք ունենա: Որպես վկայություն քո լիազորությունների` Էլամի արքային կտաս սա,- սպարապետն ինձ մեկնեց թանկարժեք քարերով պատված մի մատանի,- սա Մեծ քրմի լիազորանշանն է: Հաջողության դեպքում պայմանավորվիր սուրհանդակների միջոցով կապի մեջ լինելու մասին:
- Եղավ, տեր սպարապետ, ամեն ինչ կանեմ ըստ արժանավույն,- պատասխանեցի ես:
Նույն օրը ես արդեն ճանապարհին էի, իսկ երկու օրից արդեն Ալկիքարում: Այստեղ ամեն ինչ առաջվա նման էր: Երբ բարձրանում էի աստիճաններով` ականջիս հասավ Վահագնիս ձայնը: Ես գնացի ձայնի ուղղությամբ և մտա երեխաների համար նախատեսված սենյակը: Այստեղ Նունեն և դայակը, կանգնած երեխաների օրորոցների մոտ, փորձում էին որդուս հետ լեզու գտնել: Սա էլ իր թաթիկներն օդում թափահարելով` ձայնը գլուխն էր գցել .
- Հապա մի տեսնեմ, ո՞վ է որդուս նեղացրել,- իբր խիստ դեմք ընդունելով մոտեցա ու գիրկս առա փոքրիկ Վահագնին:
Սա միանգամից ձայնը կտրեց և ձեռքը մեկնեց մեջքիս կապված թրի փայլուն կոթին: Ես ծիծաղեցի.
- Տեսա՞ք որդուս, արդեն ձեռքը զենքի է մեկնում…: Հապա մի այստեղ տվեք կաթը…
_______________________
[1] Ծոփք: Նահանգ Հայաստանի արևմուտքում:
[2] Անձիտ: Գավառ Ծոփքում:
[3] Ծովք: Լճակ Անձիտ գավառում:
[4] Լիխիշշան (մ.թ.ա. մոտ 2310-2295): Էլամի արքա:
armen9494
29.08.2011, 14:49
Բայց տեսնում եք, որ էն ժամանակ էլ են եղել ձևականություններ: Ինչպես և հիմա, այն ժամանակ էլ պետության գլխին կանգնած մարդը մի ֆիգուր է եղել, իսկ իրականում, այն կառավարել են լրիվ ուրիշ մարդիկ: Հիմա նույնպես Հայաստանում այդ վիճակն է:
armen9494
29.08.2011, 14:58
... Նունե ջան, ես անմահ եմ և ոչ մահանում եմ, ոչ էլ ծերանում: Ես ծնվել եմ սրանից երկուհարյուրտաս տարի առաջ ...
...- Լավ,- ասաց սպարապետը և ես նստեցի,- դեհ տղերք, Հայկ Նահապետի հաղթանակի օրվանից անցել է ուղիղ հարյուրութանասուներկու նավասարդ: Այժմ ...
Լիոն ջան, չե՞ս կարծում, որ սխալ կա: Իմ կարծիքով այն ժամանակ «տարի» հասկացողություն չկար: Չնայած, պատմության իմ գիտելիքներով չեմ փայլում, հնարավոր է սխալվում եմ...:oy
Բայց տեսնում եք, որ էն ժամանակ էլ են եղել ձևականություններ: Ինչպես և հիմա, այն ժամանակ էլ պետության գլխին կանգնած մարդը մի ֆիգուր է եղել, իսկ իրականում, այն կառավարել են լրիվ ուրիշ մարդիկ: Հիմա նույնպես Հայաստանում այդ վիճակն է:
Արմեն ջան, չուզելով ասեմ, հիշելով քո խոսքերը առաջ չվազելու մասին, որ էդ առանձին մի թեմա է, որը դեռ իր հետքը թողնելու է Հայկի կյանքում ու նրա գործունեության վրա: Բայց ամեն ինչ` իր ժամանակին ;) Այստեղ միայն ասեմ, որ ոչ բոլոր արքաներն էին այդպես անտարբեր: Օրինակ, հենց նույն Շարուքենը, հեչ անտարբեր արքա էլ չէր:
Իսկ տարիներ միշտ ու, համենայն դեպս մեր նկարագրած ժամանակներում, եղել են: Օրինակ, հնագիտական պեղումները նույն Մեծամորի տարածքում հայտնաբերել են մի տաճար-աստղադիտարան, որի ուսումնասիրությունը միանշանակ վկայում է այն մասին, որ Հայկի այդ ժամանակվա ժամանակակից հայերը իրոք դիտարկել են երկինքը, հաշվել տարիները և այլն... :)
*
Հենց նույն օրը ես Նունեին տեղեկացրի, որ երկար ժամանակով մեկնում եմ ճամփորդության: Նունեն տխրեց, սակայն հետո մոտեցավ ինձ և փարվեց կրծքիս.
- Հանգիստ գնա, Հայկ ջան, այստեղ ամեն ինչ նորմալ կլինի, մի անհանգստացիր:
- Գիտեմ, Նունե ջան,- շոյելով կնոջս երկար վարսերը, ասացի ես,- ուղղակի իմացիր, որ մենք պատերազմի շեմին ենք կանգնած և առիթի դեպքում դու պետք է կարողանաս ոչ միայն ղեկավարել նահանգը, այլև պաշտպանել մեր ընտանիքը:
- Պատերազմի դեպքում դու լավ օգնականներ ես թողնում, դե ինձ համար էլ թուրն ու աղեղը նորություն չեն: Իսկ երեխաների հարցով կարող ես հանգիստ լինել: Ես աշխարհի ամենաերջանիկ մայրն եմ…
Համբուրեցի Նունեի փայլող աչքերը…
… Երեկոյան կողմ` մայրամուտից առաջ, երբ դեռ լույս էր, ես արդեն ուղղություն էի վերցրել դեպի Հատուկ գունդ: Որոշել էի հաջորդ օրը հասնել գունդ, ստուգել այն, գիշերը հանգստանալ, իսկ մյուս օրն առավոտյան շարունակել ուղիս: Հանկարծ նկատեցի, որ առջևիցս էշի վրա նստած ինչ որ կերպարանք է ընթանում և միանգամից էլ ծանոթ սուր զգացումն ունեցա: Ես վստահ էի, որ դիմացիս ընթացողը Մենեսն է և խթանեցի էշիս: Շուտով Մենեսը, որ ինքն էլ նույն զգացումն էր ունեցել, հետ նայեց ու տեսավ ինձ: Արդեն բերանս բացել էի, սակայն…
Անակնկալ կերպով Մենեսի շուրջը հողն ու խոտերը կարծես վեր բարձրացան, իսկ ինչ-որ մեկն էլ չգիտես որտեղից ցատկեց բարեկամիս վրա ու նրան տապալեց էշից: Սակայն Մենեսն էլ իրեն չկորցրեց: Գլորվելուց հետո նա արագորեն ոտքի թռավ և կայծակնային արագությամբ մերկացրեց թուրը: Նույն պահին նրա վրա ուղղվեցին բազմաթիվ նիզակներ և թրեր, իսկ գլխավերևում էլ սուրացին մի քանի նետեր: Ես ավելի ուժեղ խթանեցի էշիս և արդեն մոտենալիս լսեցի Մենեսի ծանոթ ու հանգիստ ձայնը.
- Ահա՜ թե ի՜նչ…, իշխան Հայկի տարածքում ավազակությա՜մբ են զբաղվում, հետաքրքի՜ր է, ո՞ւր է նայում նա…
- Լռիր,- ի պատասխան լսեցի մի լավ ծանոթ ձայն,- նետիր զենքդ և հանձնվիր, հակառակ դեպքում շատ կզղջաս:
- Հեշտ է քաջություն խաղալ նիզակներիդ հետևում,- պատասխանեց նման բաներում փորձված Մենեսը,- սակայն եթե իսկական տղամարդ ես, առաջ արի, տեսնեմ իրո՞ք այդքան քաջ ես, թե այլ արիների նման միայն անունդ է,- խայթող տոնով նետեց ընկերս:
Ես արդեն գլխի էի ընկել, թե ինչ է լինելու, դրա համար էլ մոտիկ մի վայրում` խոշոր մի քարի հետևում, թաքնվեցի ու սկսեցի դիտել` պատրաստ արագորեն միջամտելու: Պատասխանը չուշացավ և իր ռազմիկների հետևից, երկար ու ծանր թուրը մերկացրած, առաջ եկավ հսկայամարմին Սևակը` գայլի մորթին վրան:
- Օտարական, դու գտնվում ես իշխան Հայկի տարածքում, իսկ սա նրա ջոկատն է: Անմիջապես ներում խնդրիր արիներին վիրավորելու համար, հակառակ դեպքում քեզ շղթայակապ կտանենք նրա մոտ…
- Չեմ էլ մտածում ներում խնդրել,- հպարտորեն գլուխը բարձրացրեց ու ծիծաղեց բարեկամս, որից հետո արագորեն մի կողմ նետեց թիկնոցը:
Սևակն առաջ եկավ ու միանգամից սկսեց մենամարտը: Ես իհարկե ծանոթ էի բարեկամիս ու զգացի, որ նա, իմանալով, որ իրեն ցանկացած դեպքում որևէ վտանգ չի սպառնում, ուղղակի ցանկանում է ստուգել իմ ռազմիկներից մեկին և միաժամանակ էլ մի թեթև ծիծաղել: Սակայն երևի թե ծիծաղելու համար Մենեսը իրոք որ հարմար մարդ չէր ընտրել, համենայն դեպս Սևակը, որ հաստատ այդ մարդը չէր: Մենեսը սկզբում բավականին ճարպկորեն խուսափեց հարյուրապետիս հարվածներից և մի քանի անգամ էլ ինքը հարվածեց: Սևակը ոչ պակաս ճարպկությամբ հետ մղեց դրանք, որից հետո իր ծանր թրով մի հզոր հարված իջեցրեց վերևից: Մենեսը պաշտպանվեց ընտիր երկաթից պատրաստված իր թրով, որի հետևանքով Սևակի թուրը ուժեղ զրնգաց ու դուրս թռավ ձեռքից: Բայց Սևակը այստեղ էլ իրեն չկորցրեց. նա բռնեց թրով զինված Մենեսի ձեռքը և, ամուր կերպով սեղմելով այն, մյուսով ծանր հարված իջեցրեց բարեկամիս ուղիղ կրծքին: Այս անգամ էլ Մենեսի թուրը մի կողմ թռավ: Նրա շունչը կտրվեց, սակայն, ի պատիվ բարեկամիս, հետ ընկնելիս նա հասցրեց ոտքի մի ճարպիկ ու պտտվող հարվածով նախշել Սևակին: Չնայած ես հո լավ գիտեի բարեկամիս նման հարվածների ուժը, սակայն այն կարծես չազդեց ժայռեղեն հարյուրապետիս վրա, որը, դրան պատասխանելով մի հզոր մռնչյունով, աջով բռնեց ոչ փոքրամարմին Մենեսի կոկորդից, ձախով` պարեգոտից, և, գետնից պոկելով, հզոր մի շարժումով Մենեսին գետնին նետեց: Դրանից հետո Սևակը պատրաստվեց մի թռիչքով նետվել բարեկամիս վրա…
Ես գտա, որ ժամանակն է միջամտելու ու առաջ եկա: Սակայն հենց այդ պահին էլ ուղիղ հետևումս թիակներիս արանքում զգացի մետաղի սառնությունը և աչքի պոչով նկատեցի, որ այն, ինչ ես ընդունել եմ իբրև խոշոր մի քար, իրականում լավ թաքնված և խոտերի, հողի ու մանր քարերի մի պարկ վրան գցած ռազմիկ է, որն իր թուրն ուղղել է մեջքիս:
- Տեղներդ,- միանգամից լսեցի հարյուրապետ Սևակի ձայնը, որից հետո նրա ռազմիկները միանգամից զգաստացան, իսկ Սևակը ծնկի եկավ:
- Այս ի՞նչ է կատարում իմ տիրույթներում, տեր հարյուրապետ,- հարցրի ես:
- Տեր իշխան, այս օտարականը,- ցույց տալով Մենեսին` պատասխանեց Սևակը,- Կորճայք է մտել մի քանի ժամ առաջ և, խուսափելով բոլոր հիմնական ճանապարհներից ու ճարպկորեն խույս տալով իմ ռազմիկներից, որը խոսում է այն մասին, որ նա չար մտադրություններ ունի, ի վերջո ընկավ մեր դարանը և այժմ մեր տիրապետության տակ է…
- Վատ չի՜, իմ հավատարիմ Սևակ,- ժպտացի ես ու թփթփացրի հսկայիս ուսին,- ուրեմն սա քո հարյուրյա՞կն է: Ապրես, այնպես էին թաքնվել, որ ես էլ ոչ-ոքի չնկատեցի, դե իսկ այս քարը…,- շուռ եկա ու մոտ կանչեցի թուրն այդպես ճարպկորեն մեջքիս ուղղած ռազմիկին,- ապրես, ռազմիկ: Շարունակիր այդպես ծառայել: Սևակ, իմ կողմից կպարգևատրես այս ռազմիկին:
- Կկատարվի, տեր իշխան, իսկ նետաձիգները…,- ասաց Սևակն ու ձեռքով նշան արեց:
Հենց այդ պահին ծառերի մինչ այդ սովորական սաղարթներն ասես կենդանացան և դրանց վրայից լսվեց մի հզոր գոչյուն.
- Փա՜ռք իշխա՜ն Հայկի՜ն:
- Ապրես, իմ քաջարի Սևակ, շարունակիր այսպես ծառայել իշխանիդ և ես վստահ եմ, որ դու արժանի կերպով կփոխարինես հորդ` մեր հավատարիմ Հազարապետին,- ծիծաղեցի ես,- իսկ հիմա դառնանք օտարականին: Ի՞նչ կարծիքի ես, Սևակ, ի՞նչ անենք նրա հետ,- գլխով ցույց տալով իր թրին ինքնավստահ կերպով հենված Մենեսին` քմծիծաղեցի ես,- կարծես թե դեռևս մտադրություն չունի հնազանդվելու, հ՞ը:
- Տեր իշխան, թույլ տուր ես դրան տապալեմ,- առաջ եկավ Սևակը:
- Գիտե՞ս, Սևակ ջան, ես գոհ եմ քո նվիրվածությունից ու ուժիդ վրա էլ չեմ կասկածում, սակայն դա թույլ տալ… ոչ մի կերպ չեմ կարող: Ախր սա իմ լավագույն բարեկամն է: Արի այստեղ, Մենե՜ս,- ես ձեռքերս տարածեցի և գրկեցի բարեկամիս,- ինչքա՜ն էի կարոտել քեզ, եղբայր, ո՞ւր էիր կորել:
Մենք ջերմորեն գրկախառնվեցինք` ռազմիկներիս հիացական բացականչությունների ներքո: Ի վերջո մի կերպ ազատվելով գրկիցս` Մենեսը դարձավ հարյուրապետիս.
- Կեցցես, ռազմիկ, լավ ես մարտնչում, հաշվի առ նաև վերջին հարվածը ու թող այն համալրի մարտիկի քո զինանոցը: Իսկ արիների հասցեին ասածներս ես իհարկե հետ եմ վերցնում, խիզախ ռազմիկ,- ծիծաղեց Մենեսը,- ե՞ս չիմանամ արիների ուժն ու քաջությունը, երբ ամենալավ արիներից մեկն իմ լավագույն բարեկամն է: Ես այդ ամենն ասացի այնպես, կատակի համար,- քմծիծաղեց Մենեսը և շփեց ցավացած դաստակը:
- Հաշվի կառնեմ քո հարվածը, օտարական,- պատասխանեց Սևակը, որից հետո դարձավ իր ռազմիկներին ու հրամայեց,- շարվ՜ե՜լ…
- Մյուս անգամ Սևակիս հետ նման կատակներում զգույշ եղիր,- ծիծաղելով Մենեսին դարձա ես,- հիմա քեզ ցույց կտամ իմ Հատուկ գունդը, այն ժամանակ կտեսնես…
… Մենք շարժվեցինք և Սևակի հարյուրյակի ուղեկցությամբ երեկոյան արդեն Հատուկ գնդում էիք:
Մեր երևալուն պես սկսեց զարկել մեծ թմբուկը, իսկ երբ ես արձանացած ռազմիկների մոտով մտա դարպասներից ներս, առաջ վազեց Հազարապետ Վարագը.
- Իշխան Հայկ, Հատուկ գունդը շարված է: Գնդի հրամանատար, Հազարապետ Վարագ:
Ես ու Մենեսը առաջ անցանք և Հազարապետի ուղեկցությամբ սկսեցինք դիտել շարք կանգնած ռազմիկներին: Ես գոհունակությամբ տեսա, որ հավաքված ռազմիկները իրենց տեսքով ու զենքերով միանգամայն պատրաստ են մարտի: Իսկ Հազարապետ Վարագը սկսեց պատմել.
- Տեր իշխան, մենք գնդում արդեն անցել ենք նորացված և ավելի մեծ վահանների կիրառմանը, դու դրանք տեսնում ես ռազմիկների ձեռքներին, ինչպես նաև մշտական վարժություններով մշակում ենք նիզակակիրների և նետաձիգների գործողությունների քո առաջարկած ձևերը:
- Ապրես, տեր Հազարապետ,- դարձա ես նրան,- գունդդ ձիգ պահիր, առջևում մենք հավանաբար ստիպված կլինենք մարտի մեջ մտնել…
Արդեն իջնում էր երեկոն: Ես ու Մենեսը հյուրընկալվեցինք Հազարապետի խրճիթում, որոշ մանրամասներ քննարկեցինք, իսկ հետո գնացինք քնելու…
*
…Վաղ առավոտյան մենք արդեն ուղղություն էինք վերցրել դեպի հարավ: Մինչ այդ ես Մենեսին ներկայացրի Էլամ մեկնելուս նպատակը և ավելացրի, որ դա նաև իր Եգիպտոսի շահերից էլ է բխում: Դրանից հետո առաջարկեցի միասին գնալ: Ես ուզում էի ճանապարհվել Միջագետքի քաղաքներով, սակայն Մենեսը չհամաձայնեց, իրավացի կերպով նշելով, որ դա արդեն այն Միջագետքը չէ, որին մենք ենք սովորել և, որ ամենուր վխտացող Շարուքենի լրտեսները արագորեն կզեկուցեն երկու օտարականի մասին և մեզ կբռնեն: Մենք ուղղություն վերցրինք դեպի հարավ-արևելք և պահելով Տիգրիսից դեպի արևելք` լեռների փեշերով ու ծպտվելով որպես երկու վաճառականներ, սկսեցինք ընթանալ Էլամի ուղղությամբ: Մի քանի անգամ Մենեսը կանգ առավ և մատնացույց արեց շա՜տ հեռվում, դաշտերի կանաչների մեջ երևացող ինչ-որ սև քառակուսիներ.
- Դրանք ցցահանված մարդկանցից կազմված դաշտեր են,- գլուխն օրորեց Մենեսը,- Հայկ մինչ այս նման բան ուղղակի չի եղել: Շարուքենն իր դաժանությամբ գերազանցեց բոլորին: Սա կարծես հաճույք է ստանում դրանից, իսկ նրա հրամանները կատարողները մեծ փորձառություն են ձեռք բերել…
Տաս օր անց մենք մտանք Էլամի տարածք: Այստեղի լեռները նման էին Կորճայքի մեր լեռներին, սակայն այստեղ քարերը մի տեսակ դեղին էին, իսկ բուսականությունն` ավելի շատ և ավելի խիտ: Մենք սկսեցինք շարժվել արդեն դեպի արևելք, անցնելով ցցապարիպսպներով պատած այդպես էլ չհասկացա գյուղերի, թե ամրոցների մոտով: Համենայն դեպս քարե ամրոց ես այստեղ այդպես էլ չտեսա: Ի վերջո մի քանի օրից հասանք արդեն քարե և իրոք բարձր պարիսպներով պատած և հզոր աշտարակներ ունեցող մի քաղաքի: Պարզվեց, որ Ավան կոչված քաղաքը հենց սա է և այստեղ է նստում Էլամի արքա Լիխիշշան: Ողջ ճանապարհին ես զարմացած շուրջս էի նայում, ի վերջո արդեն քաղաքին մոտենալիս չդիմացա և դարձա Մենեսին.
- Ես չեմ հասկանում, այս երկրի գլխին կախված է ներխուժման վտանգը, սակայն սրանք ոչ մի պատրաստություն չեն տեսնում: Ճանապարհին մենք չհանդիպեցինք ոչ մի զինված մարդ կամ պահակ…
- Այստեղ այդպես է,- ձեռքը թափ տվեց բարեկամս,- սրանք միշտ հույսը դնում են միայն լեռների ու իրենց կատաղության վրա: Հենց դրա համար էլ ես կարծում եմ, որ ահագին դժվար գործ պիտի լինի սրանց արքային համոզելը: Չնայած ասում են ընդհանրապես վատ մարդ չի…
Իրոք, պարզվեց, որ Ավանում պալատական արարողակարգն էլ է բավականին պարզ: Մեզ տարան միհարկանի պալատի մի մեծ սենյակ և պատվիրեցին սպասել: Շուտով իր խորհրդականների ուղեկցությամբ երևաց ինքը` Էլամի արքա Լիխիշշան: Սա հագել էր պարզ շորեր և ընդհանրապես, եթե մենք նրան հանդիպեինք ասենք շուկայում, դժվար թե գլխի ընկնեինք, որ մեր առջև կանգնած է բավականին լայնարձակ և հզոր պետության մի արքա: Լիխիշշան նստեց գետնից մի քանի աստիճան բարձր տեղավորված իր գահվորակի վրա, որից հետո ես ծունկս ծալեցի և ասացի.
- Էլամի լայնարձակ ու հզոր տերության, բարձր լեռների ու հզոր ամրոցների, քաջարի ռազմիկների և արագընթաց մարտակառքերի տեր, մեծահոգի ու բարի արքա Լիխիշշանին ողջուն Արարտայի հզոր և լայնարձակ երկրի Մեծ քուրմ, արիների հզոր առաջնորդ մեծն Արեգից:
Ես Մեծ քրմի մատանին, որպես իմ լիազորությունները հաստատող ապացույց և բարի կամքի արտահայտման նվեր, տվեցի Լիխիշշանի խորհրդականներից մեկին, որն այն մատուցեց իր արքային:
- Ի՞նչն է անհանգստացրել հեռավոր լեռների մեջ ծավալվող իր գեղեցիկ երկրում իշխող Մեծ քրմին,- հարցրեց իմ տված նվերից և ավելի շատ` ասվող գովեստներից բավարարված Լիխիշշան:
- Արքա,- սկսեցի ես,- Միջագետքին տեր է դարձել մի դաժան տիրակալ, որը ոչ միայն չի բավարարվում իր ունեցածով, այլև ձեռք է մեկնում հարևան երկրներին: Մեծ քուրմն առաջարկում է միավորել ուժերը` ի բարիք Էլամի և ի բարիք Արարտայի:
Լիխիշշան ձեռքի շարժումով մեզ հրամայեց սպասել մեծ սենյակի հեռավոր անկյունում բացված հյուրասիրության սեղանի մոտ, որից հետո գլխին հավաքեց իր խորհրդականներին: Բավականին երկար ժամանակ անցնելուց հետո մեզ նորից հրավիրեցին գահվորակի մոտ: Դրանից հետո խորհրդականներից մեկը դարձավ մեզ.
- Էլամի արքա Մեծն Լիխիշշան լսել է Միջագետքի տիրակալի մասին: Լսել է նաև, որ առայժմ նա ցանկություն չունի արշավել դեպի Էլամ, այլ դրան հակառակ, նպատակ է դրել արշավել ձեր երկրի վրա: Սակայն արքան վստահ չէ, որ դրանից հետո նա չի ցանկանա արշավել մեր երկրի վրա: Դրա համար էլ արքան համաձայն է իր թուրը միացնել ձեր թրին, իր նիզակը խաչաձևել ձեր նիզակի հետ և իր նետերի թռիչքը նույնացնել ձեր նետերի թռիչքների հետ: Նա հաջողություն է ցանկանում այս միությանը:
Լիխիշշան ոտքի կանգնեց և առանց մեզ վրա նայելու դուրս եկավ: Ես զարմացած էի մնացել, սակայն Մենեսը աննկատ մի շարժումով պատվիրեց սպասել: Իրոք, շուտով մեզ մոտեցավ բավականին տարիքով մի զորական, որի կողքից կախված էր երկար ու կեռ մի թուր, և առաջարկեց զրուցելու համար անցնել մյուս սենյակ:
Պարզվեց, որ մենք խոսում ենք Էլամի բանակի գլխավոր հրամանատարի հետ, որի անունը Խիշուր էր: Մենք, արդեն որպես ռազմիկ-իշխաններ ավելի հեշտ շփվելով, մանրամասն պայմանավորվեցինք ամեն ինչի մասին: Գլխավորը, որին մենք կարողացանք հասնել, դա այն էր, որ Խիշուրը խոստացավ մեր կողմից սուրհանդակ ստանալուն պես իր ամբողջ բանակը իջեցնել լեռներից և ողջ ուժով հարվածել Միջագետքին: Մենք էլ մեր կողմից խոստացանք, որ, եթե Շարուքենը հարձակվի Էլամի վրա, մենք մեր հերթին մեր ողջ բանակով կհարվածենք Միջագետքին:
Ի հաստատում մեր կնքած պայմանի` Խիշուրը մերկացրեց ձախ ձեռքի դաստակը, իր դաշույնով կտրվածք արեց նրա վրա և մի քանի կաթիլ արյուն կաթեցրեց ծառայի կողմից ներս բերված երկու ամանների մեջ, որից հետո առաջարկեց ինձ էլ նույնն անել: Ես էլ նույն կերպ վարվեցի, որից հետո Խիշուրը ամաները փակեց հատուկ կափարիչով, վրան կուպրե կնիքներ դրեց և իր մատանիով կնքեց դրանք: Ես էլ իմ կողմից ամանները կնքեցի դաշույնիս ձևավորված երախակալով, որից հետո ամաններից մեկը Խիշուրը պահեց իր մոտ, իսկ մյուսը ես վերցրի հետս: Խիշուրին տվեցի իմ դաշույնը, իսկ նա ինձ տվեց իր մատանին: Այսուհետ ցանկացած նման նշան ցույց տվող մեկը կհամարվեր մեր ներկայացուցիչը:
Ինձ դուր եկավ այս պարզ և սակավախոս զորականը և ես զգացի, որ եթե նրա արքան մեզ չխանգարի, մենք կկարողանանք արդյունավետ համագործակցել:
Ես ու Մենեսը գիշերը մնացինք Ավանում, իսկ առավոտյան ուղղություն վերցրինք դեպի Արարտա: Սիրտս անհանգիստ էր այսքան երկար բացակայելուս համար, դրա համար էլ ես շտապում էի: Կարծես թե օգտակար գործ էինք արել, բայց դե ի՞նչ իմանաս, սրանք հավատարիմ կմնա՞ն դաշինքին: Ամեն դեպքում մեզ պետք էր, որ մենք ինքներս ուժեղ լինեինք…
*
Ես ու Մենեսը, որը կարծես ինքն էլ էր վարակվել իմ անհանգստությունից, առանց կենդանիներին խնայելու արագորեն շարժվում էինք դեպի Արարտա: Կես ամսվա ճանապարհը մենք անցանք տասն օրում` ճանապարհին սատկեցնելով երկուական էշ և գնելով նորերը: Արդեն Կորճայքում պարզվեց, որ իմ անհանգստությունն անհիմն չէ: Ես ու Մենեսը գիշերով մտանք Ալկիքար, սակայն պարզվեց, որ այնտեղ ոչ-ոք քնած չէ: Հրաչն անմիջապես եկավ մոտս:
- Տեր իշխան, սկսվեց,- հուզված հաղորդեց հավատարիմ օգնականս,- Շարուքենն արդեն իր հսկայական բանակը շարժում է դեպի հյուսիս: Բանակն իրոք հսկայական է: Ծայրը չի երևում: Կարծես ողջ Անապատն է ելել արշավանքի,- անհանգստացած ավելացրեց Հրաչը,- հակառակի պես էլ Հազարապետ Վարագը…
- Վարագին ի՞նչ է եղել,- անհանգստացած հարցրեցի ես:
- Տեր իշխան, Վարագն արդեն չկա: Քո մեկնելուց անմիջապես հետո իրեն վատ էր զգացել, իսկ մի քանի օր անց մահացավ,- տխուր գլուխն օրորեց Վարագը,- առայժմ Հատուկ գունդը կառավարում է Սևակը, մինչև քո հրամանը ստանալը:
- Ափս՜ո՜ս, ինչպիսի՜ ռազմիկ կորցրինք, այն էլ նման իրադարձություններից առաջ: Դո՞ւ ինչ ես ձեռնարկել:
- Տեր իշխան, ես ինձ վրա համարձակություն վերցրի, թող ների ինձ տերս դրա համար, և անհապաղ քո անունից սուրհանդակ ուղարկեցի սպարապետին: Նրանց էլ էր արդեն որոշ բաներ հասել: Միայն տեսնես այժմ Արարտայում ինչ է կատարվում: Աջ ու ձախ են սլանում սուրհանդակները, հավաքվում է աշխարհազորը, իսկ իշխաններն արդեն իրենց ուժերը սկսում են տեղափոխել դեպի Ծոփք:
- Ուրի՞շ
Հրաչը անհանգստությամբ մի ոտքից մյուսը տեղափոխվեց և շարունակեց.
- Իշխանուհի Նունեի հրահանգով Կորճայքի տանուտերերին և տոհմապետերին հրամայել եմ հավաքվել Ալկիքարում, զենք կրելու ընդունակ իրենց բոլոր տղամարդկանց էլ կենտրոնացնել Հատուկ գնդի մոտ: Վաղը հենց նրանց հավաքի օրն է: Դե իսկ Հատուկ գունդն արդեն լիովին մարտական պատրաստության վիճակում է և սպասում է հրամանների: Բացի այդ բարձր մարտական պատրաստության վիճակի են բերված բերդերն ու ամրոցները: Հենց երեկ գնացին սպարապետի կողմից եկած մարդիկ, որոնք ստուգում էին դրանք:
Ես փորձեցի հավաքել մտքերս և պատկերացնել իրավիճակը: Էլամի հետ դաշինքը իհարկե կա, սակայն առանց Մեծ քրմի համաձայնությամբ ես իրավունք չունեի սուրհանդակ ուղարկել և նրանց ոտքի հանել: Բայց մյուս կողմից էլ ժամանակը չափազանց քիչ էր: Մինչև ես կհասնեի Հայկաշեն, մինչև կտեսնեի սպարապետին ու հետ կգայի, մինչև իմ սուրհանդակները կսլանաին Էլամ, միչև սրանք արշավի կելնեին… ոչ պակաս արագ շարժվող թշնամին արդեն կլիներ Արարտայի սրտում: Մյուս կողմից էլ ախր ես զգում էի, որ Մեծ քուրմն ու սպարապետը համաձայն կլինեն ինձ հետ:
Որոշեցի պատասխանատվությունը վերցնել ինձ վրա ու դարձա Հրաչին.
- Հրաչ, անմիջապես ինձ մոտ կանչիր քո լավագույն սուրհանդակներին:
Մի քանի րոպեից Հրաչի տաս սուրհանդակներ կանգնած էին դիմացս: Ես հրամայեցի իջեցնել պատերից կախված ձևավորված երախակալով դաշույններս և դրանք հանձնեցի սուրհանդակներին:
- Տղերք,- դարձա ես նրանց,- ձեզ վրա դրվում է մի կարևորագույն հանձնարարություն, որի հաջող կատարումից կախված է Արարտայի բախտը, իմ, ձեր և ձեր ընտանիքների կյանքն ու ազատությունը: Դուք հենց այսօր, հենց հիմա արագավազ էշերը արագորեն փոխելով պետք է սլանաք դեպի Էլամ և այս դաշույնները հանձնելով Էլամի արքային կամ նրա զորավար Խիշուրին ու գույները չխնայելով պատմելով Շարուքենի արշավանքի մասին, առաջարկեք նրանք հավատարիմ մնալ մեր կնքած դաշինքի պայմաններին և դուրս գալ արշավանքի: Տղերք, նորից եմ կրկնում մի ճանապարհով թե տարբեր, կենդանի թե մեռած, ոտքով թե էշով, վազելով թե սողալով, բայց Էլամի արքան պետք է տեղեկացված լինի, իսկ նրա բանակը պետք է արշավի դուրս գա: Կյանքի ու մահու հարց է: Ես տաս հոգու եմ ուղարկում… միայն նրա համար, որ դուրս մնամ պատահականությունների երկար շարանից, որը կարող է խանգարել ձեզ: Տղերք, եթե ձեր ջանքերի արդյունքում Էլամի բանակը ժամանակին կռվի մեջ մտնի, երդվում եմ Մեծ Աղեղնավորի անունով,- ես մեծ արկղից հանեցի մի քանի լիքը քսակ ոսկի,- ես ձեզ բոլորիդ, կամ էլ աստված չանի, ձեր զոհվելու դեպքում ձեր ընտանիքներին, այնպես կպարգևատրեմ, որ մինչև ձեր կյանքի վերջը ապահովության մեջ կապրեք: Իսկ հենց հիմա դուք իմ ախոռից մարդա չորսական էշ ու անհրաժեշտ պաշար եք վերցնում, հանդերձավորվում եք ճանապարհի համար և Միջագետքի արևելքը եզերող լեռնաշղթայի եզրերով սլանում եք դեպի Էլամ: Արագավազ էշերը չխնայելու դեպքում տաս օրվա ճանապարհ է…: Դեհ ձեզ տեսնեմ, տղերք, ապացուցեք ինձ, որ իզուր չի, որ դուք վայելում եք իմ սերն ու վստահությունը:
- Տեր իշխան,- ծնկի գալով և բոլորի անունից ինձ դիմելով, պատասխանեց սուրհանդակների ավագը,- դու վստահել ես մեզ և մենք կարդարացնենք քո վստահությունը,- դրանից հետո ավագը արագորեն ոտքի կանգնեց և հրամայեց,- իմ հետևից, տղերք…
*
Սուրհանդակներիս ուղարկելուց հետո ես շտապ գնացի Նունեի մոտ և նրա հետ խոսելուց հետո հրամայեցի պատրաստեցի իմ լավագույն էշերի զույգը և ուղղություն վերցրի դեպի Հայկաշեն: Մենեսը շարժվեց դեպի Միջագետք…
Երկու օր հետո առավոտյան ես մտա սպարապետի զորակայան և նրան տեղեկացրի Էլամ կատարած իմ ուղևորության մասին:
- Ափսո՜ո՜ս,- բռունցքը ձեռքի ափին խփեց սպարապետ Վահեն,- մինչև սուրհանդակները հասնեն Էլամ…: Իշխան Հայկ, մենք ուշացանք…
- Տեր սպարապետ, ես ինձ վրա համարձակություն եմ վերցրել և երկու օր առաջ արդեն ուղարկել եմ սուրհանդակներ` տեղեկացնելու համար, որ Էլամի բանակը արշավի դուրս գա:
Սպարապետ Վահեն զարմացած նայեց վրաս հետո մի պտույտ կատարեց սենյակում և նորից կանգ առավ իմ առջև.
- Իշխան Հայկ, դու քեզ վրա մեծ իշխանություն ես վերցրել, իշխանություն, որը չի պատկանում այս երկրում ոչ-ոքի, բացառությամբ Մեծ քրմի: Այլ պարագայում դու խստորեն կպատժվեիր, սակայն այժմ դու միայն պարգևի ես արժանի…,- սպարապետ Վահեն մտախոհ շոյեց մորուքը և շարունակեց,- սակայն այժմ մեզ պետք է տեղեկացնել Մեծ քրմին և հետին թվով նրա համաձայնությունը ստանալ: Մեր մեջ ասած ես չեմ էլ կասկածում, որ նա կհամաձայնվի, որից հետո միայն մենք իբր թե կուղարկենք սուրհանդակներ: Սա կլինի մեր փոքրիկ գաղտնքը, հ՞ը, իշխան,- ծիծաղեց սպարապետ Վահեն,- վերջին հաշվով Մեծ քրմին ի՞նչ հետաքրքիր է, թե քանի օրվա ճանապարհ է մեր երկրից Էլամ…
Սպարապետ Վահեն մեկնեց Հայկաշեն` Մեծ քրմի պալատ, իսկ ես սկսեցի զբոսնել զորակայանում: Նախորդ անգամները ես այնքան շտապողականությամբ էի այստեղ եկել ու գնացել, որ զորակայանը չէի էլ հասցրել մի կարգին դիտարկել: Այժմ ես որոշեցի լրացնել այդ բացը: Դրանից հետո ես կրկին բարձրացա սպարապետի սենյակը և սկսեցի ուսումնասիրել Արարտայի հողապատկերը` հատկապես Հայոց Միջագետքն ու Աղձնիքը` փորձելով այն տեղավորել հիշողությանս մեջ:
Մի քանի ժամից սպարապետ Վահեն վերադարձավ և նրա բավարարված դեմքից ես հասկացա, որ ամեն ինչ ընթացել է մեր ուզածով:
- Դեհ, իշխան Հայկ,- դարձավ ինձ սպարապետը,- կարծես թե ամեն ինչ նորմալ է: Միայն թե Էլամցիք չուշանան:
- Տեր սպարապետ, իսկ այժմ ե՞ս ինչ պիտի անեմ: Նահանգում ձեռքիս տակ ունեմ մեկ բյուր ռազմիկ, սակայն առայժմ նրանց չեմ տեղաշարժում դեպի Ծոփք, քանի որ ամեն դեպքում Շարուքենի հարվածի ճշգրիտ ուղղությունը դեռևս հայտնի չէ:
- Քո հարցով որոշված է հետևյալը: Իրոք, առայժմ թշնամին հարվածի ծայրն ուղղել է Հայոց Միջագետքին, սակայն ամեն դեպքում բացառված չէ, որ նա կարող է անակնկալ կերպով դեպի արևելք շարժվել: Դրա համար դու քո բյուրը կենտրոնացրու Բզաբդե, Սապփա ամրոցների և Փյունիկ քաղաքի մոտակայքում: Այստեղ դու ուժեղ պաշտպանական դիրք կգրավես, թշնամու որևէ անակնկալ շարժի դեպքում, իսկ առիթի դեպքում էլ կկարողանաս Տիգրիսի հունով շարժվելով մի քանի օրում միանալ մեզ: Մշտական սուրհանդակային կապ պահպանիր մեզ հետ: Հա, իշխան Հայկ,- ավելացրեց սպարապետը,- Կորճայքի ամրոցային համակարգերի կայազորներին ձեռք չտաս: Ես այնտեղ թողել եմ այնքան ռազմիկ, ինչքան պետք է: Դրանից քիչ թողնել չի կարելի:
- Կկատարվի, տեր սպարապետ,- ձգվեցի տեղումս ես:
- Ես ու իմ զորականները հենց վաղը մեկնում ենք Ծոփք, որտեղ արդեն վերջացել է բանակի կենտրոնացումը,- հողապատկերի վրա ցույց տալով Ծոփքը` շարունակեց սպարապետը,- Անձիտում ես գլխավոր ստուգայց կիրականացնեմ, որից հետո կշարժվեմ դեպի հարավ և ըստ թշնամու շարժման ուղղության` կբանակեմ Բեմադա լեռան արևելյան կամ արևմտյան փեշերին: Այստեղ կամ այստեղ: Պա՞րզ է: Մեծ քուրմը ինքն էլ է ցանկություն հայտնել լինել բանակի հետ, չնայած թե նա այնտեղ ինչ պիտի անի` չեմ պատկերացնում…,- գլուխն օրորեց սպարապետը, որից հետո շարունակեց,- անհրաժեշտությամ դեպքում այնտեղից ես Տիգրիսի հունով բանակը կշարժեմ Կորճայքի ուղղությամբ, չնայած գտնում եմ որ դա ամեն դեպքում քիչ հավանական տարբերակն է: Ավելի հավանական է, իշխան Հայկ, որ դու ստիպված կլինես քո բյուրն արագորեն շարժել դեպի մեզ: Կշարժվես Տիգրիսի հունով, տեսնո՞ւմ ես այն,- սպարապետը հողապատկերի վրա ցույց տվեց երկու լեռնաղթաների միջև գալարվող Տիգրիսը,- այդ դեպքում քո ձախ թևը պաշտպանված կլինի այս լեռնաշղթայով, սակայն ամեն դեպքում շարժվիր ծայրահեղ զգուշ: Զգույշ, բայց արագ:
- Տեր սպարապետ,- հարցրեցի ես,- իսկ եթե Շարուքենը հանկարծ շարժվի դեպի արևմո՞ւտք` փորձելով Եփրատը անցնել Հայոց Միջագետքի գետանցումով:
- Նա դա չի անի, քանի որ այդ դեպքում հենց գետանցման ժամանակ Բեմադա լեռան մոտ ճամբարած իմ բանակը թիկունքից կհարվածի նրան: Ես հենց նման մի բանի եմ, էլի, սպասում…: Առայժմ մենք ունենք տաս բյուրանոց բանակ, սակայն ըստ Պարետի տվյալների արդեն հիմա Մարի [1] քաղաքի մոտ կենտրոնացող Շարուքենի բանակում հաշվվում է մոտավորապես տասնհինգ բյուր ռազմիկ և դա դեռ այն դեպքում, երբ ամեն օր անվերջանալի շարանով նրան են միանում Մեծ Անապատի նոր տոհմապետեր` իրենց ռազմիկներով: Թշնամին անպայման կցանկա օգտագործել իր թվական գերակշռությունը և դրա համար էլ ուղիղ մեզ վրա կգա: Մեզ ծանր մարտ է սպասվում, իշխան, և ես պատրաստվում եմ տալ այն ` թիկունքս հենած ահա այս լեռանը, քանի որ լեռներում մերոքն ավելի լավ են կռվում, իսկ Անապատի զավակները, ընդհակառակը` ավելի վատ:
- Տեր սպարապետ, ամեն ինչ կանեմ ըստ արժանավույնի,- պատասխանեցի ես:
- Արա, իշխան Հայկ, արա հնարավորը,- սպարապետը ամուր ձեռքը բռնեց թևս,- արա անհնարը,- հին ռազմիկը նայեց աչքերիս և այդ հայացքում ես մահացու մարտ տալու վճռականություն տեսա,- մենք ընդունում ենք մարտը,- արիների ռազմական առաջնորդը իր ծանր բռունցքն իջեցրեց սեղանին, որի վրա թշնամու մարտակարգով շարված զինվորիկները ցրվեցին և ընկան,- և եթե դա շատ արիների համար լինի նույնիսկ վերջին մարտը, մենք կկարողանանք թշնամուն ատամներին այնպես հասցնել, որ նա երկար ժամանակով կզրկվի մեր կողմերը կրկին երևալու ցանկությունից…
__________________
[1] Խոշոր քաղաք միջին Միջագետքում` Եփրատ գետի աջ ափին:
*
Ես վերադարձա Կորճայք: Այստեղ արդեն պատրաստի վիճակում էին գտնվում իմ աշխարհազորայինները, որոնք Հատուկ գնդի կազմից ընտրված ղեկավարների հսկողության տակ օր ու գիշեր ռազմական վարժություններով էին զբաղված: Աշխարհազորը հավաքված էր Հատուկ գնդի մոտակայքի մի ընդարձակ դաշտում, ուր էլ ես միանգամից ուղղություն վերցրի` միայն մի պահ երևալով Ալկիքարում:
Աշխարհազորի ստուգայցից ես հիմնականում գոհ մնացի: Թեև աշխարհազորի ռազմիկները կոնկրետ ռազմական գործին անսովոր էին, սակայն լեռներում և անտառներում բնակվող իմ հպատակները, որոնք մշտական շփումի մեջ էին վայրի բնության հետ, հիմնականում լավ, կարելի է ասել գերազանց վիճակի մեջ էին: Աշխարհազորայիններս հիմնականում զինված էին մարդաբոյ աղեղներով և ունեին երկար ու հաստ նետեր: Մերձամարտի համար արդեն զինված էին տարբեր կերպ: Մի մասը ուներ երկար կոթերով տապարներ, գրեթե բոլորն ունեին կարճ սրեր կամ դաշույններ, սակայն քչերի մոտ միայն կային երկար թրեր: Մի քանի տոհմապետեր էլ, և դա էլ ինձ ուրախացրեց, առաջնորդում էին վահաններով և երկաթե մեծ ծայրակալներ ունեցող երկար նիզակներով զինված հաղթանդամ ռազմիկների, որոնք գոտիկներում խրած կամ ուսերից կախած ունեին խոշոր գլուխներին երկաթե ծայրակալներ խրած մեծ ու ծանր գուրզեր, իսկ մի քանիս էլ` երկկողմանի ծանր տապարներ:
- Սրանց տոհմերը, տեր իշխան,- ներկայացրեց ինձ Սևակը, երբ մենք դիտում էինք աշխարհազորը,- մշտապես զբաղվում են արջերի որսով և իրենց ընտանիքները պահում են մեր լեռների հսկայական արջերի կողերը փշրելով,- շարունակեց Սևակը,- կարելի է ասել, որ այդ գործի վրա ամեն մեկը մի իսկական արջ է դարձել: Սրանց համար սովորական բան է միայնակ արջի դեմ գնալ, սակայն ավելի հաճախ բոլորով ու միանգամից են վրա տալիս…
- Սևակ ջան, սրանց կվերցնես որպես օժանդակություն քո նիզակակիրներին: Կդնես երկրորդ շարքում, քանի որ ամեն դեպքում լավ զրահավորված չեն, ու թող երկրորդ շարքից իրենց երկար նիզակներով օժանդակեն քո նիզակակիրներին, իսկ առիթի դեպքում նաև վերացնեն շարքերիդ ճեղքվածքները:
- Կկատարվի, տեր իշխան, ես էլ էի այդ կարծիքին,- պատասխանեց Սևակը,- սրանք արդեն մի քանի օր է` իմ նիզակակիրների հետ միասին են վարժվում և սովորում են շարքով գործելուն ու հրամաններին ենթարկվելուն:
- Իսկ այժմ,- երբ մենք վերջացրեցինք զբոսնել աշխարհազորի բանակատեղիում,-Հազարապետ Սևակ,- նայեցի ես հաղթանդամ հսկային,- անմիջապես Հատուկ գունդն ու աշխարհազորը այս դաշտում պատրաստիր հանդեսի: Ես գնում եմ մի կտոր բան ուտելու և երբ դուրս գամ, տեսնեմ Կորճայքի բանակը շարված այս դաշտում` ըստ զորամասերի և տոհմերի…
Ես մտա Հատուկ գնդի Հազարապետի խրճիթը, որտեղ արդեն սեղան էր բացված, իսկ երբ դուրս եկա, մի մեծ եռակողմ ուղղանկյան ձևով շարված տեսա Կորճայքի բանակը: Ուղղանկյան մի թևը զբաղեցրել էր Հատուկ գնդի նետաձիգների հազարյակը, մյուսը` Հատուկ գնդի նիզակակիրների հազարյակը, իսկ երկար կողմում հավաքվել էին ըստ տոհմերի կանգնած աշխարհազորայինները: Ես մոտեցա ուղղանկյան առջև կանգնած Սևակին և մենք բարձրացանք ուղղանկյան կենտրոնում` դեմքով դեպի աշխարհազորայիննների շարքերը, պատրաստված բարձր պատվանդանի վրա:
- Փա՜ռք իշխա՜ն Հայկի՜ն,- որոտաց բանակս:
Ես ձեռքով արեցի և բարձր ձայնով հրամայեցի:
- Հարյուրապետները և տոհմապետները` ինձ մոտ:
Անմիջապես իրենց շարքերից առանձնացան և արագորեն պատվանդանի դիմաց շարվեցին քսան հարյուրապետ և մոտ ութանասուն տոհմապետ: Ես առաջ եկա.
- Ողջույն Հատուկ գնդի իմ քաջարի հարյուրապետերին և Կորճայքի հզոր տոհմապետերին: Այսուհետ ձեզ բոլորիդ քաջ ծանոթ Սևակը` Հազարապետ Վարագի որդին, նշանակվում է Հատուկ գնդի Հազարապետ, ինչպես նաև Կորճայքի ողջ բանակի հրամանատար: Բացի այդ ես, որպես Կորճայքի իշխան, նրա շնորհում եմ արիայի կոչում և պարգևատրում եմ հովազի մորթով:
Նշան արեցի և ծառաները արագորեն բերեցին նախապես պատրաստված հովազի մորթին: Ես այն վերցրեցի և գցեցի պատվանդանի վրա մի ծնկի վրա ծնկի եկած եկած Սևակի ուսին:
- Հավատարմորեն ծառայեք Հազարապետ Սևակին և ճշտորեն կատարեք նրա հրամանները: Դրանով դուք կծառայեք ինձ, կծառայեք Կորճայքին և ողջ Արարտային:
Ես ձայնս բարձրացրի և դարձա արդեն ողջ բանակին:
- Իմ քաջարի ռազմիկներ: Մենք հենց հիմա մարտարշավի ենք դուրս գալիս և շարժվում ենք մեր երկիր արշավող թշնամու դեմ: Նա գալիս է իր հետ բերելով մահ, ավերածություն և կոտորած: Նա գալիս է գերելու մեր ընտանիքները, կոտորելու մեր ծնողներին և գերի քշելու մեր երեխաներին: Ռազմիկներ, արիների ռազմական առաջնորդ, սպարապետ Վահեն որոշել է մարտ տալ թշնամուն ու ջախջախել նրան: Կորճայքի քաջարի զավակները ևս իրենց մասը ներ կդնեն այդ մեծ հաղթանակի գործում: Մեր գործն արդար է, մենք կռվում ենք մեր ընտանիքների, բարեկամների և մտերիմների կյանքի ու ազատության համար: Մեծ Աղեղնավորը նայում է մեզ երկնքից և հաջողություն է ցանկանում արիական հայերին: Արժանի լինենք նրան: Ցույց տանք, որ այսքան ժամանակ անց էլ մենք Հայկի արժանի հետնորդներն ենք, իսկ մեր թրերը, նետերն ու նիզակները չեն կորցրել իրենց կոտորելու ունակությունը: Մահ թշնամուն, հաղթանակը մերն է լինելու…
- Փա՜ռք Մե՜ծ Աղեղնավորի՜ն,- ի պատասխան մի քանի անգամ որոտաց բանակս...
*
Բանակը անմիջապես հանեցի արշավանքի և երկու օրից մենք արդեն Կորճայքի ծայր արևմուտքում էինք: Ես բանակիս առաջապահ զորամասերը թողեցի Սապփա և Բզաբդե ամորցների մոտակայքում խփված ճամբարներում, իսկ ինքս բանակի հիմնական մասով բանակեցի Փյունիկ քաղաքում: Այստեղից ես սուրհանդակներ ուղարկեցի սպարապետի մոտ, որից հետո մոտս կանչեցի սպարապետ Վահեի մոտից հենց նոր վերադարձած Հրաչին.
- Տեր իշխան,- թշնամին արդեն արշավանքի է ելել ու շարժվում է դեպի հյուսիս: Առայժմ ընդհանուր ուղղությունը դեպի հյուսիս է և կարծես մեր կողմը թեքվելու նպատակ չունի: Բանակը գլխավորում է անձամբ Շարուքենը, որի հետ է իր Հատուկ գունդը: Բերում է նաև Մեծ Անապատի զավակներին: Տեր իշխան,- անհանգստացած շարունակեց Հրաչը,- սրանց ծայրը չի երևում: Արդեն անցել են տասնյոթ բյուր, սակայն դեռ գալիս են ու գալիս: Կարծես ողջ աշխարհն է մեր դեմ գալիս…
- Իսկ ի՞նչ վիճակում է թշնամու բանակը,- հարցրի ես
- Ինչպես միշտ Անապատի զավակները այնքան էլ լավ չեն զինված ու, թեև անցած տարիների համեմատ նրանց զինվածությունը ընդհանուր առմամբ բարելավվել է, սակայն էլի այն չի: Փոխարենը բոլորն էլ առողջ, հաղթանդամ ու ջլոտ մարդիկ են: Այ ինչ վերաբերվում է Հատուկ գնդին, ապա սա զինված է ըստ պահանջի: Բոլոր ռազմիկները, առանց բացառության, զրահավորված են երկաթե զրահներով, ունեն երկաթե սաղավարտներ ու վահաններ: Նրանք զինված են աղեղներով և կողքերից կապած ունեն երկու կապարճ նետեր: Մերձամարտի համար ունեն կեռ ու երկար թրեր, դաշույններ և կարճ սրեր: Սրանց հետ պետք է զգույշ լինել: Բոլորն էլ հատուկ ընտրված, կատաղի, մարզված ու իրենց տիրակալին անսահմանորեն նվիրված ռազմիկներ են:
- Մերո՞նք ինչ են անում:
- Սպարապետ Վահեն արդեն բանակը տեղաշարժել է դեպի հարավ ու այն այժմ արդեն գտնվում է Աղձնիքի արևմուտքում` Անգեղ տուն գավառում: Մի քանի օրից, երբ մենք վերջնականապես տեղեկանանք, թե թշնամին վերջնականապես որ ուղղությունն է բռնել, այն հավանաբար կշարժվի ավելի հարավ: Դե իսկ նահանգների բնակչությունը ամբողջովին քաշվել է հյուսիս: Ասեմ նաև, որ մերոնք թշնամուն մի փշուր իսկ չեն թողել և շուտով Արարտա մտած Շարուքենի հսկայական բանակը պարենի պակաս կզգա…
- Ուրի՞շ:
- Մերոնք մի լավ խաղ էլ են խաղացել,- աչքերը փայլեցնելով շարունակեց Հրաչը,- Հայկազունի Պարետի մարդիկ հետևել են մեր տարածքով գաղտնորեն անցնել փորձող Շարուքենի սուրհանդակին, պանդոկներից մեկում լավ խմեցրել են, որից հետո Նուր-Դագանին [1] ուղղված բարեկամության և դաշինքի կոչ անող Շարուքենի սալիկը փոխարինել են վիրավորական տոնով հնազանդություն պահանջող սալիկով: Ստանալով դա` Նուր-Դագանը խիստ կատաղել է, տեղն ու տեղը ցցահանել է սուրհանդակին, որից հետո մեզ է ուղարկել մեծ քանակությամբ երկաթ, փայտ և ցորեն, իսկ Շարուքենն էլ,- ծիծաղեց Հրաչը,- զարմանքից ու կատաղությունից մի անհասկանալի հրաման է արձակել, որը մինչ այժմ էլ նրա ենթակաները չեն հասկանում, սակայն չեն էլ ցանկանում կրկին հարցնել: Շարուքենը մի կողմից հրամայել է ջնջել Պուրուշխանդան երկրի երեսից, մի կողմից էլ այդ նույն հրամանում խոսում է Նուր-Դագանի հետ դաշինքի մասին…
- Այ ապրի Պարետը,- ծիծաղեցի ես,- տեսնո՞ւմ ես, Հրաչ, քո գործի տեր մարդիկ երբեմն մի քանի հազարյակ արժեն: Մի փոքրիկ շարժում և Նուր-Դագանը թշնամուց վերածվեց բարեկամի: Հենց նման խաղից խուսափելու համար էլ ես տասը, այլ ոչ թե մեկ սուրհանդակ ուղարկեցի Էլամ: Ի՞նչ նորություն այդ կողմից:
- Առայժմ ոչ մի, տեր իշխան, ես ամեն օր նոր սուրհանդակ եմ ուղարկում, այնպես որ…
- Լա՜վ, դե դեռ շուտ էլ է նորություն ունենալը: Ըստ իմ հաշվարկների սուրհանդակները ամենաարագ երթի դեպքում իսկ գնալ-գալու վրա կծախսեն մոտ կես ամիս: Ամեն դեպքում ուշադիր եղիր այդ կարևոր ուղղությանը…
_____________________
[1] Նուր-Դագան (մ.թ.ա. մոտ 2310-2280): Խաթթիի (չշփոթել ավելի ուշ ժամանակների Խեթթիի հետ) արքաներից մեկը, որի պետությունը, կենտրոն ունենալով Տատտա լճի հարավում գտնվող Պուրուշխանդա քաղաքը, լայն առևտրական գործունեություն էր ծավալել:
http://www.bvahan.com/ArmenianWay/Great_Armenia/Provinces_Arm/Korchayk/Korchayk.jpg
http://www.bvahan.com/ArmenianWay/Great_Armenia/Provinces_Arm/Korchayk.htm
http://s44.radikal.ru/i106/0911/e1/803e61c0ab05t.jpg
armen9494
30.08.2011, 12:50
Ապրես, հրաշալի գաղափար է քարտեզը տեղադրելը, կարծում եմ պատերազմի ընթացքում, նրան նայելը ավելի կպատկերավորի և կհետաքրքրացնի պատմությունը: Սպասում ենք շարունակության, ու ասեմ, մի փոքր դանդաղ տեպմերով ես առաջ շարժվում :)
Lion երեկ որ կարդում էի, ուզեցի գրեմ ու ասեմ, որ եթե հնարավոր է քարտեզներ տեղադրես, փաստորեն ձայնս լսել ես :)) : Իրոք քարտեզն անհրաժեշտ էր
Արմեն ջան, ուղղակի ուզում եմ, որ... ժողովուրդը հասնի տեմպիդ, թեև ասեմ ու չեմ հոգնի ասելուց, որ քո ոգևորությունն ինձ համար շատ մեծ նշանակություն ունի ;) Arpine ջան, սպասում էի պետքական պահի, որ նոր քարտեզը տեղադրեի - մինչ այդ ինձ թվացել էր և հիմա էլ թվում է, որ ծանոթագրությունները միանգամայն բավարար են: Ի դեպ, գլխավոր հակահերոս Շարուքենի մասին -
http://ru.wikipedia.org/wiki/Саргон_Древний
Իսկ սա էլ
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/88/Cities_of_Sumeria.svg
այդքան հիշատակվող Միջագետքն է, իր քաղաքներով...
Հայաստանի նախորդ քարտեզը չի ակտիվանում, ահա, ակտիվ տարբերակը -
http://s44.radikal.ru/i106/0911/e1/803e61c0ab05t.jpg (http://radikal.ru/F/s44.radikal.ru/i106/0911/e1/803e61c0ab05.jpg.html)
Ի դեպ, այս քարտեզի համար լիքը-լիքը մերսիներ բանակում ծառայող մեր երջանիկ հորը` Սասունին (Արիացի (http://www.akumb.am/showthread.php/38649-Պատմական-Հայաստանի-քարտեզներ?p=1852846&viewfull=1#post1852846)), Լուսաբերի ականջն էլ կանչի ու իրան իր ճստոների հետ լիքը առողջություն ;)
*
Երկու օրից ինձ հասավ սպարապետ Վահեի քրտնմխած սուրհանդակը` խիստ կարևոր լուրերով և հրամաններով.
- Տեր իշխան, արդեն հայտնի է, թե ինչ ուղղությամբ է շարժվում թշնամին: Սպարապետ Վահեն հրամայեց հայտնեմ քեզ, որ դու գործես ըստ ձեր պայմանավորված ամենահավանական տարբերակի: Այժմ,- շարունակեց սուրհանդակը,- Արարտայի բանակը կենտրոնացել է Բեմադա լեռան հարավային լանջերին, իսկ Շարուքենի բանակը արագորեն մոտենում է: Դժբախտաբար, տեր իշխան, թշնամին շարժվում է ավելի արագ, քան մենք էինք ենթադրում…: Դրա համար էլ ինչքան հնարավոր է արագ շարժվիր սպարապետի մոտ: Գուցե արդեն չհասցնես էլ…
Ես տեղն ու տեղը ոտքի հանեցի իմ բանակը և շուտով այն արդեն ճանապարհին էր: Մի քիչ հարավ տեղավորված առաջապահս պետք է ընթացքում հասներ մեզ: Մենք երկար ուղի ունեինք անցնելու` մոտ չորսհարյուր բյուր քայլ: Դժվարությունն այն էր, որ բանակս մի կողմից պետք է շարժվեր հնարավորինս արագ, մյուս կողմից էլ ես պետք չափից դուրս չհոգնեցնեի ռազմիկներիս: Ասեմ նաև, որ այստեղ էլ հենց պետք եկավ սպարապետի զորակայանում գլխումս տպած Աղձնիքի հողապատկերը: Ես մտածեցի, որ իմ ռազմիկները ամենարագ երթի դեպքում էլ չեն կարողանա օրական անցնել ավելի, քան հիսուն բյուր քայլ: Այս ձևով առաջ շարժվելու դեպքում ես հույս ունեի յոթից-ութ օրում հասնել Արարտայի հիմնական բանակին:
Արդեն վեցերորդ օրն էր, որ Կորճայքի բանակը բոլոր ուժերը լարած առաջ էր ընթանում: Քիչ թվով ռազմիկներ չդիմացան մեր երթին և հետ մնացին: Ես փորձառու բուժակների հրամանատարությամբ նրանց թողեցի հետևում, հրամայելով հնարավորինս արագ հետևել մեզ: Սակայն բանակի հիմնական մասը կարողացավ դիմանալ երթին և ընդհանուր առմամբ վատ չէր տանում այն:
Երթի ընթացքում ես արագավազ էշերի վրա տեղավորված սուրհանդակներով անընդհատ կապ էի պահպանում սպարապետի հետ: Շուտով պարզ դարձավ, որ իմ բանակը ուշանում է: Հրաչը զեկուցեց, որ Շարուքենի բանակն արդեն մոտեցել է Բեմադա լեռան հարավային լանջերին` չափազանց ձգված վիճակում: Իր հերթին Արարտայի բանակն էլ ամուր պաշտպանական դիրք է գրավել և պատրաստվում է դիմադրության: Ընդ որում սպարապետը հնարավորինս հեռու է պահում իր բանակը թշնամուց` հույս ունենալով, որ Կորճայքի բանակը ամեն դեպքում կհասնի: Արդեն ուժերը խնայելու տեղը չէր և ես ավելի արագացրի բանակիս ընթացքը:
Սակայն ընթացքում վիճակն ավելի բարդացավ: Երթի պահին Հրաչը զեկուցեց, որ թշնամու հիմնական բանակն արդեն կանգ է առել Արարտայի բանակի անմիջական հարևանությամբ և ձգված ուժերն է հավաքում:
- Ակնհայտ է, տեր իշխան, որ Շարուքենը ուղղակի սպասում է իր բանակի կենտրոնանալուն, որից հետո, հավաքելով հետ մնացած ուժերը մի հզոր բռունցքի մեջ, անմիջապես կհարվածի: Ասեմ նաև, որ նրա բանակը պարենի խիստ կարք է զգում: Արդեն կերել են իրենց էշերի մի մասը, դրա համար էլ Շարուքենը չի հապաղի մարտի մեջ մտնել: Դա տեղի կունենա ամենայն հավանականությամբ վաղը:
- Ուշանում ենք, տղերք,- նայեցի ես դիմացս արձանացած Հրաչին ու Սևակին,- մենք վաղը երեկոյան հազիվ տեղ հասնենք:
- Սա դեռ բոլորը չի, տեր իշխան,- անհանգստացած վրաս նայեց Հրաչը,- Շարուքենի լրտեսները տեղեկացրել են նրան մեր բանակի արշավի մասին և այժմ նա իր Հատուկ գնդի երկու հազարյակ ու մեկ բյուր էլ Անապատի զավակ առանձնացրել է և շարժում է մեր դեմ` ցանկանալով համ մեզ կտրել հիմնական բանակից ու ջարդել, համ էլ դրանից հետո մեր հիմնական բանակին հարվածել թևից: Այս զորասյունը արագորեն շարժվում է մեր ուղղությամբ և վաղն առավոտյան արդեն մեր ուղին փակած կլինի:
Վիճակը դառնում էր օրհասական…
Ես չոքեցի հողի վրա և դաշույնովս արագորեն նկարելով գլխումս տպված Աղձնիքի հողապատկերը` դարձա Սևակին ու Հրաչին.
- Նայեք, մենք հիմա գտնվում ենք այստեղ,- ցույց տվեցի ես,- ու արևելքից մոտենում ենք Արարտայի բանակին, որի ուղիղ դիմաց կանգնած է Շարուքենի հիմնական բանակը: Մեր դեմ ուղարկած թշնամու բանակը նպատակ ունի այս կողմից սեպվել մեր ու Արարտայի հիմնական բանակի արանքը և, խանգարելով մեզ միանալ մեր բանակին, միաժամանակ էլ մեր փոխարեն ինքը թևային հարված հասցնել: Սևակ, մենք պետք է արագացնենք մեր երթը և, արագորեն սուրալով նրանց առջևից ու անցնելով հենց քթների տակով, միանանք մեր բանակին ու այս կողմից ուժեղացնենք նրա պաշտպանությունը, կամ գոնե առնվազն, եթե չհասցնենք էլ միանալ մեր բանակին, գոնե հարմար դիրքեր գրավենք և ձախ կողմից ապահովենք Արարտայի բանակին: Պա՞րզ է: Այժմ մեր մոտակա, սակայն խիստ կարևոր խնդիրն է` արագ երթով դեպի արևմուտք, եթե մենք ուշանանք, ամեն ինչ կիմաստազրկվի…
Այդ պահին մեզ զեկուցեցին, որ արագավազ էշերի վրա նստած ինչ-որ մարդիկ իրենց կոտորելով արշավում են մեր հետևից:
- Տեր իշխան,- մի քանի րոպեից ինձ մոտեցավ Հրաչը` ամբողջովին քրտինքի ու փոշու մեջ կորած, նիհարած ու խիստ արևահարված սուրհանդակներիս ավագի ուղեկցությամբ,- Էլամը հավատարիմ է մնացել մեր դաշինքին և արդեն հավաքել է իր բանակը: Օրերս Շարուքենը ծանր հարված կստանա…
- Ոտքի, տեղերք, ոտքի,- հրամայեցի ես,- արագ… դեպի արևմուտք:
Մի պահ հանգստի տեղավորված ողջ բանակս մի մարդու պես ճամփա ելավ: Ես դարձա Հրաչին.
- Շարունակիր սուրհանդակային կապդ մեր դեմ շարժվող թշնամու զորասյան լրտեսներիդ հետ: Մենք պետք է տեղյակ լինենք նրանց ամեն մի քայլի մասին…
*
Բանակս խիստ արագացված երթով շարունակեց ընթացքը դեպի արևմուտք: Ընթացքում ես արագավազ էշերով սուրհանդակներ ուղարկեցի սպարապետ Վահեին, պատվիրելով հայտնել, որ ուշադիր լինի իր թևը դուրս եկող թշնամու զորաբանակից, ինչպես նաև տեղեկացնելով, որ իմ բանակը վաղը օրվա երկրորդ կեսին տեղ կհասնի: Մենք շարունակեցինք երթը և արդեն հաջորդ օրը կեսօրին, երբ ես մեկ ժամանոց հանգստի է տեղավորել բանակս, Հրաչը հայտնեց, որ մենք գիշերը հաջողությամբ անցել ենք մեր դեմ ուղարկված թշնամու զորասյան ուղիղ քթի տակով, և հիմա այն, ցանկանալով հասնել մեր հետևից, արագացված երթով հետևում է մեզ: Այդ ժամանակ ինձ ներկայացավ մահու չափ հոգնած մի սուրհանդակ և հայտնեց, որ Շարուքենի բանակն արդեն սկսել է մարտը.
- Տեր իշխան,- շնչասպառ լինելով մի կերպ խոսեց Հրաչի ուղեկցությամբ մոտեցած սուրհանդակը,- էշս սատկեց դեռ քեզ մի հազար քայլ չհասած…: Սպարապետ Վահեն պատվիրեց քեզ շտապել: Շտապիր, տեր իշխան,- մի կերպ ոտքի վրա կանգնելով ու դժվարությամբ ծնկներին հենվելով հևաց սուրհանդակը,- շտապիր հանուն Մեծ Աղեղնավորի, մերոնք դեռևս դիմանում են, սակայն ճնշումը հսկայական է: Գալիս են ու գալիս անիծյալները, ասես ծովի ալիքներ լինեն, որոնց վերջ չկա: Թշնամին գրկել է մեր թևերը և միաժամանակ սեղմում է կենտրոնում: Հանուն աստվածների, տեր իշխան, շտա…խ՜խ՜ը՜…
Սուրհանդակը չկարողացավ կանգնած մնալ, ընկավ գետին և սկսեց խռխռացնել: Հրաչը և նրա օգնականները սուրհանդակին մի կողմ տարան:
Ես կանչեցի Սևակին.
- Սևակ ջան, մենք արդեն մոտենում ենք մեր հիմնական բանակին և կարելի է ասել, որ կատարեցինք մեր խնդիրը, սակայն դա քիչ փոխեց իրավիճակը: Թշնամու զորախումբը գալիս է մեր հետքերով` մի քանի ժամվա տարբերությամբ, իսկ առջևում արդեն եռում է մարտը: Եթե հիմա մենք շարժվենք դեպի արևմուտք, մեր հետևից եկող թշնամուն կտանենք ուղիղ մարտի վայր: Սևակ,- նայեցի ես Հազարապետիս,- ես միայն և միայն քեզ կարող եմ դիմել: Ուրիշ ոչ-ոքի: Եղբայր, վերցրու Հատուկ գնդի կեսը, "Դաշույն"-ը և շեղիր դրանց ուղին կամ կանգնեցրու դրանց: Պահիր թշնամուն, եղբայր, հնարավորություն տուր մեզ հարվածել Շարուքենին` մեր հետևում չունենալով նրա զորաբանակը…,- ես չկարողացա շարունակել, քանզի կոկորդս բռնվեց: Ախր ես իմ քաջարի Հազարապետին ու նրա ջոկատին ուղիղ դեպի մահն էի ուղարկում, սակայն այլ ելք չկար, մարտադաշտում պետք է հայտնվեր միայն և միայն Կորճայքի բանակը…
- Տեր իշխան,- զգաստացավ Սևակը,- հրամանդ ի կատար: Թշնամու ոչ մի ռազմիկ չի անցնի…
- Սևակ,- գրկեցի քաջարի Հազարապետիս ու բառերն ասես կոկորդիս դեմ առան,- խնայիր քեզ, եղբայր, մենք դեռ էլի մարտեր ունենք վարելու…
- Տեր իշխան,- ինքն էլ ինձ գրկեց, քանզի փորձված ռազմիկը իհարկե գիտեր, թե ուր է գնում և իր ջոկատի հետ ինչ ուժերի դեմ է կանգնելու,- ընտանիքս ու մեր կռիվը քեզ ավանդ, թշնամին չի անցնի…
… Շուտով Կորճայքի բանակը և Հատուկ գնդի կեսն արդեն ճանապարհ էին ելել, իսկ մյուս կեսը և "Դաշույն"-ը Սևակի հրամանատարությամբ շեղվեցին ճանապարհից...
Այդ օրը երկինքը ամպոտ էր, իսկ երբեմն էլ թեթևակի անձրև էր գալիս: Երկու ժամվա երթից հետո արդեն հեռվից սկսեց լսվել ընթացող մարտի աղմուկը: Հրաչը արդեն քանիերորդ անգամ ինձ զեկուցել էր մարտի ընթացքի մասին և Կորճայքի բանակը արագընթաց երթով մոտենում պայքարող բանակներին կողային շփման կետին: Ես իմ հերթին մի քանի սուրհանդակ էի ուղարկել կենտրոնում առյուծի պես մարտնչող սպարապետին և տեղեկացրել, որ ես մոտենում եմ ու շուտով կողքից կհարվածեմ` առաջարկելով պատրաստ լինել և այդ դեպքում էլ իր ողջ ուժերով միաժամանակ հարվածել…
Շուտով երևաց ամբողջովին արյունոտված մի հայ ռազմիկ և մի կերպ ոտքի վրա մնալով զեկուցեց.
- Տեր իշխան, թշնամին սրբեց ամեն ինչ, մենք արդեն չենք կարողանում պահել դիրքերը: Թևերը նահանջում են, կենտրոնը կանգնած է, բայց շարքերում մարդ չի մնացել…: Վերջն է Հայոց աշխարհի՜…,- ոտքերիս տակ թավալվեց ողբացող սուրհանդակը:
- Լռի՜ր, ռազմի՜կ,- չկարողանալով կատաղությունս զսպել հատկապես վերջին բառերի վրա` չդիմացա ես ու մի լավ քացահարեցի ոտքերիս տակ թավալվող և արդեն ռազմիկի տեսքը կորցրած տձև մսակույտին,- Հայոց աշխարհը մի՜շտ կապրի՜… մենք պարտվեցինք օրվա առաջին կեսում, սակայն օրը դեռ չի՜ վերջացել… Շա՜րվե՜լ,- գոռացի ես:
Հարյուրապետերս ու տոհմապետերս միանգամից մարտական կարգով շարեցին բանակը: Առաջին շարքի կենտրոնում` իմ հետևում կանգնեցին նիզակակիրները, իսկ նրանցից աջ ու ձախ` մերձամարտի զենքով զինված աշխարհազորայիները: Երկրորդ շարքում` նույն կերպ շարվեցին նետողական զենքով զինված ռազմիկներս: Հրաչն արդեն զեկուցել էր, որ հենց մեր դիմաց բարձրացող փոքրիկ լեռնաշղթայի հետևում բացվում է լեռնային մի տափարակ, որտեղ եռում է մարտը…
Ես թուրս մերկացրի, վահանս վերցրի ձեռքս և կանգնեցի բանակիս առջևում: Այդպես մի երկար շարք կազմած մենք բարձրացանք փոքրիկ լեռնաշղթան: Արդեն նրա գագաթին էինք մոտենում և պարզորեն լսվում էր ընթացող ճակատամարտի աղմուկը` մարդկանց գոռոցները, երկաթեղենի հզոր շաչյունը, մեռնողների և վիրավորների ձայները: Շուտով մեր առջև ներքևում բացվեց հսկայական տափարակը, որտեղ ընթանում էր հայերի համար խիստ ծանր մարտը: Հատկապես կատաղի մարտը եռում էր մեզնից ահագին հեռու ու կարծես մշուշի մեջ գտնվող կենտրոնում: Դրան հակառակ` մեզ մոտ գտնվող թշնամու թևում մարտը կարծես արդեն հանդարտվել էր և թշնամու ռազմիկները ոգևորված կերպով զբաղված էին ավար հավաքելով:
Ես հրամայեցի կանգ առնել և հավասարեցնել շարքերը, որից հետո դարձա ռազմիկներիս.
- Արիական հայեր, այստեղ որոշվում է մեր ընտանիքների ապագան, այստեղ է մեր հայրենիքի բախտը: Սրա՜նց,- կատաղած կերպով թրովս ցույց տալով ներքևում իրենց համար հանգիստ ավար հավաքելով զբաղված Անապատի զավակներին` գոռացի ես,- իմ հետև՜ից…, զա՜րկ…, ողջ ուժո՜վ…, մինչև վե՜րջ…
Եվ իջավ Կորճայքի բանակը բարձրունքից, սկզբում քայլելով, իսկ հետո աստիճանաբար արագացնելով ընթացքը` կարծես լեռներից գլորվող մի քար: Ես ընթանում էի բանակիս առջևից և, երբ արդեն մոտենում էինք թշնամու շարքերին, լրիվ վազքի էինք անցել: Սակայն մինչ ընդհարումը սկսվելը գլխավերևումս լսեցի նետերի սվսվոցը: Այդ իմ երկրորդ շարքն էր կանգ առել և մեր գլխավերևից նետերի հեղեղով ծածկել մարտադաշտը: Սա կրկնվեց մի քանի անգամ, որին լրիվ անպատրաստ Անապատի որդիները, որոնք վաղուց դեն էին նետել իրենց զենքերը, կորցրել էին իրենց տոհմերին և ուրախացած ավար էին հավաքում, գազանային խուճապի մեջ ընկան: Իմ գլխավորությամբ մարտնչող առաջին շարքս մի սարսափելի կոտորած սկսեց: Կարելի է ասել, որ մեզ նույնիսկ կազմակերպված դիմադրող էլ չեղավ: Մեր առջևից խույս էր տալիս կիսամերկ, ինչով ասես զինված ու վախից խելագարված մարդկային մի ամբոխ, որին իմ բանակը անխնա կերպով կոտորում էր:
Մի քանի գլուխ էլ ես թռցրի, որից հետո վահանովս հարվածեցի ևս մեկին ու թրովս նրան մեխեցի գետնին: Դրանից հետո սկսեցի աջ ու ձախ բաժանել կտրող, ծակող ու կիսող հարվածներ: Մարտի ընդմիջման պահին աչքս ընկավ իմ երկրորդ գծին, որը փորձառու հարյուրապետերիս ու տոհմապետերիս գլխավորությամբ նետերի հեղեղը արդեն տեղափոխել էր թշնամու շարքերի ավելի խորքերը: Կարծես սկսվեց մի մրցություն` ձեռնամարտի պատրաստված առաջին շարքի իմ ռազմիկները կոտորելով առաջանում էին, իսկ երկրորդ շարքս սրանց հետևելով, անընդհատ նետերի հեղեղը տեղափոխում էր դեպի խորքերը…: Ես զգացի, որ այսպես շարունակվելու դեպքում շուտով Շարուքենի բանակի աջ թևից բան չի մնա: Ես մի հարմար պահ որսացի և բարձրացա այն բլրակը, որից հենց նոր իջել էի: Չգիտես որտեղից կողքիս հայտնվեց հավատարիմ Հրաչը, որ ողջ մարտի բովում ինձ տեսադաշտից չէր կորցրել: Ես հապշտապ նայեցի դեպի մշուշի մեջ կորած կենտրոն: Այստեղ ընթացող մարտը կարծես ավելի էր թեժացել…
- Տեր իշխան,- ականջիս գոռաց այդ պայմաններում էլ իր հիմնական գործը չմոռացած Հրաչը, որը իր "Աղվես"-ը մարտի մեջ չէր մտցրել և որոնց ռազմիկները ամեն ինչի պատրաստ ու իրենց էշերի վրա նստած շարված էին բլրի վրա,- ես արդեն տեղեկացրել եմ սպարապետին ու հենց նոր նրանից էլ սուրհանդակ ստացա: Սպարապետը պատվիրում է քեզ ուտել Շարուքենի թևը, կրծել մինչև ոսկորը,- նրա բառերն ինձ փոխանցեց Հրաչը:
Այդ պահին էշերի վրա նստած արագորեն ժամանեցին ևս երկու սուրհանդակներ ու ինչ որ բան ասացին Հրաչին.
- Տեր իշխան,- ուրախությունից կարծես շողաց Հրաչը,- հենց նոր սուրհանդակներս ինձ զեկուցեցին, որ Շարուքենը իր թևը փրկելու համար կենտրոնից մեր ուղղությամբ խոշոր ուժեր է տեղափոխել, որից էլ օգտվելով սպարապետը մարտի մեջ է մտցրել պահեստազորը, նրանով հարվածել է կենտրոնում ու թավագլոր հետ է շպրտել Շարուքենին:
Այդ պահին հայտնվեց ևս մեկ սուրհանդակ` այս անգամ սպարապետի կողմից.
- Տեր իշխան, սպարապետը հրամայեց, չթուլացնել հարվածը: Շուտով ինքը կենտրոնի կողմից կերևա:
Ես դարձա Հրաչին.
- Սևակից ի՞նչ նորություն:
- Տեր իշխան, մի քանի հազար քայլ այդ ուղղությամբ սուրհանդակներս հսկում են ճանապարհը: Առայժմ թշնամու ոչ մի ռազմիկ չի հայտնվել…
- Ասա սպարապետին` հրամանդ ի կատար,- դարձա ես սպարապետի սուրհանդակին,- մեկնիր:
- Հրաչ, ես մարտի եմ իջնում, իսկ դու մնա այստեղ և սուրհանդակներիս հետ մշտական կապ պահպանիր: Մարտի մեջ չմտնես,- ես վերցրեցի գետնին խրված ու զինանշանս վրան ծածանվող լազուրե դրոշը և տվեցի այն Հրաչին, որը կրկին այն գետնի մեջ խրեց,- ես աչքս այս կողմը կպահեմ և որևէ ծայրահեղ լուր լինելու դեպքում դու ինձ կտեղեկացնես սրա թափահարումով…
Ես արագորեն իջա բլրի վրայից և միացա իմ բանակին, որը շարունակում էր խժռել Շարուքենի բանակի աջ թևը: Այն կարծես թե արդեն չկար: Անապատի որդիների կորուստներն այս թևում հսկայական էին, իսկ նրանց մի ստվար մասն էլ փախել էր: Ես կանգնեցի երկրորդ շարքիս առաջ, հրամայեցի պահել նետերը, որոնք արդեն չէին կիրառվում, քանի որ եռացող ձեռնամարտի պայմաններում արդեն դժվար էր առանց մերոնց վնասելու նետերի հեղեղ թափել, և հրամայեցի պատրաստվել ձեռնամարտի: Այդ ընթացքում տեղ հասան կենտրոնից ուղարկված Շարուքենի ուժերը և հենց ընթացքից հարվածեցին իմ բանակի առաջին շարքին: Միանգամից սկսվեց մի դաժան ձեռնամարտ, քանզի ի տարբերություն նախկինի, երբ մենք կոտորում էին խառը մսագունդ դարձած մարդկային մի զանգվածի, այս անգամ մեզ վրա հարձակվեց արդեն հաղթանակի շունչը զգացած մի բանակ:
Երեսները ներկած և իրենց կատաղի տեսքով սարսափ ազդող Անապատի տոհմապետերը հսկայական կացինները կամ դագանակները գլխավերևներում ճոճելով մարտի էին տանում ոչ պակաս կատաղության մեջ գտնվող իրենց ցեղակիցներին: Բարեբախտաբար մարտի բովից տաքացած սրանք միանգամից հարձակվեցին, այլ ոչ թե իրենց սովորության համաձայն նետերի ու քարերի հեղեղ թափեցին: Իմ բանակի առաջին շարքը դիմացավ հարվածին և սկսեց հուսահատորեն պայքարել գերակշռող թշնամու դեմ:
Ես կանգնեցի իմ բանակի երկրորդ շարքի առաջ ու թրով ցույց տալով եռացող մարտը, հրամայեցի.
- Իմ հետևի՜ց…, սրա՜նց…, զա՜րկ… մինչև վե՜րջ…
Ես արդեն կորցրել էի վահանս, սակայն հիմա արդեն հոգսս դա չէր: Թուրս երկու ձեռքով բռնած և առջևից վազելով` ես իմ երկրորդ շարքը տարա հարձակման և մենք թափով ընկանք Անապատի զավակների վրա: Ու կրկին սկսվեց մի կատաղի ձեռնամարտ: Նիզակակիրներս ու նետաձիգներս կռվում էին իրենց գործն իմացող ռազմիկների ոգևորությամբ և ձևով: Նրանց ոչ մի հարվածն իզուր չէր անցնում ու թեև ես էլ էի կորուստներ կրում, սակայն Կորճայքի ամեն մի ընկած ռազմիկի համար թշնամին վճարում էր մի քանիսին: Սակայն ի՜նչ արեց աշխարհազորս…: Դա վեր էր ամեն մի սպասելքից: Սրանք հարվածում էին իրենց ողջ ուժով ու թեև իրենք էլ էին կորուստներ կրում, բայց իրենց սև ու երկար մազ-մորուքի մեջ կորած կատաղի կորճայքցիք ի վերջո ստիպեցին Շարուքենի արյան ծարավ ոհմակին սարսափել:
Ահա իրենց տոհմապետերի առաջնորդությամբ սարսափազդու նիզակներով և մահաբեր գուրզերով մարտի նետվեցին արջորսներս և նույնիսկ ես մի պահ քարացա, քանզի միանգամից օդը լցվեց արյան ցայտերով ու թշնամու ռազմիկների ցրիվ տրված գանգերի մնացորդներով, իսկ նիզակներին հագցրած գլուխների հեղեղի մեջ արջորսներս շարունակեցին ջարդելով առաջանալ: Ես էլ ձեռնամարտում տապալեցի մի քանիսին, որից հետո ձախով մերկացրի դաշույնս, քանզի վաղուց էի վարժված երկու ձեռքվ մարտնչելու:
Անապատի որդիներից մեկը փորձեց դագանակով հարված կշռել գլխիս, սակայն ես պպզեցի և թրատեցի նրան փորից և հենց նույն պահին էլ կողքիցս մոտեցած մեկի կոկորդը խրեցի դաշույնս, իսկ ակնթարթ չանցած թուրս արդեն կիսել էր մյուսի գլուխի: Ես ինքս էլ էի հարվածներ ստանում, սակայն հիանալի զրահս ու սաղավարտս դեռևս փրկում էին ինձ: Թռցրի ևս մեկի գլուխը, հետ թռա երկրորդի կեռ թրի հարվածից և կրկին հարվածել փորձող թշնամու քաշեցի թրիս վրա: Նույն պահին էլ խույս տվեցի մի ամրակազմ ռազմիկի նիզակի ձախից եկող ուղիղ հարվածից և դաշույնս խրեցի նրա աչքը: Մինչ թուրս կազատեի, երկու հոգի փորձեցին բռնել ինձ, սակայն ես դաշույնով թռցրի ձախիցս մոտեցողի վիզը, իսկ մյուսին հարվածեցի թրիս կոթը թողած աջով, որից կարծես նրա գանգը ցրիվ եկավ: Ոտքից գլուխ արյան մեջ կորած` ես ոտքս հենելով արդեն տապալված հակառակորդիս մարմնին, դուրս քաշեցի թուրս և կրկին մի հայացք գցեցի մարտադաշտին: Բանակս կարծես արդեն առաջ չէր ընթանում, քանի որ թշնամու թվական գերակշռությունն ամեն դեպքում իրենն ասում էր: Սակայն հենց այդ պահին թշնամու շարքերի խորքից բարձրացավ զիլ զրնգացող զուռ-դհոլների ձայնը: Եվ հենց նույն պահին էլ արիական ձայները ցնցեցին թշնամու շարքերը.
- Փա՜ռք Աղեղնավորի՜ն… առավե՜լ:
Հիանալի են մարտական գործողությունների նկարագրությունները, էն տպավորությունն է, որ ինքս հետևում եմ մարտի ընթացքին: Շատ եմ հավանում պատմելու, նկարագրելու ոճդ, ռիթմդ` ոչ մի ավելորդ բառ, ոչ մի ավելորդ նկարագրություն, միայն ամենակարևորն ու ամենաէականը: Բայց որ ամենազարմանալին է, չնայած էդ արտաքին, արհեստական զարդարանքների պակասին, բնավ էլ չոր ու անշունչ չի նկարագրությունը, կարծես իրեք կանգնած լինես հերոսների կողքին, ու հետևես գործողությունների ընթացքին:
Տեսնենք Հայկի բանակը կկարողանա ծնկի բերել Շարուքենի թևը: Մյուս հույսս Էլամի զորքն է, երանի շուտ հասնեն:
Արդեն մթնում էր, սակայն ես հասցրեցի նկատել, որ դա, թավագլոր փախչող թշնամու շարքերը կոտորելով ու ոչնչացնելով, կենտրոնից մեզ հասած սպարապետի պահեստազորը և Արարտայի բանակի կենտրոնն էր: Այս ամենը խուճապահար արեց թշնամուն, որը մի անասնական սարսափից բռնված սկսեց փախչել: Մերոնք սկսեցին հետևել Անապատի որդիներին և անխնա ոչնչացնել: Շուտով մարտնչողների շարքերի մեջ ես նկատեցի ու ճանաչեցի սպարապետ Վահեին, իսկ երբ մարտը համեմատաբար հանդարտվեց և հիմնական բանակը սկսեց հետապնդել փախչող թշնամուն, սպարապետը մոտեցավ ինձ.
- Տեր սպարապետ,- արյունից լրիվ կարմրած ու դիակներով պատած գետնին չոքեցի ես,- կարծես թե հաղթեցինք…
Մենք գրկախառնվեցինք, որից հետո սպարապետը գլուխն օրորեց.
- Հաղթեցինք, բայց ոչ վերջնականապես: Շարուքենը մեր աջին լավ նեղած իր ձախը մի քանի ժամ առաջ հետ քաշեց և այժմ, տեսնո՞ւմ ես հեռավոր բլրի վրա վառվող այն կրակը, նա ամրացել է այնտեղ և իր ջախջախված ռազմիկներին է հավաքում: Ինչ կոտորեցինք սրանց հետապնդելով, մեր օգուտն է, բայց ափսոս արդեն մութն ընկնում է և ես չեմ ուզում այս մթնում բանակը կորցնել ձեռքիցս: Դրա համար հենց հիմա կհրամայեմ դադարեցնել հետապնդումը:
Սպարապետը մոտ կանչեց իր զորականներին և նույն պահին էլ ողջ բանակի վրա տարածվեց զուռնաների ուժեղ ձայնը` կոչ անելով ռազմիկների վերադառնալ դրանց ուղղությամբ: Այդ ընթացքում ես հասցրեցի տեսնվել Հրաչի հետ: Պարզվեց, որ Սևակից դեռ ոչ մի լուր: Ես անմիջապես հավաքեցի Կորճայքի բանակը դրոշիս մոտ վառած մեծ խարույկի շուրջ: Բանակիս կազմում դեռ կար մոտ վեց հազար ռազմիկ: Դրանից հետո կրկին գնացի սպարապետի մոտ, որը հապշտապ խփված վրանում հավաքել էր իր զորականներին:
- Թշնամին կորցրել է մոտ վաթսուն բյուր շարքից դուրս եկած ռազմիկ` սպանված, գերի և վիրավոր: Մենք կորցրել ենք մոտ քսան բյուր, զոհվել է գլխավոր Նիզակակիր Հայկազունի Արբակը, ծանր վիրավորված է գլխավոր Աղեղնավորը…,- զեկուցում էր սպարապետի զորականներից մեկը,- հենց նոր ժամանած սուրհանդակները հայտնում են, որ Էլամի բանակը արդեն սարսափելի ավերածությունների է ենթարկում Միջագետքի հարավը և հսկայական վնաս է հասցրել թշնամուն…
Այդ պահին խոսող զորականը մի պահ ընդհատեց իր խոսքը, լսեց վազելով մոտեցած սուրհանդակին և շարունակեց.
- Իսկ հենց նոր էլ հայտնեցին, որ Շարուքենի կողմից պատվիրակություն է եկել Մեծ քրմի մոտ…
- Ապրես, իշխան Հայկ, այս հաղթանակը մենք մեծապես պարտական ենք քեզ…,- ինձ տեսնելով ու մի պահ շեղվելով` ուսիս թփթփացրեց սպարապետ:
Խոսող զորականը արդեն լռել էր: Սպարապետի զորականները ոտքի կանգնեցին և շնորհավորանքի խոսքեր ասացին:
- Տեր սպարապետ,- խոնհարվելով ասացի ես,- այս հաղթանակը մենք մեծապես պարտական ենք Կորճայքի քաջարի ռազմիկներից մեկին, որը գուցե հենց այս պահին կենաց ու մահու մարտ է տալիս: Նա էր, որ իր վրա շեղեց մեզ հետապնդող թշնամու զորասյունը և հենց նրա շնորհիվ եղավ, որ Կորճայքի բանակն այժմ մարտադաշտում է, իսկ մեզ հետապնդող զորասյունը չկա,- ես արցունքներն աչքերիս ծնկի իջա,- տեր սպարապետ, թույլ տուր ես մեկնեմ մերոնց օգնության…
- Գնա, իշխան Հայկ, սակայն կապի մեջ եղիր մեզ հետ,- ինձ ազատ արձկեց սպարապետը:
Ես վերադարձա Կորճայքի բանակի դիրքերը և հարյուրապետերիս ու տոհմապետերիս գլխիս հավաքելով բացատրեցի իրավիճակը…
*
Հենց նույն գիշեր հոգնածությունից հազիվ ոտքի վրա կանգնող ռազմիկներիս ես այնուհանդերձ ոտքի հանեցի և շարժվեցի դեպի արևելք: Ի պատիվ մերոնց կարող եմ ասել, որ բոլորն էլ տեղյակ էին, թե ինչի համար ենք գնում, դրա համար էլ շարժվում էին անտրտունջ և հնարավորինս արագ: Միայն լուսադեմին էր, որ ես երկու ժամանոց հանգիստ տվեցի բանակիս, քանի որ ռազմիկներս արդեն քայլելիս քնում էին…: Բացի այդ պետք էր նաև կոնկրետ տեղեկանալ, թե Սևակը որտեղ է: Ես Հրաչին կանչեցի մոտս.
- Հրաչ, որտե՞ղ փնտրենք Սևակին, եթե ճակատամարտ եղած լիներ, մենք պետք է որ դրա հետքերը տեսած լինեինք:
- Տեր իշխան, ես մեր շարժվելուց անմիջապես առաջ արագավազ էշերով սուրհանդակներ ուղարկեցի Սևակին գտնելու, սակայն նրանք դեռ չեն վերադարձել,- գլուխն օրորեց Հրաչը…
…Արթնացա արևածագից անմիջապես հետո, այն բանից, որ մեկը մոտենում է ինձ: Հրաչն էր.
- Տեր իշխան, հենց նոր Սևակից սուրհանդակ եկավ: Սևակին հաջողվել է նմանակել մեր բանակին և թշնամուն ցույց տալով, թե իբր նա հետևում է մեզ, այլ ուղղությամբ տանել նրան, սակայն…
- Ի՞նչ է եղել,- անհանգստացած ոտքի թռա ես,- ի՞նչ է եղել…
- Սուրհանդակը հենց նոր եկավ և այդ ամենը հայտնելուց հետո մահացավ: Վրան չորս նետ կար ու թրի մի քանի հարված…: Տեր իշխան, թշնամին շրջապատել է Սևակի ջոկատը…
Պարզվեց, որ Սևակի ջոկատը գտնվում է մեզ բավականին մոտ: Ես միանգամից ոտքի հանեցի բանակս ու շարժվեցի սուրհանդակի հայտնած ուղղությամբ: Մի նեղ վայրում ես տեսա աջ ու ձախ սփռված Անապատի որդիների հարյուրավոր դիակներ, որոնց արանքում ընկած էին “Դաշույն”-ի ռազմիկների դիակները: Տղերքը փառավոր մարտ էին տվել` դարանը գցելով թշնամուն և իրենց ամեն մի ընկածի հետ տանելով Անապատի մի քանի զավակի…
Մենք շարունակեցինք արագ երթը և արդեն դրա ընթացքում սկսեցին իրար հետևից վերադառնալ Հրաչի սուրհանդակները ու հայտնել, որ սկսվել է մարտ և տասնապատիկ գերակշռող թշնամին սեղմել է Սևակի ջոկատին:
Մեկ ժամից մենք մոտեցանք մի բարձրունքի, որից այն կողմ լսվում էր ընթացող մարտի աղմուկը, զենքերի շաչյունը և մարդկանց գոչյունները…
- Շարվե՜լ,- հրամայեցի ես:
Մարտական վիճակի բերված բանակս արագորեն բարձրացավ բլրի վրա, որի ներքևում Անապատի զավակների հեղեղով շրջապատված մարտնչում էր Սևակի ջոկատ մնացորդը:
Կորճայքի բանակը մարտաշարք ընդունեց և թիկունքից հարվածեց թշնամուն: Շրջապատված ռազմիկներս նկատեցին դա և վերջին ուժերը հավաքելով և ասես ոգի առնելով, սկսեցին հարվածել արդեն սեղմող թշնամուն: Թշնամու հետևի շարքերը նկատեցին մեզ, սակայն մինչև շուռ կգային կամ մարտակարգ կընդունեին, իմ բանակը թափով հարվածեց և մի լավ կոտորած արեց: Անապատի զավակների բյուրը հիմնականում կոտորվեց և նրա միայն չնչին մասը կարողացավ ճողոպրել: Սակայն Շարուքենի Հատուկ գնդի մարզված երկհազարյակը, շարունակելով մի կողմից մարտնչել մեր, իսկ մյուս կողմից էլ` Սևակի ջոկատի դեմ, բավականին դիմացավ և նույնիսկ մի պահ հետ մղեց մեր հարվածը:
Ես մոտս կանչեցի նիզակակիրներիս հարյուրապետերին ու արջորսների տոհմապետերին և, հզոր հարվածի համար շարելով նրանց զորքն ու ողջ բանակս և ինքս էլ կանգնելով բոլորի առջևում, կրկին հզոր հարձակման գնացի` հույս ունենալով այս կերպ ճեղքել վահանների հետևում աչքերը պսպղացնող Շարուքենի Հատուկ գնդի ռազմիկների շարքերը: Բռնկվեց մի համառ մարտ: Թրի հարվածներով սկսեցի ճեղքել հակառակորդներիս վահանները, իսկ մի քանիսի գլուխն էլ սաղավարտների հետ միասին մի կողմ թռավ: Ես անընդհատ աչքս պահում էի Սևակի ջոկատի վրա, որտեղ կարծես բոլորն արդեն ընկել էին և մարտը դադարում էր: Միայն մեկ վայրում` սաղարթախիտ կաղնու տակ էր, որ մարտը շարունակվում էր: Այստեղ իր կողմից դիզված դիակների հսկայական կույտի վրա աշտարակի պես կանգնած էր հովազի մորթին վրան գցած աժդահա Սևակը և մի ձեռքում թուրը, իսկ մյուսում` դաշույնը, հետ էր մղում կարկտի պես թափվող հարվածները:
Եվս մի քանի հարված ու թշնամու Հատուկ գնդի շարքերը երերացին և իմ Հատուկ գունդն ու աշխարհազորը ուղղակի ջնջեցին թշնամու վերջին ռազմիկներին: Այդ պահին ես նետվեցի դեպի Սևակը, որը մարտնչում էր վերջին չորս ռազմիկի հետ: Աչքիս ընկավ, որ Սևակի կրծքին և մեջքին արդեն խրված է նետերի մի անբողջ խուրձ: Մինչ ես տեղ կհասնեի, Սևակը թուլացող ձեռքով տապալեց հակառակորդներից ևս մեկին, սակայն մյուսը հասցրեց թրով կտրող հարվածով հարվածել նրան: Սևակն էլ իր հերթին դաշույնի կտրուկ հարվածով խոցեց վերջինիս և սա հետ ընկավ: Սևակն էլ ընկավ, ավելի շուտ` դանդաղ նստեց գետնին, մեջքը հենած հազարամյա կաղնուն: Ես Սևակին հարվածողի վրա նետեցի դաշույնս և վերջնականապես սպանեցի նրան: Կարծես ինձ չնկատելով` թշնամու ռազմիկներից մեկը լարեց աղեղը և պատրաստվեց մոտ տարածությունից նետահարել ուղիղ իրեն նայող և մեջքը կաղնուն հենած Սևակին: Սակայն ես արդեն մոտիկ էի: Թրի հարվածով գլխատեցի թշնամիներիցս ևս մեկին ու մի թռիչքով վերջին պահին հասցրեցի տապալել նետահարել փորձող ռազմիկին: Արդեն գետնին հակառակորդս դադարեց թփրտալ` քանի որ ես ջարդեցի նրա վիզը…
Թողնելով սպանված հակառակորդիս` ես արագորեն մոտեցա և չոքեցի մեջքը ծառին դեմ տված ու կարծես հոգնատանջ աշխատանքից հետո ծանր շնչող և հանգստի նստած, նետերի խուրձը վրան, սակայն այդ վիճակում էլ թուրը ձեռքից բաց չթողած Հազարապետիս: Սևակը բարձրացրեց հայացքը, նայեց ինձ և մի աննկարագրելիորեն լուսավոր ժպիտ երևաց դեմքին.
- Հա՜յկ, դու մեզ չլքեցի՜ր…, դու հասա՜ր…
Ես արցունքներն աչքերիս գրկեցի Հազարապետիս գլուխը:
- Մենք հաղթեցինք, Սևակ, լսո՞ւմ ես, արիները հաղթեցին: Թշնամին հետ է շպրտված…
- Մենք հաղթեցի՜նք,- շշնջացին Հազարապետիս շուրթերը և թեթևակի ժպիտը կրկին լուսավորեց քաջարի հայացքը,- ընտանիքս քեզ ավանդ, Հայկ, ընտանիքս… ու մեր հաղթանակը…,- մի վերջին անգամ վրաս նայեց արիներից ամենահզորը և ընդմիշտ փակեց աչքերը…
Ես չկարողացա զսպել ինձ և Սևակի գլուխը գրկած մի երկար ոռնոցով բողոքս հղեցի առ աշխարհ: Շուրջս հավաքված ռազմիկները, այլ կերպ չկարողանալով արտահայտել իրենց վիշտը, սկսեցին թրերով ու նիզակներով հարվածել վահաններին…
*
Իսկ հետո, ի՞նչ եղավ հետո: Հետո եղավ այն, որ Սևակի հետ ընկած հայ ռազմիկների մարմինները կրակին հանձնելու հետո ես մի առանձին խարույկում այրել տվեցի նաև Անապատի որդիների դիակները, որից հետո իմ բանակով վերադարձա Արարտայի հիմնական բանակ: Այստեղ ինձ, սակայն, հսկայական մի հիասթափություն էր սպասում:
Պարզվեց, որ տեղի ունեցած ճակատամարտից սարսափահար Մեծ քուրմը, հաշվի չառնելով սպարապետի և նրա զորականների թախանձանքները, ողջ բանակի կամքը և թշնամու հսկայական կորուստները, հաշվի չառնելով Էլամի բանակի ներխուժումը թշնամու թիկունք և այնտեղ արդեն իսկ իրականացված հսկայական ավերածությունները, համաձայնվել է Շարուքենի առաջարկած ստորացուցիչ պայմաններին և Հայկ Նահապետից ժառանգություն մնացած երկրի մի լայն հատված` ողջ Հայոց Միջագետքն ու Կոմագենեն, զիջել է նրան, որից հետո էլ հրամայել է Արարտայի բանակին նահանջել դեպի Ծոփք: Սրան ի պատասխան Շարուքենը ընդամենը խոստացել էր չշարունակել արշավանքը դեպի հյուսիս: Ես նման բան կյանքում երբեք չէի զգացել: Կարծես Անապատի որդիներից մեկը դագանակի մի հզոր հարված էր հասցրել գլխիս և ես…
- Գողացան մեր հաղթանակը, Հա՜յկ,- իր վրանում վշտահար կերպով գլուխը ցնցելով ձեռքն ընկածն էր փշրում ծերունազարդ սպարապետը, որը կարծես չէր կարողանում ուշքի գալ,- ինչպիսի՜ հաղթանակ գողացան: Պատկերացնո՞ւմ ես, այդ ստոր շունը, որի Հատուկ գնդի կեսից ավելին ոչնչացված է, իսկ բանակի մի մեծ մասը` սպանված կամ վիրավոր, այդ անիծյալ ավազակը, որի թիկունքն արդեն ավերում է մեր դաշնակցի բանակը, այդ իժի ծնունդը, որի քիթը ոնց որ պետք է տրորվել էր և որն արդեն միայն այն մասին էր մտածում, թե ոնց փասափուսան հավաքի ու ռադ լինի, ընդամենը…, չէ դու պատկերացրու, Հայկ, ընդամենը խոստացել է չշարունակել արշավանքը: Պատկերացնո՞ւմ ես, Հայկ,- կրծքիս հենված իրեն չէր գտնում սպիտակամորուս սպարապետը և արցունքները հոսում էին հին ռազմիկի այտերն ի վար,- այդ շան որդին ստացել է Նահապետի թողած ու այդքա՜ն հայերի արյան գնով պահված մեր երկրի մի մասը և խոստացել է ընդամենը, լսո՞ւմ ես,- գոռալով օձիքս էր թափ տալիս սպարապետը,- չշարունակել արշավանքը…: Դավաճանեցի՜ն մեզ, Հայկ, դավաճանեցին ընկածներին ու գողացան մեր հաղթանակը…, ինչպիսի՜ հաղթանակ գողացան,- չէր հանգստանում արիների հզոր առաջնորդը…
Նման կերպ ինձ երբեք չէին դավաճանել: Չէի կարողանում ուշքս գլուխս հավաքել: Ուրեմն իզուր էր այս ամենը, իզուր ընկան այսքան հայեր, իզուր զոհվեց իմ փառահեղ Սևակը…
Այդ օրը միայն Մեծ քրմի երբեմնի ունեցած հեղինակությունն էր, որ փրկեց նրան, մեկ էլ սպարապետ Վահեի զորականի պարզ ազնվությունը, որը չցանկացավ պատերազմ մղող երկրում տիրադավ լինել: Սակայն այդ օրվանից էլ սկսած այլևս երբեք Սլկունի Մեծ քրմերը Արարտայում հեղինակություն չունեցան և արիական հայերը նրանց արդեն երբեք այդպես էլ չսիրեցին…
*
Ես վերադարձա Կորճայք և մենք հավուր պատշաճի ու բավականի երկար սգացինք ընկածների հիշատակը: Իսկ հետո կյանքն աստիճանաբար սկսեց հունի մեջ մտնել ու ես Նունեիս քնքուշ հոգատարության և փոքրիկներիս թոթովանքի մեջ կարծես թե սկսեցի գտնել իմ սփոփումը: Կրկին սկսեցի լուրեր ստանալ Միջագետքից, հույս ունենալով, որ օր չէ մի օր ի վերջո մեր հաշիվը կմաքրենք Շարուքենի հետ: Սակայն լուրերը ցավալի էին ու ոչ միխիթարական, քանի որ հայտնում էին, որ հեռանալով Արարտայից, Շարուքենը իր բանակը շարժել է ուղիղ դեպի Էլամ և որոշակի դիմադրությունից հետո այնուհանդերձ մտել է Ավան: Լիխիշշան հնազանդություն է հայտնել և պարտավորվել է հարկ վճարել: Սա խայտառակություն էր Արարտայի համար և արատավորում էր Հայկ Նահապետի երկրի պատիվը…
Իսկ օրերից մի օր էլ մոտս եկավ Մենեսը: Վաղեմի և իմաստուն ընկերոջս տեսնելը կարծես մի պահ ուրախացրեց ինձ, սակայն միաժամանկ էլ հիշեցրեց հին վերքերս:
Եվ երբ մի օր ես ու Մենեսը նստած էինք ամրոցի աշտարակի ամպհովանու տակ դրված սեղանի առջև ու ես, տրամադրությունս գցած դժվարությամբ զրույց էի վարում նրա հետ, Մենեսը ոտքի կանգնեց, մոտեցավ աշտարակի ծայրին ու ես լսեցի իմաստուն բարեկամիս ջերմությամբ լի և հանդարտ ձայնը.
- "… և տվեց նրան Վերին երկիրը, Մարին, Յարմուտին ու Էբլան` մինչև Մայրիների և Արծաթի լեռներ" [1] ,- կարդաց Մենեսը մի սալիկի վրա և նետեց այն սեղանին,- սակայն ոչինչ հավերժ չէ այս աշխարհի վրա, եղբայր Հայկ, ու դու հավատա, կգա՜…, դեռ կգա՜ այն ժամանակը, երբ ըստ ամենաիմաստուն խոսքերից մեկի "… ամեն ինչ կվերադառնա շրջանը յուր",- Մենեսը ինձ նայեց,- մենք դեռ մեր հաշիվը կպահանջենք Շարուքենից ամեն ինչի համար, եղբայր,- բարեկամս հանդարտ ժպտաց ու շարունակեց,- և ամեն ինչ, Հայկ, ի կատարումն այդ իմաստուն օրենքի, կվերադառնա ի շրջանս յուր …
___________________
[1] Հատված Սարգոն Աքքադացու շումերերեն և աքքադերեն տարբերակներով թողած արձանագրությունից, որը մեզ է հասել Նիպպուրից գտնված հինբաբելոնյան ժամանակաշրջանի երկու պատճեներով` Ա. Ե. Մովսիսյանի "Հայաստանը Քիրստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում (ըստ գրավոր աղբյուրների)" (Երևան 2005) գրքի փոխանցմամբ:
Հիանալի են մարտական գործողությունների նկարագրությունները, էն տպավորությունն է, որ ինքս հետևում եմ մարտի ընթացքին: Շատ եմ հավանում պատմելու, նկարագրելու ոճդ, ռիթմդ` ոչ մի ավելորդ բառ, ոչ մի ավելորդ նկարագրություն, միայն ամենակարևորն ու ամենաէականը: Բայց որ ամենազարմանալին է, չնայած էդ արտաքին, արհեստական զարդարանքների պակասին, բնավ էլ չոր ու անշունչ չի նկարագրությունը, կարծես իրեք կանգնած լինես հերոսների կողքին, ու հետևես գործողությունների ընթացքին:
Տեսնենք Հայկի բանակը կկարողանա ծնկի բերել Շարուքենի թևը: Մյուս հույսս Էլամի զորքն է, երանի շուտ հասնեն:
Ապրես, Արէա ջան, ուրախ եմ, որ այդ տպավորությունն ես ստացել: Կարծում եմ, որ Նոթերը հենց նման տպավորություն ստեղծելու ոգով էլ հենց այդ մասում գրված են և միայն ուրախանալ կարելի է, որ ասածդ տպավորությունը ստեղծվել է: Գիտես, այն տպավորությունն ունեմ, թե Հայկն ընդհանրապես նպատակ չի դրել երկար նկարագրություններ անել, բնություն և քաղաքներ նկարագրել: Մեր հերոսը պատմավեպի հեղինակ չէ, գրող չէ, նա ուղղակի մեզ է փոխանցում իր գլխով անցածը, իր ուրախացածն ու տառապածը և այս առումով նրա ոճը, իմ կարծիքն, իհարկե, լրջորեն տարբերվում է ոչ միայն մեր պատմավեպերի դասականների ոճից ("Առավոտ էր..."), այլև ներկայիս, ժամանակակից պատմավեպերի հեղինակների ոճից:
Սա իմ ասած էքշն ոճն է, որի մասին, եթե հիշում ես, ես ժամանակին ասացի (http://www.akumb.am/showthread.php/32337-Ժամանակակից-հայ-պատմավեպը) և հենց որն էլ անչափ պակասում է մեր պատմավեպերին: Մերոնք գերադասում են երկար նկարագրություններ տալ, բայց մարտի պատկերը փոխանցելիս միանգամից դառնում են սակավախոս: Իհարկե, սա բացատրվում է ռազմական պատմության ոլորտում մեր հեղինակների` բավարար գիտելիքներ չունենալով, բայց այնուհանդերձ` դա միայն բացատրություն է և ամենևին էլ չի զարդարում մեր պատմավեպերը...
Դե իսկ Շարուքենի բանակի թևի հարցով... էհհհ, կարծես թե կյանքը իրոք որ... պատմավեպ չէ... :think
armen9494
31.08.2011, 11:23
ՀԻԱՆԱԼԻ
:):):)
Ապրես ;) Հեղինակի համար սրանից լավ բան լինել չի կարող, բայց... դեռ շարունակություն էլ կա :)
armen9494
31.08.2011, 11:31
Ապրես ;) Հեղինակի համար սրանից լավ բան լինել չի կարող, բայց... դեռ շարունակություն էլ կա :)
Ապրես Մհեր ջան, գիտեմ: Մտածում էի ինչ գրեմ, մի հատ երկար միտք էի շարադրել... բայց զգացի, որ այս մի բառով ավելին կարելի է ասել: Գիտես, էս կարգի հետաքրքրությամբ միայն Մոնտե Քրիստոն եմ կարդացել: Ապրես, սպասում ենք շարունակությանը;)
Մերսիներ, Արմեն ջան, առանց կեղծ համեստության կասեմ, որ ահագին հաճելի ու պատվաբեր էր համեմատությունդ ;)
Ափսոս :(, ինչ լավ, ինչ գեղեցիկ ու ինչ դժվար հաղթանակ էր, ոնց մի բառով կոտրեցին ռազմիկների մեջքը: Քանի ռազմիկների իդեալական մտահղացումներ է կործանվել գերագույն հրամանատարի կարճատեսության ու թուլամորթության պատճառով: Ափսոս քաջությունից բացի էդ տիպի ռազմիկները նաև անվերապահ հավատարմություն են ունենում հրամանատարին, թե չէ ինչ խելահեղ ծրագրեր կարող էին իրականացնել: Ափսոս :( Շարուքենի սատկելուն մազ էր մնացել:
Փաստորեն հայերը դավաճանեցին Լիխիշշային: Երբ Շարուքենը հարձակվեց հայերի վրա, նա հավատարիմ դաշինքին, Էլամի զորքը հանեց Շարուքենի հսկայական բանակի դեմ, բայց երբ Շարուքենը հայերին թողնելով շրջվեց ու հարձակվեց Էլամի վրա, հայերը ոչ մի միջամտություն ցույց չտվեցին, կարծես ոչ մի փոխհամաձայնություն էլ չէր եղել, ու կարծես Էլամը իրենց պատճառով չէր ներքաշվել պատերազմի մեջ :(
armen9494
31.08.2011, 12:58
Ափսոս :(, ինչ լավ, ինչ գեղեցիկ ու ինչ դժվար հաղթանակ էր, ոնց մի բառով կոտրեցին ռազմիկների մեջքը: Քանի ռազմիկների իդեալական մտահղացումներ է կործանվել գերագույն հրամանատարի կարճատեսության ու թուլամորթության պատճառով: Ափսոս քաջությունից բացի էդ տիպի ռազմիկները նաև անվերապահ հավատարմություն են ունենում հրամանատարին, թե չէ ինչ խելահեղ ծրագրեր կարող էին իրականացնել: Ափսոս :( Շարուքենի սատկելուն մազ էր մնացել:
Էդ արդեն հնուց եկած հայերի դիվանագիտության «աղքտությունն» է: Նու էս դեպքում նրանք մի բան կարող էին անել` կարճ, կոնկրետ ու լակոնիկ. սպանել Մեծ քրմին: Կարծում եմ ժողովրդի մեծ, շաաատ մեծ մասը դրանից դժգոհ չէր լինի: Որից հետո իր պայմանները դնել Շարուքենի առջև, չհամաձայնվելու դեպքում ուղղակի կոտորել նրան (նրանք այդ հնարավորությունը հաստատ ունեին): Էս տիպի սխալները հայերը շատ անգամ են թույլ տվել:
Փաստորեն հայերը դավաճանեցին Լիխիշշային: Երբ Շարուքենը հարձակվեց հայերի վրա, նա հավատարիմ դաշինքին, Էլամի զորքը հանեց Շարուքենի հսկայական բանակի դեմ, բայց երբ Շարուքենը հայերին թողնելով շրջվեց ու հարձակվեց Էլամի վրա, հայերը ոչ մի միջամտություն ցույց չտվեցին, կարծես ոչ մի փոխհամաձայնություն էլ չէր եղել, ու կարծես Էլամը իրենց պատճառով չէր ներքաշվել պատերազմի մեջ :(
Ես էլ եմ էս հարցի շուրջ մտածել, նրանք ուղղակի իրավունք չունեին դաշինք կնքել Շարուքենի հետ, զուտ այն պատճառով, որ արդեն ուրիշին «ԽՈՍՔ» էին տվել: Կողքից որ նայում էս, ինձ թվում է հայերը դավաճան են եղել: Ով ինչ ուզում է, թող ասի, փաստերը դա են վկայում:
Հ.Գ. Լիոն ջան, ես անհամբերությամբ սպասում եմ, թե երբ ենք հասնելու քրիստոնեությունն ընդունելու ժամանակաշրջանին: Իմ կարծիքով, այն ժամանակ հայերն են դավաճան եղել: Ասածս կարող եմ հիմնավորել նրանով, որ մինչև այդ, հայերը և պարսիկները նույն կրոնն են դավանել և, հանկարծ, հայերը փոխել են իրենց կրոնը: Դա արդյոք դավաճանություն չէ՞:think
Չէ, չէ, ստոպ, ժողովուրդ - ամենաքիչը, որ ես կուզենայի, որ դուք նման հետևությունների գայիք: Չէ որ նույնիսկ Հայկն է հաճախ կրկնում իր հոր խոսքերը, որ հայերը ոչ ավել են այլ ազգերից, ոչ էլ պակաս: Այսինքն մեր ոչ դավաճանն է շատ այլ ազգերից, ոչ էլ քիչ է: Քննարկվող դեպքում ընդամենը իրական կյանքից և ռեալ-պոլիտիկից կտրված Մեծ քուրմը միայն դավաճանեց, ընդ որում, հաշվի առեք այս հանգամանքը, դավաճանեց ոչ միայն Էլամին, այլև հենց իր ազգին, իր ընկած ռազմիկներ արյանը: Ինքներդ տեսեք, թե Հայկն ու Վահեն ինչ ծանր տարան այդ ամենը, էլ չասած արդեն հասարակ ժողովրդի մասին: Այսինքն եթե հայերին մի բանի մեջ կարելի էր մեղադրել, ապա դա ընդամենը միայն այն էր, որ նրանք կառավարման լավ համակարգ չունեին: Ինքը Հայկն է իր հուշերում բազմիցս նշում այդ հանգամանքը, որ երկրի ղեկավարը, փաստացի հսկայական լիազորություններով օժտված Մեծ քուրմը, չի պատերացրել իրավիճակը և կտրված է եղել իրական կյանքից: Նոթերը ցույց են տալիս, թե ինչ ծանր հետևանքների դա կարող է բերել: Ի դեպ, էլամցիք էլ միջից չէին, երբ դեռ Մեսլիմի ժամանակ հարձակվեցին Հայաստանի վրա, ուղղակի այս դեպքում, իրոք, նրանց տուժվելու գործում մեղավոր եղան նաև հայերը կամ, ավելի ճիշտն ասած, նրանց ղեկավարը` Մեծ քուրմը...
Այդ ժամանակ Արատտան (Արարտան) իր բնույթով աստվածապետական պետություն էր: Երկրի գլխին էր կանգնած և անսահմանափակ լիազորություններով էր օժտված Մեծ քուրմը, որը, ըստ ավանդության, նշանակվում էր “Տիեզերքի տիրուհու”` Մայր աստվածուհու կողմից: Արատտայի տիրակալը նստում էր ոսկե գահի վրա, ոտքերի տակ ունենալով ոսկե աթոռակ: Նրան կից գոյություն ուներ խորհրդակցական մարմին` Ավագների ժողովը, որի հետ Մեծ քուրմը խորհրդակցում էր կարևոր հարցերով: Բանակը ղեկավարում էր “Գլխավոր շտաբ”-ը, որը շումերական աղբյուրներում կոչվում էր “Արշավանքի տուն”: Այն զարդարված էր թանկարժեք քարերով պատված զենքերով: Գոյություն ուներ մշտական և պրոֆեսիոնալ բանակ, որը պատերազմի ժամանակ համալրվում էր աշխարհազորային ուժերով:
Հիմա դուք տեսեք, “Տիեզերքի տիրուհու”` Մայր աստվածուհու կողմից նշանակվող Մեծ քրմերը հետագա հարյուրամյակում այն աստիճան հեղինակազրկվեցին, որ նրանց փոխարինեցին Հայկազունիները: Իսկ դա չէր կարող այդքան հարթ անցնել, իսկ Հայկազունիներն էլ չէին կարող այնքան շատ սիրվել, ինչքան սիրվեցին, եթե ժողովուրդը լուրջ պատճառ չունենար ատելու Մեծ քրմերին: Ներկայիս պատմագիտությանը առայժմ անհայտ է մնում Մե քրմերի հեղինակազրկման իրական պատճառը, բայց այ Հայկի հուշերը կարծես թե լույս են սփռում այդ կարևոր հանգամանքի վրա... :think ;)
Ի դեպ, ինքը Հայկն էլ կարծես. "ամոթից գետին է մտնում" դաշինքին հավատարիմ չմնալու կապակցությամբ, քանի որ ուղղակի ասում է, որ դա. "...խայտառակություն էր Արարտայի համար և արատավորում էր Հայկ Նահապետի երկրի պատիվը…":
armen9494
31.08.2011, 14:06
Չէ, չէ, ստոպ, ժողովուրդ - ամենաքիչը, որ ես կուզենայի, որ դուք նման հետևությունների գայիք: Չէ որ նույնիսկ Հայկն է հաճախ կրկնում իր հոր խոսքերը, որ հայերը ոչ ավել են այլ ազգերից, ոչ էլ պակաս: Այսինքն մեր ոչ դավաճանն է շատ այլ ազգերից, ոչ էլ քիչ է: Քննարկվող դեպքում ընդամենը իրական կյանքից և ռեալ-պոլիտիկից կտրված Մեծ քուրմը միայն դավաճանեց, ընդ որում, հաշվի առեք այս հանգամանքը, դավաճանեց ոչ միայն Էլամին, այլև հենց իր ազգին, իր ընկած ռազմիկներ արյանը: Ինքներդ տեսեք, թե Հայկն ու Վահեն ինչ ծանր տարան այդ ամենը, էլ չասած արդեն հասարակ ժողովրդի մասին: Այսինքն եթե հայերին մի բանի մեջ կարելի էր մեղադրել, ապա դա ընդամենը միայն այն էր, որ նրանք կառավարման լավ համակարգ չունեին: Ինքը Հայկն է իր հուշերում բազմիցս նշում այդ հանգամանքը, որ երկրի ղեկավարը, փաստացի հսկայական լիազորություններով օժտված Մեծ քուրմը, չի պատերացրել իրավիճակը և կտրված է եղել իրական կյանքից: Նոթերը ցույց են տալիս, թե ինչ ծանր հետևանքների դա կարող է բերել: Ի դեպ, էլամցիք էլ միջից չէին, երբ դեռ Մեսլիմի ժամանակ հարձակվեցին Հայաստանի վրա, ուղղակի այս դեպքում, իրոք, նրանց տուժվելու գործում մեղավոր եղան նաև հայերը կամ, ավելի ճիշտն ասած, նրանց ղեկավարը` Մեծ քուրմը...
Այդ ժամանակ Արատտան (Արարտան) իր բնույթով աստվածապետական պետություն էր: Երկրի գլխին էր կանգնած և անսահմանափակ լիազորություններով էր օժտված Մեծ քուրմը, որը, ըստ ավանդության, նշանակվում էր “Տիեզերքի տիրուհու”` Մայր աստվածուհու կողմից: Արատտայի տիրակալը նստում էր ոսկե գահի վրա, ոտքերի տակ ունենալով ոսկե աթոռակ: Նրան կից գոյություն ուներ խորհրդակցական մարմին` Ավագների ժողովը, որի հետ Մեծ քուրմը խորհրդակցում էր կարևոր հարցերով: Բանակը ղեկավարում էր “Գլխավոր շտաբ”-ը, որը շումերական աղբյուրներում կոչվում էր “Արշավանքի տուն”: Այն զարդարված էր թանկարժեք քարերով պատված զենքերով: Գոյություն ուներ մշտական և պրոֆեսիոնալ բանակ, որը պատերազմի ժամանակ համալրվում էր աշխարհազորային ուժերով:
Հիմա դուք տեսեք, “Տիեզերքի տիրուհու”` Մայր աստվածուհու կողմից նշանակվող Մեծ քրմերը հետագա հարյուրամյակում այն աստիճան հեղինակազրկվեցին, որ նրանց փոխարինեցին Հայկազունիները: Իսկ դա չէր կարող այդքան հարթ անցնել, իսկ Հայկազունիներն էլ չէին կարող այնքան շատ սիրվել, ինչքան սիրվեցին, եթե ժողովուրդը լուրջ պատճառ չունենար ատելու Մեծ քրմերին: Ներկայիս պատմագիտությանը առայժմ անհայտ է մնում Մե քրմերի հեղինակազրկման իրական պատճառը, բայց այ Հայկի հուշերը կարծես թե լույս են սփռում այդ կարևոր հանգամանքի վրա... :think ;)
Ի դեպ, ինքը Հայկն էլ կարծես. "ամոթից գետին է մտնում" դաշինքին հավատարիմ չմնալու կապակցությամբ, քանի որ ուղղակի ասում է, որ դա. "...խայտառակություն էր Արարտայի համար և արատավորում էր Հայկ Նահապետի երկրի պատիվը…":
Չէ Լիոն ջան, մի պաշտպանի Հայկին: Էն ամանները հիշում ես, էն որ Հայկի ու Խիշուրի արյունն էր մեջը: Դա ի՞նչ է նշանակում: Նշանակում է այն, որ Հայկն ինքն է ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ԽՈՍՔ տվել և այդ խոստումը մինչև վերջ չի պահել: Նա իրավուն չուներ ուշադրություն դարձնել Մեծ քրմի վրա: Ասեմ, իրոք, ինչ-որ չափով հիասթափվեցի Հայկից: Ես որ կարդում էի, մտածում էի շարունակությունը կլինի այսպես.
«Սպարապետին լսելուց հետո ես նստեցի իմ արագավազ էշի վրա և գնացի Մեծ քրմի պալատ: Հասնելով նրա սենյակ և կանգնելով նրա դիմաց` ես մերկացրի թուրս: Նա անգամ բառ չհասցրեց ասել, երբ նրա գլուխն արդեն արնաշաղախ ընկած էր գետնին: Ես նստեցի իմ արագաված էշը և հետ եկա: Հետ գալուն պես ես շարեցի իմ բանակը և նրանց ասեցի. -Գնում ենք մեր հողերը հետ վերցնելու և Էլամին մեր պարտքը տալու»:
Կարծում եմ այս արարքի դեպքում ժողովրդից ոչ մի մարդ Հայկին դավաճան չէր անվանի, քանի որ նրանք բոլորն էլ գիտեին, որ այդ ճակատամարտում (և հետագայում նաև Էլամին օգնելու ճակատամարտում) թափվել է իրենց հայրերի ու եղբայրների արյունը, թափվել է հանուն ազատության, հանուն նորմալ կյանքի, և, ամենակարևորը, հանուն ՀԱՅԻ ՊԱՏՎԻ:
Ինչ ասեմ, Արմեն ջան, Հայկը այդպես չվարվեց: Երևի մտածում էր, որ պատերազմող երկրում պետք չի նման բաներ անել, որ դա գահակալական գզվռտոցի սկիզբ կլիներ, ինչի պայմաններում Շարուքենի համար ոչինչ չէր արժենա դեռևս Հայոց Միջագետքում գտնվող Բեմադա լեռան լանջերին բանակած իր բանակին արշավանքը դեպի հյուսիս վերսկսելու հրաման տալ: Ինչ պարտավորություն այդ պայմաններում, ինչ բան - հայերի բանակը եթե կազմալուծվեր ու երկիրը փլուզվեր, Անապատի որդիները ուղիղ Հայաստանի սիրտը կմտնեին - 20 թվի Հայաստանը քեզ օրինակ:
Չգիտեմ, թող աստված ու իր հայրը Հայկին դատավոր լինեն, բայց ես անձամբ իրեն չեմ մեղադրում: Ի դեպ, հետագա իրադարձություններում շատ ու շատ հարցերի պատասխաններ գուցե և գտնես, այնպես որ մի շտապիր Հայկին մեղադրել - վերջը սա ընդամենը մի մարդ էր և չէր նայում ամեն ինչին մեր ժամանակի բարձրունքներից: Բա լավ կլիներ, որ հանկարծ նա քո ասածի նման վարվեր, թշնամին մտներ երկրի սիրտը... բա էդ ժամանակ իր հոր ստվերը չէր ասի, թե տղա ջան, էս ինչ արեցիր իմ պահած երկրի հետ??
Կարծում եմ, միակ բանը, որ այդ պայմաններում Հայկի մոտ կասկածի ու զղջումի զգացումներ էր առաջացնում, դա Սևակին թշնամու դիմաց փակելուն ուղարկելն էր: Իր հուշերից մի տեսակ զգացվում է, որ Հայկը խղճի խայթ ու մեղքի զգացում ուներ այդ ամենի կապակցությամբ: Ճիշտ է, Սևակը ռազմիկ էր և պատրաստ էր մահվան, բայց Հայկը գուցե ինքն իրեն մտածում էր, որ գուցե պետք է ինքը ղեկավարեր այդ մահացու գործողությունը, իսկ թևային հարվածն էլ գլխավորել ուղարկեր Սևակին: Չնայած անձամբ ես, որպես ռազմական պատմությունից քիչ թե շատ հասկացող մարդ, զուտ ռազմական առումով Հայկին չեմ մեղադրում, քանի որ նա այդ տեսակետից վարվել է հենց այնպես, ինչպես պետք է վարվեր` գլխավոր բանակը և պատասխանատու գործողությունը ղեկավարելով ինքը:
Սևակը իրենից հետո մի լավ որդի թողեց և Հայկի միակ մխիթարությունը դա էր ու, ի պատիվ իրեն կրկին Հայկ կոչված այդ տղային թև ու թիկունք կանգնելով էր, որ կարծես Հայկը իր պարտքն էր վերադարձնում Սևակին... :think
Չէ Լիոն ջան, մի պաշտպանի Հայկին: Էն ամանները հիշում ես, էն որ Հայկի ու Խիշուրի արյունն էր մեջը: Դա ի՞նչ է նշանակում: Նշանակում է այն, որ Հայկն ինքն է ՏՂԱՄԱՐԴՈՒ ԽՈՍՔ տվել և այդ խոստումը մինչև վերջ չի պահել: Նա իրավուն չուներ ուշադրություն դարձնել Մեծ քրմի վրա: Ասեմ, իրոք, ինչ-որ չափով հիասթափվեցի Հայկից: Ես որ կարդում էի, մտածում էի շարունակությունը կլինի այսպես.
«Սպարապետին լսելուց հետո ես նստեցի իմ արագավազ էշի վրա և գնացի Մեծ քրմի պալատ: Հասնելով նրա սենյակ և կանգնելով նրա դիմաց` ես մերկացրի թուրս: Նա անգամ բառ չհասցրեց ասել, երբ նրա գլուխն արդեն արնաշաղախ ընկած էր գետնին: Ես նստեցի իմ արագաված էշը և հետ եկա: Հետ գալուն պես ես շարեցի իմ բանակը և նրանց ասեցի. -Գնում ենք մեր հողերը հետ վերցնելու և Էլամին մեր պարտքը տալու»:
Կարծում եմ այս արարքի դեպքում ժողովրդից ոչ մի մարդ Հայկին դավաճան չէր անվանի, քանի որ նրանք բոլորն էլ գիտեին, որ այդ ճակատամարտում (և հետագայում նաև Էլամին օգնելու ճակատամարտում) թափվել է իրենց հայրերի ու եղբայրների արյունը, թափվել է հանուն ազատության, հանուն նորմալ կյանքի, և, ամենակարևորը, հանուն ՀԱՅԻ ՊԱՏՎԻ:
Չէր կարա: Միակ ելքը կլիներ, եթե սպարապետը թքեր Մեծ Քրմի հրամանի վրա, ու զորքը նետեր Շարուքենը վիրավոր բանակի վրա: Բայց դե արդեն հասկացանք, որ սպարապետը այն մարդկանց թվին էր պատկանում, ովքեր հավատարմությունը ամեն ինչից վեր են դասում: Իսկ Էլամի հետ համաձայնության դաշինք կնքել էր ոչ թե Հայկը, այլ Մեծ Քուրմը` սպարապետի հորդորով: Իսկ արյունների խառնման պահը, թող ների Հայկը, երևի այնքան էլ լավ չի հիշում :) , իրականում այդպիսի բան դժվար եղած լինի, որովհետև Հայկը ընդամենը սովորական բանագնաց էր, որը գործնականում ոչ մի դեր չէր խաղում էդ դաշինքի մեջ:
armen9494
31.08.2011, 14:45
Իսկ ինչի ես մտածում, որ թշնամին կկարողանար հարված հասցնել: Հենց Հայկը, և ոչ միայն ինքը, այլև բոլորն էին ասում, որ նրանք հաղթել են, և ոչ միայն ասում, այլև ապացուցում են: Միայն այն, որ նրանք հետապնդում էին փաղչող թշնամուն հերիք էր, որ հասկանաս, որ հաղթանակը նրանց կողմն էր: Այ ուրիշ բան, եթե դաշինքը լիներ հայերի ուզածով և հայերի թելադրած պայմաններով: Չգիտեմ, ես ինքս էս քայլը սխալ եմ համարում և կարծում եմ, որ քրմին սպանելու դեպքում Հայկին ոչ միայն չէին մեղադրի, այլև կպարգևատրեին, քանի որ ժողովուրդը հաստատ գոհ կլիներ: Պատերազմը կհաղթեին նաև զուտ այն պատճառով, որ Էլամը նրանց օգնում էր: Չգիտեմ, շատ կուզեմ, որ շարունակությունը կարդալով հասկանամ Հայկի արածի իմաստը: Դրա համար էլ ասում եմ, սպասում ենք շարունակությանը:)
Իսկ ինչի ես մտածում, որ թշնամին կկարողանար հարված հասցնել: Հենց Հայկը, և ոչ միայն ինքը, այլև բոլորն էին ասում, որ նրանք հաղթել են, և ոչ միայն ասում, այլև ապացուցում են: Միայն այն, որ նրանք հետապնդում էին փաղչող թշնամուն հերիք էր, որ հասկանաս, որ հաղթանակը նրանց կողմն էր: Այ ուրիշ բան, եթե դաշինքը լիներ հայերի ուզածով և հայերի թելադրած պայմաններով: Չգիտեմ, ես ինքս էս քայլը սխալ եմ համարում և կարծում եմ, որ քրմին սպանելու դեպքում Հայկին ոչ միայն չէին մեղադրի, այլև կպարգևատրեին, քանի որ ժողովուրդը հաստատ գոհ կլիներ: Պատերազմը կհաղթեին նաև զուտ այն պատճառով, որ Էլամը նրանց օգնում էր: Չգիտեմ, շատ կուզեմ, որ շարունակությունը կարդալով հասկանամ Հայկի արածի իմաստը: Դրա համար էլ ասում եմ, սպասում ենք շարունակությանը:)
Արմեն ջան, չէր կարա Մեծ Քրմին սպաներ: Էդքան հեշտ բան հո չի թագավոր սպանելը: Տեսե՞լ ես "Հերոսը", մարդիկ ամբողջ կյանքն էին նվիրել մի նպատակի, սպանել միապետին ու չէին կարողանում: Հայկը ո՞նց էր վռազ վռազ գնալու սպաներ ու հետ գար: Չի լինում էդպիսի բան, ուզում ես անմահ եղի, ով ուզում ես եղի, չես կարա:
armen9494
31.08.2011, 14:53
Չէր կարա: Միակ ելքը կլիներ, եթե սպարապետը թքեր Մեծ Քրմի հրամանի վրա, ու զորքը նետեր Շարուքենը վիրավոր բանակի վրա: Բայց դե արդեն հասկացանք, որ սպարապետը այն մարդկանց թվին էր պատկանում, ովքեր հավատարմությունը ամեն ինչից վեր են դասում: Իսկ Էլամի հետ համաձայնության դաշինք կնքել էր ոչ թե Հայկը, այլ Մեծ Քուրմը` սպարապետի հորդորով: Իսկ արյունների խառնման պահը, թող ների Հայկը, երևի այնքան էլ լավ չի հիշում :) , իրականում այդպիսի բան դժվար եղած լինի, որովհետև Հայկը ընդամենը սովորական բանագնաց էր, որը գործնականում ոչ մի դեր չէր խաղում էդ դաշինքի մեջ:
Արէա ջան, ինքդ էս տեսնում, միայն այն փաստը, որ դու հայ էս, թույլ չի տալիս քեզ Հայկին դավաճան անվանել: Դու նույնիսկ համաձայն էս ասել, որ Հայկը սուտ է ասում, կամ սկլերոզ ունի, միայն թե ոչ դավաճան:)
Մի հարց տամ քեզ, դու ինքդ կարո՞ղ ես հավատարիմ լինել մի մարդու, որն ինքը հավատարիմ չի եղել ուրիշի նկատմամբ, խաբել է նրան և դրժել իր խոստումը: Կներես, բայց ես այդպիսի հավատարմությունը ապուշություն եմ համարում:
Հ.Գ. ասեմ, որ շատ ուրախ եմ, որ դու ու Լիոնը իմ հետ համամիտ չեք, որովհետև էս դեպքում հետաքրքիր քննարկում ա ստացվում: Ասեմ նաև, որ շատ կցանկանայի, որ քննարկման արդյունքը այն լիներ, որ ես սխալված լինեի, քանի որ ինձ էլ դուր չի գալիս այն, որ հայը դավաճան է:
armen9494
31.08.2011, 14:57
Արմեն ջան, չէր կարա Մեծ Քրմին սպաներ: Էդքան հեշտ բան հո չի թագավոր սպանելը: Տեսե՞լ ես "Հերոսը", մարդիկ ամբողջ կյանքն էին նվիրել մի նպատակի, սպանել միապետին ու չէին կարողանում: Հայկը ո՞նց էր վռազ վռազ գնալու սպաներ ու հետ գար: Չի լինում էդպիսի բան, ուզում ես անմահ եղի, ով ուզում ես եղի, չես կարա:
Եթե ոչ սպանել, ապա նա կարող էր ուղղակի թքած ունենար նրա խոսքի վրա: Հաստատ կարող եմ ասել, որ իր բանակում չէր գտնվի մի զինվոր, որը Հայկի հետ համամիտ չլիներ: Ինչ որա է, պատմությունը սա է և ինչ եղել է, արդեն անցել է: Ուղղակի հետաքրքիր քննարկում ստացվեց:
Արէա ջան, ինքդ էս տեսնում, միայն այն փաստը, որ դու հայ էս, թույլ չի տալիս քեզ Հայկին դավաճան անվանել: Դու նույնիսկ համաձայն էս ասել, որ Հայկը սուտ է ասում, կամ սկլերոզ ունի, միայն թե ոչ դավաճան:)
Մի հարց տամ քեզ, դու ինքդ կարո՞ղ ես հավատարիմ լինել մի մարդու, որն ինքը հավատարիմ չի եղել ուրիշի նկատմամբ, խաբել է նրան և դրժել իր խոստումը: Կներես, բայց ես այդպիսի հավատարմությունը ապուշություն եմ համարում:
Հ.Գ. ասեմ, որ շատ ուրախ եմ, որ դու ու Լիոնը իմ հետ համամիտ չեք, որովհետև էս դեպքում հետաքրքիր քննարկում ա ստացվում: Ասեմ նաև, որ շատ կցանկանայի, որ քննարկման արդյունքը այն լիներ, որ ես սխալված լինեի, քանի որ ինձ էլ դուր չի գալիս այն, որ հայը դավաճան է:
Արմեն ջան արի սենց դեպք պատկերացնենք: Աստված չանի վաղը մյուս օրը պատերազմ սկսվի, դու էլ լինես որևէ զորամիավորման հրամանատար: Մեր նախագահը զգալով, որ ծանր վիճակում է, քեզ որպես պատվիրակ ուղարկում է Վրաստանի նախագահի մոտ դաշինք կնքելու, դու հաջողությամբ իրականացնելով առաքելությունդ վերադառնում ես Հայաստան: Պատերազմի ամենաթեժ պահին մեր հարգարժան նախագահը ինչ ինչ պատճառներով հրադադարի հրաման է տալիս, ու թուրքերի հետ խաղաղության ստորացուցիչ պայմանագիր է կնքում: Որից հետո թուրքերը հարձակվում են Վրաստանի վրա, իսկ մեր նախագահը ռազմական գործողությունների հրաման չի տալիս: Դու ի՞նչ կանես, վեր կկենաս կգնաս նախագահին սպանելո՞ւ: Եթե ոչ, արդյո՞ք որևէ մեկը իրավունք կունենա քեզ դավաճան համարելու:
Չէ, եղբայր, հավատա մի մարդու, ով պատմություն վատ չգիտի - պատերազմող երկրում կամ, սենց ասենք, այն պայմաններում, որում այդ պահին գտնվում էր Հայաստանը, ուրեմն այդ երկրում այդ պահին տիրակալ սպանելը ուղղակի ներսից կպայթեցնի այդ երկիրը: Ինքդ մտածիր, միանգամից ի հայտ են գալիս գահի թեկնածուներ, ամեն մի քիչ թե շատ զինական ուժ ու փառասիրություն ունեցող մարդ սկսում է իրեն երևակայել տիրակալ, սկսվում են վեճերը թե ինչու դու, այլ ոչ ես և այլն - մի խոսքով, դա ցանկացած երկրի համար մահացու մի բան է, հավատա:
Իսկ հաղթանակը, ոնց դու ասացիր, այդքան էլ միանշանակ չէր կամ, սենց ասենք, իր դասական իմաստով չէր: Հա, թշնամին կորուստներով հետ էր շպրտվել, մոտ 18 բյուրանոց (180.000) բանակից 60.000-ը շարքից դուրս էր եկել, բայց հայերն էլ տաս բյուրերից երկուսն էին կորցրել և այդ օրը հայերը այդպես հաջող դիմացան հենց մեծապես Հայկի տակտիկական հաջող հարվածի արդյունքում, քանի որ թշնամու գերակշռությունն էլ թվական տեսակետից պետք չէ մոռանալ: Հայերը, թեև հաղթեցին տակտիկական խաղում, բայց նրանց հաղթանակը ավելի շատ ստրատեգիական մակարդակի վրա էր, քանի որ Էլամցիք հարվածեցին Շարուքենի թիկունքին և արդեն ահա այս պայմաններում արդեն իսկ ծանր կորուստներ կրած Շարուքենը ստիպված էր նահանջի հրաման տալ...
armen9494
31.08.2011, 15:12
Արմեն ջան արի սենց դեպք պատկերացնենք: Աստված չանի վաղը մյուս օրը պատերազմ սկսվի, դու էլ լինես որևէ զորամիավորման հրամանատար: Մեր նախագահը զգալով, որ ծանր վիճակում է, քեզ որպես պատվիրակ ուղարկում է Վրաստանի նախագահի մոտ դաշինք կնքելու, դու հաջողությամբ իրականացնելով առաքելությունդ վերադառնում ես Հայաստան: Պատերազմի ամենաթեժ պահին մեր հարգարժան նախագահը ինչ ինչ պատճառներով հրադադարի հրաման է տալիս, ու թուրքերի հետ խաղաղության ստորացուցիչ պայմանագիր է կնքում: Որից հետո թուրքերը հարձակվում են Վրաստանի վրա, իսկ մեր նախագահը ռազմական գործողությունների հրաման չի տալիս: Դու ի՞նչ կանես, վեր կկենաս կգնաս նախագահին սպանելո՞ւ: Եթե ոչ, արդյո՞ք որևէ մեկը իրավունք կունենա քեզ դավաճան համարելու:
Ասեմ, որ հնարավորության դեպքում կսպանեի, իսկ էդ հնարավորություն չլինելու դեպքում, կշարունակեի պատերազմը: Վատագույն դեպքում, հենց իմ զորքից կհարցնեի: Թող ծիծաղելու չթվա, բայց իրոք կհարցնեի:
Արմեն ջան արի սենց դեպք պատկերացնենք: Աստված չանի վաղը մյուս օրը պատերազմ սկսվի, դու էլ լինես որևէ զորամիավորման հրամանատար: Մեր նախագահը զգալով, որ ծանր վիճակում է, քեզ որպես պատվիրակ ուղարկում է Վրաստանի նախագահի մոտ դաշինք կնքելու, դու հաջողությամբ իրականացնելով առաքելությունդ վերադառնում ես Հայաստան: Պատերազմի ամենաթեժ պահին մեր հարգարժան նախագահը ինչ ինչ պատճառներով հրադադարի հրաման է տալիս, ու թուրքերի հետ խաղաղության ստորացուցիչ պայմանագիր է կնքում: Որից հետո թուրքերը հարձակվում են Վրաստանի վրա, իսկ մեր նախագահը ռազմական գործողությունների հրաման չի տալիս: Դու ի՞նչ կանես, վեր կկենաս կգնաս նախագահին սպանելո՞ւ: Եթե ոչ, արդյո՞ք որևէ մեկը իրավունք կունենա քեզ դավաճան համարելու:
Ինչքան էլ բարդ իրավիճակ է, ինչքան էլ բարոյական նորմերի առումով այս ամենը մեզ խորթ է թվում, բայց... ոնց գցում-բռնում եմ ու Արէա-ն էլ կարծես հետս համաձայն է, Հայկին մեղադրել պետք չէ: Հետո, հա, ինքը բյուրավոր էր, բայց, ինչ է ստացվում, սպարապետն ասում է հանգիստ մնա, իսկ ինքը վերցնում է Կորճայքի բավականին արյունաքամ եղած բյուրն ու... ըստ էության ապստամբում է? Այսինքն մի այլ տեսակի քաղաքացիական պատերազմ է սկսում? Ընդ որում հաշվի առ, որ Հայկը Կորճայքի իշխան էր այնքանով, որ իրեն նշանակել էր Մեծ քուրմը և ընդունում էր սպարապետ Վահեն: Երկրի դեմ դուրս գալու դեպքում շատ հնարավոր է, որ կորճայքիցիք չենթարկվեին Հայկին ու այս անգամ էլ արդեն Կորճայքը կպայթեր ներսից` շղթայական ռեակցիայով պայթեցնելով նաև Հայաստանը...
Կարծում եմ, որ հետագա օրերին, և նույնիսկ Մենեսի հետ հանդիպման ժամանակ է դա լավ զգացվում, Հայկի ճնշված տրամադրության պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ նա... ոնց գցում-բռնում էր, զգում էր, որ ճիշտ է վարվել, բայց այդ ճիշտը ոչ մի կերպ չէր մխիթարում նրան, քանի որ երկրի մի լայն հատված զիջվել էր թշնամուն ու ինքը այդքան հիանալի տղերք էր կորցրել...
Լինում է, այդպես էլ է լինում, երբ մեկը մի այնպիսի կոպիտ սխալ է թույլ տալիս, որ դրանից հետո, ինչ ուզում ես արա, նույնիսկ իդեալական քո ճիշտ պահվածքի դեպքում էլ ընդհանուր արդյունքը բավարար ու գոհացուցիչ չի լինում:think
armen9494
31.08.2011, 15:30
Էլի եմ ասում, շատ կուզենայի հավատալ, որ դա դավաճանություն չի, բայց... չի ստացվում ու վերջ:(
Մի բան կարող եմ ասել, խոսք տալուց առաջ (այն էլ այդպիսի խոսք) պետք էր մի լավ մտածել, կարող էս խոսքդ մինչև վերջ պահել, թե ոչ: Մի բան ասեմ, եթե Էլամը չգար մեզ օգնության, առաջին բառը, որ ասեիք, լինելու էր «ԴԱՎԱՃԱՆ»: Բայց եթե խորը նայենք, Էլամը մեզ էդ ժամանակ դեռ «պարտք» չէր, իսկ մենք արդեն նրան պարտք էինք և ոչ մի կերպ չհատուցեցինք այդ պարտքը, հլի մի բան էլ հուսախաբ արեցինք:
Լիոն ջան, դու էլ շարունակությունը տեղադրի, թե չէ էս երկու ժամա կանգնել, մնացել ենք նույն քննարկման վրա:
Այ ստեղ կարծում եմ ճիշտ ես, մենք իրոք որ այս էպիզոդում գլուխներս կախ մնացինք, քանի որ ոտնահարվեցին բոլոր բարոյական նորմերը: Դե հա, էլամցիք տուժվեցին... տխուր բան եղավ...
Հայկը դրա համար էլ էր իրեն շատ վատ զգում...
Օֆֆֆֆ, չգիտեմ, բարդ բան է...
armen9494
31.08.2011, 16:06
Այ ստեղ կարծում եմ ճիշտ ես, մենք իրոք որ այս էպիզոդում գլուխներս կախ մնացինք, քանի որ ոտնահարվեցին բոլոր բարոյական նորմերը: Դե հա, էլամցիք տուժվեցին... տխուր բան եղավ...
Հայկը դրա համար էլ էր իրեն շատ վատ զգում...
Օֆֆֆֆ, չգիտեմ, բարդ բան է...
Լիոն ջան, ուզում եմ լռեմ, բան չգրեմ էլ էս թեմայի շուրջ, բայց դե չես թողնում:
Որ ասում էս դավաճանեցինք, որպեսզի մեր վիճակը չվատանար: Խի ուրիշ էլ ո՞ր դեպքում ա պետությունը ուրիշ պետությանը դավաճանում: Միշտ էլ հանուն իրա շահերի ա դա անում, էս դեպքում նույնպես հանուն իրա շահերի դավաճանեց:
Ախր "իրեն վատ զգալը" ոոոոոոորն ա???????
Մի հատ լավ արտահայտություն կա` «Շնորհակալությունով ընտանիք չես պահի»: Հիմա ստեղ ա, Էլամցիների համար ինչ տարբերություն, Հակը իրեն լավ ա զգում, թե՞ վատ: Արդյունքը էն ա, որ իր երկիրը ոչնչացվեց ու էլամցիների համար (և կարծում եմ ոչ միայն Էլամցիների, այլև կողքից նայող այլ ժողովուրդների համար) հայերը դավաճան էին:
Ոչ մի տարբերություն եղբայր, ոչ մի - չոր արդյունքի տեսակետից իհարկե ճիշտ ես և այս դեպքում, մեծ հաշվով, ոչ-ոքի ներողությունն էլ ոչ-ոքի պետք չէր...
Բնականաբար հայերը դավաճանեցին: Բայց ի՞նչ ա նշանակում "հայերը", Հայկը դավաճա՞ն էր, իսկ սպարապե՞տը, իսկ Սևա՞կը, իսկ կորճայքի արջորսները, որ իրենց բան ու գործը թողած երկիրն էին պաշտպանում դավաճա՞ն էին, ոչ իհարկե: Բայց այնուամենայնիվ հայերը դավաճանեցին, որովհետև դավաճանեց Մեծ Քուրմը: Բացի նրանից ոչ ոք, ոչ մեկի դավաճան կոչելու իրավունք չունի:
armen9494
31.08.2011, 16:31
Ոչ մի տարբերություն եղբայր, ոչ մի - չոր արդյունքի տեսակետից իհարկե ճիշտ ես և այս դեպքում, մեծ հաշվով, ոչ-ոքի ներողությունն էլ ոչ-ոքի պետք չէր...
Լավ, կարծում եմ էս հարցի շուրջ քննարկելու էլ բան չկա, շարունակի գրել, իմ կարծիքով Հայկը հետագայում այնպիսի սխրագործություններ կանի, որ էսրա մասին կմոռանանք:
armen9494
31.08.2011, 16:51
Բնականաբար հայերը դավաճանեցին: Բայց ի՞նչ ա նշանակում "հայերը", Հայկը դավաճա՞ն էր, իսկ սպարապե՞տը, իսկ Սևա՞կը, իսկ կորճայքի արջորսները, որ իրենց բան ու գործը թողած երկիրն էին պաշտպանում դավաճա՞ն էին, ոչ իհարկե: Բայց այնուամենայնիվ հայերը դավաճանեցին, որովհետև դավաճանեց Մեծ Քուրմը: Բացի նրանից ոչ ոք, ոչ մեկի դավաճան կոչելու իրավունք չունի:
Մի րոպե: Հայկը, սպարապետը, Սևակը, կորճայքի արջորսները ԳՈՒՄԱՐԱԾ ԷԼԱՄԻ ԶԻՆՈՎՈՐՆԵՐԸ իրենց բան ու գործը թողած ու՞մ երկիրն էին պաշտպանում: Իսկ երբ եկավ Էլամի հետ պատերազմի ժամանակը, Հայկը, սպարապետը, կորճայքի արջորսները (ավելի շուտ նրանցից ողջ մնացածները) ի՞նչ էին անում: Եթե ասենք չոր ձևով, ապա նստած իրանց տները իրանց ազատ երկիրն էին վայելում և, հնարավոր է, խղճում Էլամին: Դու մի հատ քեզ պատկերացրա Էլամի տեղը, քո համար և' Մեծ քուրմը կլիներ դավաճան, և' հայոց ազգը, և' նամանավանդ իր արյունով երդված Հայկը: Սխա՞լ եմ ասում:
Չէ եղբայր, ասածներիդ մեջ ճշմարտություն կար: Դրա համար էլ Հայկը, իսկ իր հետ նաև ես վստահ եմ` մյուսները, իրենց անչափ վատ էին զգում: Դու դեռ էլամցիներին ես ասում, իսկ զոհվածները - չէ որ նրանց թափած արյունին էլ Մեծ քուրմը ըստ էության դավաճանեց...
Կարծում եմ, որ վատ չէր զգում իրեն միայն Մեծ քուրմը, բայց դե նա ինչ, նրա հեչ պետքն էր??
*
Այդ տարի գարնանը սովորականից շատ անձրև եկավ: Երկինքը կարծես բռնվել էր ամպերի ծանր ու սև խմբերով և ոչ մի կերպ չէր ցանկանում թողնել արեգակին դեպի երկիր: Ես արդեն վաղուց էի վարժվել ծերունու իմ կերպարին և հաճախ ժամերով դուրս չէի գալիս ամրոցի իմ սենյակից` հայացքս հառած դեպի անձրևոտ հեռուները: Մի քանի տարի առաջ Նունես հեռացավ ինձնից և ես մինչ այժմ սգում էի նրա մահը: Հավատարիմ ընկերուհուս կորուստը կարծես մի անամոք վերքի պես ծանրացել էր սրտիս ու ես չէի կարողանում սփոփանք գտնել: Երևի ճիշտ էր Մենեսը, որ իրեն հեռու էր պահում ընտանիքից, քանզի ես այժմ վճարում էին այն երջանկության համար, որն ինձ պարգև հասավ Նունեիս և երեխաներիս միջոցով: Անահիտիս մոտ քսանհինգ տարի առաջ ամուսնացրեցի Տայքի [1] իշխանի հետ և այժմ նրան տեսնում եմ հազվադեպ` թեև այն քիչ պահերին էլ, որ տեսնվում ենք, կարծես նրա միջոցով վերակենդանանում է Նունեն ու ես զգում եմ կնոջս վաղեմի հոգատարությունն ու սերը: Այժմ ինձ հետ է միայն որդիս` Վահագնը, որին ես մշտական մարզումներով դարձրել եմ առաջնակարգ ռազմիկ ու Հայաստանին նվիրված մի մարդ: Երբ էր արդեն, չեմ էլ հիշում, երբ ես Վահագնիս հետ անկեղծորեն խոսեցի և բացատրեցի իմ վիճակը: Որդիս, որ այդ ժամանակ արդեն քառասուն տարեկան էր, կարծես միանգամից ընբռնեց ասածս: Դե ես հակառակ չէի էլ սպասում նրանից, քանզի արդեն շատ վաղուց էր, որ մենք շփվում էինք որպես տարեկից ընկերներ, իսկ հաճախ էլ ես զգում էի նրա զարմացական հայացքները իր հոր մշտական ջահելության և ուժի վերաբերյալ:
Մենք պայմանավորվեցինք, որ ես աստիճանաբար ծերացող մարդու կերպարի մեջ կմտնեմ, կթողնեմ երկար մորուք, որը կներկեմ սպիտակ ներկով, մի քիչ էլ կտնքտնքամ` միաժամանակ աշխատելով արդեն հնարավորինս քիչ երևալ հպատակներիս աչքին և նահանգի ողջ կառավարումը աստիճանաբար փոխանցելով որդուս: Բարեբախտաբար Վահագնս նահանգի կառավարման գործում ինձնից հետ չմնաց և այդ տեսանկյունից ես կարող էի լիովին հանգիստ լինել:
Ինչպես և առաջ անխափան էր գործում Հրաչի հետախուզական կառույցը` իր ծերացած, սակայն եռանդուն, սրատես ու արդեն չափազանց փորձառու ղեկավարի` Հրաչի գլխավորությամբ: Հրաչը ևս որդի ուներ, որին տվել էր զոհված Սևակի անունը և այժմ Հրաչի որդի Սևակը պրպտուն կերպով գործում էր հոր հսկողության ներքո և ես վստահ էի, որ ժամանակին հաջողությամբ կփոխարինի նրան:
Առանձնահատուկ հպարտությունս էր կազմում իմ սեփական ստեղծագործությունը` Ջլմայր ամրոցի մոտի ռազմակայանում դաստիարակվող որբերի զորակայանը, որը ամեն տարի անխափան կերպով համալրվում էր ողջ Արարտայից հավաքվող որբերով: Այս տարիների ընթացքում երեխաների առաջին խմբերն արդեն մեծացել էին: Երեխաներից մի քանիսն ընտրել էին կյանքի այլ ուղի, սակայն նրանց հիմնական մասը ցանկացել էր շարունակել ծառայությունը հենց Կորճայքի բանակում: Քսանհինգ տարի առաջ ես արդեն քսանմյա պատանիների դարձած առաջին երեքհարյուր որբերիցս ստեղծեցի առանձին մի զորաբանակ, որը տեղաբաշխվեց հենց Ջլմայր ամրոցի մոտակայքում: Հետագայում ես աստիճանաբար Հատուկ գնդիս մարտիկներին փոխարինեցի որբերովս ու ստեղծեցի երկաթյա կարգապահության և մշտական մարտական բարձր պատրաստության վիճակում գտնվող մի բանակ, որը ղեկավարում էր Սևակի որդի Հազարապետ Հայկը, հորից ոչ պակաս թիկնեղ, հզոր ու Վահագնիս տարիքին մի երիտասարդ: Հոր պես քաջ, նվիրված ու ազնվասիրտ` Սևակի որդուն ես սիրեցի իմ որդու պես ու հոգ տարա նրա նկատմամբ այնպես, որ նա հոր պակասը չզգա, և այժմ հաճույքով էի նկատում, որ նա ու Վահագնս կապված էին իրար հետ եղբայրների պես:
Պետք է ասել նաև, որ ես երկար էի խորհել, թե ինչ անունով կոչեմ այս բանակը և դեռևս վերջնական լուծման չէի հանգել, երբ հարցի լուծումը եկավ միանգամայն անսպասելի:
________________
[1] Նահանգ Հայաստանի հյուսիսում:
Մի օր ականջիս հասավ, որ որբերս իրենք իրենց կոչում են Կուտիներ` նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ իրենք չունեն ծնողներ և հավի ճտերի նման կուտ ուտելով են մեծացել [1]: Բացի այդ նրանք Ջլմայր ամրոցի անունը իրենց ձևով վերաձևելով այժմ դարձրել էին Ճժմայր [2] և այն ընդունում էին որպես իրենց ընդհանուր մայր: Ես սկզբում ծիծաղեցի, սակայն երբ հետագայում պարզեցի, թե ինչ աստիճանի առանձնահատուկ հպարտությամբ ու իրենց գործի գիտակցությամբ են որբերս իրենց կոչում Կուտիներ ու ինչպես են պաշտում իրենց ձևով վերափոխած Ջլմայր-Ճժմայր ամրոցը, միանգամայն նպատակահարմար գտա նրանց կոչել Կուտիներ, իսկ նրանց զորամիավորումը` Կուտիների գունդ, որը խաղաղ ժամանակ մշտական տեղաբաշխման վայր ստացավ իրենց հարազատ Ջլմայր-Ճժմայր ամրոցի մոտակայքում:
Եվ ահա արդեն քանի տարի է, որ իմ Կուտիների գունդը անխափան մեծանում է` տարեցտարի իր մեջ ընդգրկելով մոտավորապես երեքհարյուր քսանմայա պատանի: Ես արդեն ունեի Հայաստանին անառարկելի հավատարմությամբ ու նրա համար կյանքը անվարան զոհելու պատրաստակամության ոգով դաստիարակված, խիստ արհեստավարժ, մարզված ու ինձ հավատարիմ քսանից քառասունհինգ տարեկան վեց հազար ռազմիկ, որոնք ըստ տարիքի տեղաբաշխված էին հարյուրյակներում:
Անուշադրության չմատնեցի նաև որբ աղջիկներին, որոնցից համալրեցի Կուտիների գնդի վիրաբուժական և խոհարարական հարյուրյակը, ինչպես նաև աղեղնավորների “Աստղիկ” հազարյակը: Ասեմ նաև, որ շատ Կուտիներ սկսեցին աղջիկ ընտրել հենց իրենց նման որբերից և այժմ իմ Կուտիների գնդում կային արդեն ընտանիքներ, որոնցում մեծացող երեխաները մեծ ցանկություն ունեին գնալ իրենց ծնողների հետքերով: Ես նախատեսել էի Կուտիների գնդի կազմը հասցնել մինչև մեկ բյուրի, որից հետո արդեն տարիքն առած ռազմիկներին ուղարկել արժանավայել հանգստի: Նման ձևով շարունակվելու դեպքում ևս մոտավորապես քսան տարի հետո վաթսունի հասած ռազմիկները ըստ իրենց ցանկության կամ կստանան ինձնից հողակտոր և կանցնեն խաղաղ կյանքի, կամ էլ կշարունակեն ծառայությունը “Ալեհերներ” հազարյակում:
Այս տարիներին Կորճայքում և ողջ Արարտայում կյանքը կարծես թե կանգ էր առել: Ես հեռվից-հեռու շարունակում էի լուրեր ստանալ ու հսկողության տակ պահել Շարուքենին` մեր ցեղի վաղեմի թշնամուն, որը դեռևս իր թաթի տակ էր պահում Հայոց Միջագետքը և Կոմագենեն: Ճիշտ է, այս տարածքները նա չէր համարձակվում կառավարել իրեն բնորոշ դաժանությամբ և ամենաթողությամբ, քանզի հենց կողքին էր գտնվում հզոր Արարտան, սակայն ամեն դեպքում այնտեղի բնակչությունը զրկանքներ էր կրում օտարի տիրապետության տակ: Տեղի Արշաների [3] իշխանական տոհմը անընդհատ հայացքը սևեռում էր թիկունքում խոյացող Արարտային, հույսով, որ մի օր կվերամիավորվի իր Հայրենիքին, սակայն այդ հույսերը առայժմ անիրականանալի էին:
Մի քանի տարի առաջ մահացավ այս չարիքների հիմքը դրած Մեծ քուրմ Արեգ Սլկունին և այժմ Արարտան ղեկավարում է նրա որդի Մեծ քուրմ Ռիշիադադ Սլկունին [4]: Սա միայն սկզբում իբր հետաքրքրվեց երկրի կառավարման հարցերով, սակայն հետո սառելով դրանից` այժմ իրեն լրիվ նվիրել է աստղագիտությանը ու հոր նման հեռու է կանգնել ամեն ինչից: Ինչպես և առաջ` երկիրը իրապես կառավարում էին երկու մարդ` Վահեի մահից հետո նրան հաջորդած որդին` սպարապետ Արամը, և հազարապետ Վահանի մահից հետո նրան հաջորդած որդին` հազարապետ Արտակը:
Ես ու Վահագնը առավելապես շփվում էինք սպարապետ Արամի հետ: Սա կարծես իր հոր շարունակությունը լիներ, սակայն միայն ավելի երիտասարդ: Նույն Վահեի վճռականությունն էր, քաջասրտությունը և ազնվությունը: Առաջվա պես մենք ուշադրության կենտրոնում էինք պահում Արարտայի բանակը, քանի որ Շարուքենը, որը թեև իրեն շատ հանգիստ էր պահում, իրականում նման էր մի հրաբխի, որը կարող էր ժայթքել ամեն պահ:
Սակայն փոփոխություններ էին եղել նաև Միջագետքում: Շարուքենին կույր հնազանդությամբ նվիրված ու նրան պաշտող ցեղակիցների մոտ նրա հեղինակությունը տարիների հետ սկսել էր նվազել, քանզի նա արդեն, ինչպես առաջ, չէր իրականացնում ռազմական արշավանքներ ու արդեն շեշտը դնում էր իր երկրի տնտեսական զարգացման վրա: Շարուքենը կառուցել էր ոռոգման նոր համակարգեր, մտցրել էր չափ ու կշռի միասնական համակարգ և բացի այդ էլ զարկ էր տվել առևտրին: Իր պետությանը գոնե մասնակի պետության տեսք տալու համար սա նաև պետական կառավարման համակարգում էր աստիճանաբար սկսել ընդգրկել Միջագետքի նախկին բնակիչներին, քանզի Անապատի որդիները պետական կառուցաշինության գործում միանգամայն անընդունակ գտնվեցին: Արդյունքում Անապատի որդիները զրկվել էին թալանի ու ամենաթողության հարմար առիթներից և այս ամենի հետևանքով նրանց մոտ սկսվել էր մի խորը հիասթափություն, որի մասնակի դրսևորումն էլ նաև այն էր, որ այժմ Մեծ Անապատի խորքերում գտնվող տոհմապետերը դժկամությամբ էին ենթարկվում Շարուքենին, իսկ հաճախ էլ ականջի հետև էին գցում նրա հրամանները:
Ինքը Շարուքենն էլ էր փոխվել: Մի անգամ ես ծպտված երևացի Աքքադում ու տեսա նրան: Ճիշտ է, էլի առաջվա հաղթանդամ ու մկանոտ մարմինն էր, որը այժմ, այս ծեր տարիքում էլ կգերազանցեր շատ երիտասարդների, սակայն շարժումներում արդեն չկար նախկին ժրաջան ճարպկությունն ու ուժը, իսկ կարծես հենց աչքերից սկսվող ու մինչև գոտիկն հասնող երկար մորուքի մեջ արդեն շատ քիչ էին սև մազերը…
Այս ամենն էր իրար հաջորդող երթականությամբ անցնում գլխովս` երբ ես սենյակիս պատուհանի մոտ կանգնած դիտում էին հեռու-հեռվում անձրևների մեջ կորած հորիզոնը…
____________________
[1] Այստեղ տրվում է Կորճայք նահանգի տարածքում մ.թ.ա. երրորդ-առաջին հազարամյակներում "կուտիներ" անունով հիշատակվող հայ ժողովրդի մի մասի այս անվանման կամային ստուգաբանումը:
[2] Այստեղ տրվում է Ջլմայր ամրոցի անվանման կամային ստուգաբանումը որպես “Ճժերի (երեխաների) մայր”:
[3] Արշաներ: Իշխանական տոհմ Հայոց Միջագետք նահանգում, որի ներկայացուցիչ Տիգրանը մոտ մ.թ.ա. 2100 թվականների մոտակայքում նահանգի տարածքում ստեղծեց անկախ Հայկական թագավորություն: Այն հետագայում ընդունեց Ուրի III գահատոհմի պետության գերիշխանությունը, իսկ մ.թ.ա. 2000 թ-ին կործանվեց ամորիացիների արշավանքների հետևանքով:
[4] Ռիշիադադ (մ.թ.ա. մոտ 2270- 2233): Արարտայի Մեծ քուրմ:
*
Սակայն այդ օրը կարծես պետք է շրջադարձային լիներ և կոչված էր փոփոխություններ մտցնել արդեն ծերունական տեսքի մեջ մտած իմ կարծրացած կյանքում: Բավականին դիտելով մռայլ հորիզոնը` ես հանդերձավորվեցի ու պատրաստվեցի իջնել ամրոցի մեծ սենյակ: Սակայն հենց այդ պահին դուռը բացվեց և սենյակ մտավ Վահագնս.
- Բարի լույս, հայր,- ողջունեց նա:
- Լույս բարին,- ժպտացի ես` չկարողանալով այնուհանդերձ մտքիս ծայրով չանցկացնել, որ ինձ հայր կոչող մարդն ինձնից արդեն մեծ է տասնհինգ տարով:
- Հայր,- շարունակեց Վահագնը,- կարևոր լուրերը ստիպեցին ինձ խանգարել քո հանգիստը…
- Ոչինչ, Վահագն ջան, արդեն ես էլ էի ներքև իջնում,- որդուս հանգստացրի ես:
- Հայր, կարևոր լուրեր ունենք Աքքադից, սակայն սուրհանդակը մերոնցից չէ,- հայտնեց Վահագնը:
- Ո՞վ է,- հետաքրքվեցի ես:
- Անծանոթ մի օտարական է` կարծես վաճառական լինի…: Երեկ մտել է Կորճայք ու մեր պահապաններին տեղեկացրել, որ իշխան Հայկի համար կարևոր լուրերով ուղևորվում է Ալկիքար: Շուտով նա ամրոցում կլինի:
- Վահագն ջան, ինձ թվում է ես ճանաչում եմ այդ մարդուն: Ասա, թող մի լավ սեղան գցեն ու ժամանելուն պես անմիջապես մոտս բերեն այդ օտարականին…
Վահագնը դուրս եկավ անհրաժեշտ հրամաններ տալու, որից հետո մեկնեց Կուտիների գունդ: Մոտ մեկ ժամից զարկեց ամրոցի մեծ թմբուկը և ես դուրս եկա աստիճանահարթակ: Բացվեց ամրոցի փոքրիկ դռնակը ու ես ծանոթ սուր զգացումն ունեցա…
- Հը՞, Հայկ, այս ի՞նչ օրի ես հասել,- թեթևակի քմծիծաղով ակնարկելով ծերունական կերպարանքս, հարցրեց կենսախինդ Մենեսը, երբ մի լավ ճաշելուց հետո մենք տեղավորվեցինք գահվորակների վրա:
- Էհ՜, էհ՜, է, Մենես ջան, այնքան կատակով ասացի ծեր եմ, որ կարծես իսկականից ծերացա,- պատասխանեցի ես:
- Դեհ լա՜վ, վերջ տուր, ես վստահ եմ, որ եթե հիմա էլ թուրը վերցնես ձեռքդ, բավականին կնեղես իմ պես երիտասարդին,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Գուցե և, Մենես եղբայր, գուցե և… սակայն ես էլ արդեն այնը չեմ: Նունեն չկա,- չկարողանալով ինձ զսպել` վիշտս կիսեցի վաղեմի բարեկամիս հետ:
Մենեսի դեմքը միանգամից լրջացավ: Նա լռեց, հետո ոտքի կանգնեց և սկսեց պատուհանից դուրս նայել: Կարծես մի անհաղթահարելի ուժով արցունքները սկսեցին գլորվել աչքերիցս ցած: Քիչ այց Մենեսը հայացքը կտրեց դրսից և կրկին ինձ նայեց.
- Գիտե՞ս, Հայկ, դա էլ մեր անեծքն է, երբ մենք հերթով կորցնում ենք մեր հարազատ մարդկանց, որոնց կորուստը կարծես անամոք մի վերք է թողնում մեր սրտում: Ես էլ եմ անցել դրանով, եղբայր,- հառաչեց Մենեսը ու նրա հայացքում ես տեսա անսահման կարոտ ու թախիծ վաղուց կորցրածների նկատմամբ,- սակայն իմացիր, Հայկ, քանի դեռ մենք հիշում ենք մեր թանկագիններին, ուրեմն նրանք դեռ ողջ են, կենդանի են մեր սրտում, հասկանո՞ւմ ես: Մխիթարվիր, եղբայր Հայկ, մխիթարվիր նրանով, որ այժմ ու հավետ Նունեն քեզ հետ է…
armen9494
31.08.2011, 17:41
Մենք պայմանավորվեցինք, որ ես աստիճանաբար ծերացող մարդու կերպարի մեջ կմտնեմ, կթողնեմ երկար մորուք, որը կներկեմ սպիտակ ներկով...
Այն ժամանակ ներկ կա՞ր:}
Կար :) Նույն ժամանակներում արդեն մարդկանց էին բալզամավորում մումիֆիկացման համար, այնպես որ բնական ճանապարհով ստացված ներկերը արդեն հասարակ բաներ էին...
armen9494
31.08.2011, 18:15
Կար :) Նույն ժամանակներում արդեն մարդկանց էին բալզամավորում մումիֆիկացման համար, այնպես որ բնական ճանապարհով ստացված ներկերը արդեն հասարակ բաներ էին...
Եղավ: Ուղղակի մի քիչ տարօրինակ էր: Ես ամենասկզբի գրառմանս մեջ էլ եմ ասել, հիմա էլ եմ ասում, ես պատմությունից զրո եմ, այդ պատճառով անիմաստ հարցերիս համար ներողություն:hi
Եղավ: Ուղղակի մի քիչ տարօրինակ էր: Ես ամենասկզբի գրառմանս մեջ էլ եմ ասել, հիմա էլ եմ ասում, ես պատմությունից զրո եմ, այդ պատճառով անիմաստ հարցերիս համար ներողություն:hi
Բացարձակապես խնդիր չեմ տեսնում :) Ընդհակառակը, ուրախ կլինեի պատասխանել բոլոր հետաքրքրող հարցերին և շատ հաճելի կլիներ գիտակցել, որ Հայկի այս հուշերը առիթ կհանդիսանան մեր պատմության վերաբերյալ հետաքրքրության ուժեղացմանը: Տուր բոլոր հետաքրքրող հարցերը, առանց մազաչափ իսկ վարանելու:)
armen9494
31.08.2011, 20:52
Բացարձակապես խնդիր չեմ տեսնում :) Ընդհակառակը, ուրախ կլինեի պատասխանել բոլոր հետաքրքրող հարցերին և շատ հաճելի կլիներ գիտակցել, որ Հայկի այս հուշերը առիթ կհանդիսանան մեր պատմության վերաբերյալ հետաքրքրության ուժեղացմանը: Տուր բոլոր հետաքրքրող հարցերը, առանց մազաչափ իսկ վարանելու:)
Մի անգամ տվեցի այդպիսի հարց, չպատասխանեցիր:oy
Վաաայյյ...:oy Երևի չեմ նկատել - ինչ հարց էր?
armen9494
31.08.2011, 20:58
Վաաայյյ...:oy Երևի չեմ նկատել - ինչ հարց էր?
Երևի: Այս թեմայի 160-րդ գրառումը:
Լիոն ջան, չե՞ս կարծում, որ սխալ կա: Իմ կարծիքով այն ժամանակ «տարի» հասկացողություն չկար: Չնայած, պատմության իմ գիտելիքներով չեմ փայլում, հնարավոր է սխալվում եմ...:oy
Պատասխանել եմ... հենց հաջորդ իսկ պոստում -
Իսկ տարիներ միշտ ու, համենայն դեպս մեր նկարագրած ժամանակներում, եղել են: Օրինակ, հնագիտական պեղումները նույն Մեծամորի տարածքում հայտնաբերել են մի տաճար-աստղադիտարան, որի ուսումնասիրությունը միանշանակ վկայում է այն մասին, որ Հայկի այդ ժամանակվա ժամանակակից հայերը իրոք դիտարկել են երկինքը, հաշվել տարիները և այլն... :)
armen9494
31.08.2011, 21:06
Պատասխանել եմ... հենց հաջորդ իսկ պոստում -
Վաաայյյ...:oy չեմ նկատել, չնայած ուշադիր սպասում էի էդ հարցի պատասխանին, այնքան ուշադիր որ նույնիսկ չնկատեցի :))
*
Վաղուց զսպված արցունքներս կարծես թե մեղմեցին վիշտս ու թեթևացրին ինձ: Ես դարձա Մենեսին.
- Քեզնից պատմիր, բարեկամս, ի՞նչ կա, ի՞նչ նորություն, դո՞ւ ինչ ես արել այսքան ժամանակ:
- Ես ինչպես և առաջ, Եգիպտոսի համար եմ աշխատում,- գլխի մի կտրուկ շարժումով կարծես ցանկանալով ազատվել թախիծից ու կարոտից` պատասխանեց բարեկամս,- չորս տարի առաջ հեռացավ Պեպիի որդի Անտեմսաֆը [1] և այժմ Եգիպտոսի գլխին է կանգնած մի երեխա` Պեպիի մյուս որդի Պեպին [2]: Մնացած տեսանկյունից մեր երկրում ամեն ինչ նորմալ է:
- Էլի առաջվա պես չեք ուզում, չէ՞, խառնվել այս կողմերի գործերին:
- Չէ՜է,- ձեռքը թափ տվեց բարեկամս,- առայժմ մեզ Լիբիան, Նումիբիան ու Քուշն էլ է հերիք: Հա, ի դեպ, կարծես այս կողմերի գործերը մոտիկ ժամանակներս նորից են խառնվելու:
- Դու նկատի ունես հարկահանության ավելացումը Հայոց Միջագետքում, Կոմագենեում ու նրանից հարավ գտնվող տարածքներո՞ւմ,- հարցրի ես:
- Ըհը,- գլխով արեց բարեկամս,- ձերոնք կարծես թե կռվելու ցանկություն ունեն:
- Տեղյակ եմ: Մենք էլ ենք սպարապետ Արամի հետ քննարկել այդ հարցերը: Բայց դե մեր Մեծ քուրմը… է՜է՜է՜,- ձեռքս թափ տվի ես,- մեկ էլ տեսար սա էլ ողջ Ծոփքը զիջեց…
- Լսիր, Հայկ, գիտե՞ս որ Հայոց Միջագետքի Արշաները երեք օր առաջ վերջնական համաձայնության են եկել իրենց հարավային հարևանների հետ ու պատրաստվում են ապստամբել Աքքադի դեմ:
- Բանակցությունների մասին տեղյակ էի, սակայն թե դրանք ինչով են վերջացել, այդ դու ասացիր: Ամեն դեպքում նման բան կարելի էր ենթադրել, դրա համար էլ, ինչպես մի ժամանակ, ես իմ թրերն ու նիզակածայրերն եմ սրում,- հիշեցի անցած ժամանակները:
- Սրիր, սրիր, դրանից վնաս չկա:
- Իհարկե վնաս չկա: Ես կասկածում եմ, որ Արարտան կօգնի մերոնց, բայց ես ու Արամը ամեն դեպքում որոշել ենք, որ նույնիսկ եթե Արարտան պաշտոնապես չօգնի էլ, ապա ոչ պաշտոնապես մեր զորքը կմասնակցի: Վերջը նույն հայն է, հիմա Շարուքենը ի՞նչ պիտի իմանա, Հայոց Միջագետքից է թե ասենք Կորճայքից:
- Դե իհարկե,- համաձայնեց ընկերս,- մանավանդ, որ Կորճայքի բանակն էլ, չհաշված նույնիսկ աշխարհազորը, քիչ չէ: Ասում են իմ ծանոթներից մեկը կուտ տալով է զբաղված…
- Այ դու քուրմ…, դա էլ ես, հա՞, իմացել…
- Է՜լ չիմանամ…, չնայած ինչքան հասկացա, դու դրանից առանձնապես գաղտնիք չես էլ սարքել,- ծիծաղեց Մենեսը,- իմ կարծիքով քո տղերքը պետք եղած դեպքում պիտի որ վատը չլինեն:
- Կերևա,- ծիծաղեցի ես,- պետք եղած դեպքում կերևա:
- Լսիր Հայկ, իսկ դո՞ւ ինչ պիտի անես, այսպես հո չի՞ կարող երկար շարունակվել,- ակնարկելով ծերունական վիճակս` հարցրեց Մենեսը:
- Ամեն ինչ արդեն որոշված է, Մենես ջան: Արդեն շատ երկար ժամանակ է, որ բոլորն ինձ տեսել ու հիշում են այսպես: Ես Վահագնին ամեն ինչ բացատրել եմ ու նա ինձ կօգնի, միայն հարմար առիթն է պակասում:
- Եվ ինչ պիտի անե՞ք:
- Առանձնապես ոչինչ, ուղղակի եթե հանկարծ պատերազմ լինի, Կորճայքի ծերունի իշխանը բնականաբար կմեկնի մարտի ու մարտերից մեկում, կատարելով որևէ մի հերոսություն, անհետ կկորչի, իսկ որոշ ժամանակ անց էլ Կորճայքի իշխան հռչակված Վահագնը հոգեորդու կարգով իր մոտ կընդունի չգիտես որտեղից հայտնված երիտասարդ մի զորականի, այսքան մի բան: Որդիս դա կանի, հաստատ կանի:
- Վատ չի՜, դրանով դու կշահես ևս մի քանի տասնյակ տարի, իսկ հետո՜…
- … հետոն հետո կերևա,- ընդհատեցի ընկերոջս,- գիտե՞ս Մենես, իրոք այս ծերունական կյանքն ինձ արդեն բավականին ձանձրացրել է և ես գործունեության ու ազատության կարիք ունեմ:
- Վեր կաց, վե՜ր,- զվարթացավ Մենեսը,- ժամանակն է վրայիդ փոշին թափ տալու, այ ծերուկ…
________________
[1] Անտեմսաֆ I (մ.թ.ա. 2283-2269): Եգիպտոսի VI գահատոհմի փարավոն:
[2] Պեպի II (մ.թ.ա. 2269-2175): Եգիպտոսի VI գահատոհմի փարավոն
*
Մի պահ առանձին մնալով` ես մոտս կանչեցի Հրաչին: Մենեսի հայտնածի վրա գումարելով Հրաչի տեղեկությունները, վերջնականապես պարզեցի իրավիճակը: Ըստ ամենայնի ամեն ինչ ավելի քան լուրջ էր: Միջագետքում ու Մեծ Անապատում արդեն սկսվել էր զորահավաք: Ինչպես միշտ` Շարուքենի Հատուկ գունդը կազմ ու պատրաստ էր ցանկացած պահի մարտի նետվելու, սակայն այս անգամ լավն այն էր, որ ընդհանուր զորահավաքի գործը ձգձգվում էր: Շատ տոհմապետեր չէին ցանկանում մասնակցել այս ամենին, իսկ շատերն էլ սակավաթիվ տոհմակիցներով էին ներկայացել:
- Տեր իշխան,- ավելացրեց Հրաչը,- այս անգամ կարծես վիճակն այնքան էլ վտագավոր չէ: Հազիվ հավաքվի երեք-չորս բյուր:
- Նախկինի համեմատ իհարկե քիչ է,- համաձայնվեցի ես,- սակայն հաշվի առ, որ այս անգամ էլ նրա հակառակորդն է ոչ թե ողջ Արարտան, այլ միայն Հայոց Միջագետքը և Կոմագենեն: Դե իսկ սրանց դաշնակիցները…: Դրանք առանձնապես մի կռվող չեն…: Սակայն Հրաչ,- նայեցի ես հավատարիմ հետախույզիս,- այս անգամ էլ է Կորճայքը մասնակցելու: Բայց հաշվի առ մի կարևոր պահ: Մենք մասնակցելու ենք որպես Հայոց Միջագետքի բանակ: Պա՞րզ է: Ոչ մի տեղ պաշտոնապես չպիտի երևա, որ սա Արարտայի բանակն է, ոչ մի դրոշ, ոչ մի բան: Երեկոյան Հազարապետ Հայկին ու Կորճայքի Մթերապետ Մաղաքին կկանչես ամրոց: Կարևոր խոսելիք կա…
Երեկոյան Վահագն ու օգնականներս արդեն հավաքվել էին ամրոցում: Մեր հետ էր նաև Մենեսը:
- Տղերք,- դառնալով հավաքվածներին` սկսեցի ես,- օտարի լծի տակ գտնվող մեր հայրենակիցները շուտով մարտի մեջ են մտնելու հենց այդ օտարի դեմ: Ժամանակին Շարուքեն կոչեցյալ անապատի ստոր իժը մեզնից գողացավ մեր հաղթանակը ու տիրեց Հայկ Նահապետի թողած երկրի մի լայն հատվածին: Այժմ ես ու սպարապետ Արամը պատրաստվում ենք վերադարձնել այն, ինչ ի սկզբանե մեզ է պատկանել: Հայկ, ինչպե՞ս են Կուտիները:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Հազարապետ Հայկը ու ես հերթական անգամ զարմացա` լավ որդին էլի թող իր հորը նման լինի, բայց այսքա՞ն,- գունդը մշտապես մարզվում է, գտնվում է բարձր մարտական պատրաստվածության վիճակում և տղերքը պատրաստ են ամեն ինչի,- իրենից անկախ հոր խոսքերը կրկնելով սեղմ զեկուցեց նա:
- Իսկ "Դաշույն"-ն ու "Աղվե՞ս"-ը:
- "Դաշույն"-ը մշտապես մարզվում է ու նրա ամեն մի ռազմիկը թշնամու մի քանիսին արժե, իսկ "Աղվես"-ի մասին դու տեղյակ ես, քանի որ մշտապես տեսնում ես նրա աշխատանքը: Այն իր տրամադրության տակ ունի ամենալավագույն ու արագավազ էշերը, որ մենք կարողացել ենք գտնել և պատրաստ է կատարել քո ցանկացած հանձնարարությունը:
- Լա՜վ, օրերս Վահանգնը կգա ստուգայցի, ինչ թերություն ունես` վերացրու: Մենք գտնվում ենք պատերազմի շեմին և ես թույլ չեմ տա որևէ մի թերացում: Մթերապետ Մաղաք, ինչ վիճակում են պահեստարաններդ:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Վրույրի որդին,- ամեն ինչ ըստ արժանավույնի է: Ունենք կուտակած երկու տարվա ցորեն հինգ հազար ռազմիկի կերակրման համար:
- Լավ, քո մոտ էլ շուտով Վահանգը կերևա: Իսկ այժմ լսեք թե ինչ կասեմ: Եթե Հայոց Միջագետքում աղմուկ սկսվի` մենք մասնակցելու ենք: Մասնակցելու ենք առանց աշխարհազորի` միայն Կուտիների գնդով: Սա թող լինի տղերքի մարտական մկրտությունը, որը կկատարվի մեր վաղեմի թշնամու ատամների ջարդի խշրտոցի տակ: Պա՞րզ է: Մեկ էլ մի բան, չնայած դա արդեն բոլորդ գիտեք էլ… պատերազմ լինի թե խաղաղություն, եթե ես մահանամ, Կորճայքի իշխանի պաշտոնում ինձ հաջորդելու է որդիս` Վահագնը: Դուք բոլորդ նրան շատ լավ ծանոթ եք, դրա համար էլ ավելորդ խոսքեր չեմ ասում: Մեկնեք ձեր տեղերը և պատրաստ եղեք հրամաններիս…
Օգնականներիս Վահանգնի հետ բաց թողնելով` ես դարձա Մենեսին.
- Դո՞ւ ինչ պիտի անես:
- Առանձնապես ոչինչ, երևի մի քանի օրից կվերադառնամ Միջագետք: Ձեր մոտից արդեն հանգիստ եմ:
- Իհարկե, հերթական անգամ մեր ձեռքով թուլացնում ես Շարուքենին,- ծիծաղեցի ես,- ամեն դեպքում հարգանքի արժանի է քո խելքը:
- Դե իմ կարծիքով դուք ինքներդ էլ դեմ չեք կռվին և ես միայն որոշ չափով օժանդակում եմ: Բացի այդ ամեն ազգ իր կռիվը ինքը պիտի կռվի, դե դուք էլ կռվում եք ձեր տարածքների համար…
- Երբեմն դրանով օժանդակելով մի ուրիշ ազգի, չէ՞,- աչքով արեցի ես:
- Իհարկե, դա էլ է կյանքի օրենքը: Այ օրինակ քեզ ընդհանրապես չի հուզում, չէ՞, թե ինչքան ժամանակ է Եգիպտոսը պայքարում Լիբիայի, Նումիբիայի և Քուշի կատաղի վայրենիների դեմ: Իսկ մենք պահում ենք նրանց ու թույլ չենք տալիս արևմուտքից ներխուժել Միջագետք: Մենք էլ կռվում ենք մեր տարածքների համար` դրանով օժանդակելով ձեզ,- սիրալիր ժպտաց բարեկամս:
*
Ես Մենեսին ճանապարհեցի, իսկ մի քանի օրից Ալկիքար եկավ սպարապետ Արամը: Ես ու Վահագնը պատշաճ կերպով դիմավորեցինք սպարապետին, որից հետո հավաքվեցինք որոշելու մեր անելիքը.
- Իշխան Հայկ,- առաջինը խոսեց սպարապետը,- ուր որ է Հայոց Միջագետքում, Կոմագենեում ու հարակից տարածքներում կպայթի մի հզոր ապստամբություն: Շուտով հարկահանները կգան, մերոնք դրանց մի լավ ջարդ կտան ու ամեն ինչ կսկսվի: Սակայն այս անգամ Արարտան պաշտոնապես չի մասնակցելու: Դե գիտես էլի, մեր Մեծ քուրմը աստղերի ինչ-որ շարժումներից որոշման է հանգել…: Մի խոսքով: Սակայն ես ճիշտ չեմ գտնում, որ մենք անօգնական թողնենք մեր հայրենակիցներին` Հայկ Նահապետի երկրի մի լայն հատվածում ապրող արիներին, թեև նրանք այժմ օտարի տիրապետության տակ են: Դրա համար էլ որոշվել է այսպես ասած մասնավոր կարգով մասնակցել այս պատերազմին: Ես քո տրամադրության տակ կդնեմ մեկ բյուր ռազմիկ, որոնք որպես կամավորներ, առանց որևէ դրոշի կամ տարբերանշանի, քո հրամանատարության տակ քոնոնց հետ կմասնակցեն այս տուրուդմփոցին: Ինձ թվում է քո և ապստամբների ուժերը պիտի բավարար լինեն Շարուքենի ծերունի մորուքը մի լավ փիտտելու համար: Ի՞նչ կարծիքի ես:
- Տեր սպարապետ,- ոտքի կանգնեցի ես ու կարծես մեջս զգացի վաղուց մարած համարած ուժերս և վրաս եկավ մի թարմություն ու եռանդ,- ես, իմ որդի և հաջորդ, Կորճայքի բանակի հրամանատար Վահանգնը ու ողջ Կորճայքի բանակը պատրաստ ենք կատարելու քո հրամանը:
- Լա՜վ է,- ծիծաղեց սպարապետը,- տեսնում եմ, որ հայրս իզուր չէր, որ միշտ շատ բարձր էր արտահայտվում քո մասին, իշխան: Ուրախ եմ նաև, որ չնայած տարիքիդ` ուժդ ու կորովդ չես կորցրել:
- Ի՞նչ ես ասում, տեր սպարապետ, այսպիսի գործի համար ես մեռած տեղից էլ կելնեի կգայի: Չես պատկերացնի, թե ինչքան եմ ես այս պահին սպասել: Ես ու հայրդ ժամանակին Շարուքենին մի թեթև պարտք ենք մնացել: Սպարապետ Վահեն այն աշխարհից ինձ չի ների, եթե ես այդ ամենն առանց հատուցման թողնեմ…
- Բայց սա դեռ բոլորը չէ,- գոհ ժպտաց սպարապետը,- գիտե՞ք մի քանի օր առաջ ում դեսպանությունն էր Հայկաշենում: Չեք կռահի:
- Թույլ տուր, տեր սպարապետ,- խոսք վերցրի ես,- վերջերս կարծես Էլամցիք են անցել Կորճայքով ու ուղղություն վերցրել դեպի Հայկաշեն, այնպես որ կարելի է ենթադրել, որ դուք դեսպանություն եք ընդունել Էլամից:
- Ապրես, իշխան, լավ ես աշխատում: Մեր գլխավոր Հետախույզն էլ արդեն հայտնել էր, որ այժմ Էլամը բաժանված է երկու թագավորությունների, դրա համար էլ մենք չզարմացանք, երբ մի քանի օր առաջ Էլամից Հայկաշեն ժամանեց միանգամից երկու դեսպանություն: Մեկը եկել էր Էլամի հիմնական մասի արքա Խիշեպրատեպից [1] ու նրա գահակից որդի Խելուից [2], մյուսը` Էլամի մյուս մասի արքա, Վարասխայում [3] նստող Աբալգամեշից [4]: Դեսպանությունները հայտնում են, որ Էլամի երկու թագավորությունները դաշինք են կնքել իրար հետ ընդդեմ Շարուքենի և այժմ մեզ էլ են առաջարկում միանալ իրենց դաշինքին:
- Ինչպես ժամանակին մենք իրենց առաջարկեցինք,- մռայլ հիշողություններից կնճռոտվեցի ես,- այն ժամանակ մեր Մեծ քուրմը հավատարիմ չմնաց դաշնակցին և էլամցիք ահագին տուժվեցին…
- Դե հիմա իրենք են առաջարկում: Պատկերացնո՞ւմ ես, Հայկ, եթե գլխավոր Հետախույզը չզեկուցեր դրանց դեսպանության գալու մասին, այն ստիպված կլիներ ամիսներով մնալ Հայկաշենում, քանի որ Մեծ քուրմը ժամանակ չէր գտել նրանց ընդունելու համար: Լավ էր, որ ես իմացա: Ինձ համար դժվար չեղավ ստանալ Մեծ քրմի համաձայնությունը և ընդունել դեսպաններին: Այժմ մենք պայմավորվածություն ունենք Էլամի հետ, որ հենց Հայոց Միջագետքում աղմուկ սկսվի, մենք հնարավորինս շատ ուժեր քաշենք մեզ վրա ու տեղեկացնենք իրենց: Այդ դեպքում իրենք պարտավորվում են հարվածել իրենց կողմից:
- Վատ չի, տեր սպարապետ, սակայն ինձ ինչ-որ դուր չի գալիս դրանց պատրաստակամությունը: Չնայած մյուս կողմից էլ Շարուքենը ըստ իմ տվյալների կրկին սկսել է նաև նրանց սպառնալ, այնպես որ գուցե և ամեն ինչ ավելի պարզ է…
- Ամեն դեպքում, իշխան Հայկ, դաշինքը նորից է կնքված ու այս անգամ ամեն ինչ պետք է արվի պատշաճ կերպով,- սպարապետը ոտքի կանգնեց և ինձ տվեց Էլամի երկու արքաների մատանիները,- նրանք պարտավորվել են այս մատանիները ստանալուն պես ելնել արշավի:
Մենք ոտքի կանգնեցինք.
- Դե ձեզ տեսնեմ, տղերք, գործեք: Վահագնի մասին իհարկե չեմ էլ ասում, քանի որ վերջին տարիների նավասարդյան մրցումներին ես եմ սեփական ձեռքով անընդհատ պարգևատրում նրան: Հը՞, Վահագն, կկարողանանք գետնել սրանց:
- Ես միայն դրան եմ էլի սպասում, տեր սպարապետ,- լուրջ տեսքով ձեռքը տարավ մեջքից կախված թրին որդիս,- վաղուց է, որ արդեն ձանձրացել եմ մանր-մունր ավազակներ կախ տալուց, ժամանակն է, որ մի ծերունի երկարամորուքի քարշ տամ կախաղանի մոտ…
Սպարապետին ճամփեցինք, իսկ երեք օրից Ալկիքար ներկայացավ բյուրավոր Հայկազունի Արբակը, որին հետևեց նաև նրա բյուրը:
________________
[1] Խիշեպրատեպ (մ.թ.ա. մոտ 2295-2260): Էլամի մի մասի արքան:
[2] Խելու (մ.թ.ա. մոտ 2280-2250): Խիշեպրատեպի որդին և գահակիցը, իսկ հոր մահից հետո Էլամի մի մասի միանձնյա արքան:
[3] Քաղաք և համանուն մարզ Էլամի հյուսիս-արևմուտքում: Մեր նկարագրված ժամանակ երկրի մի մասի մայրաքաղաքը:
[4] Աբալգամեշ (մ.թ.ա. մոտ 2280-2260): Էլամի մի մասի արքա:
*
Ինչպես պետքն է տեղավորելով Կորճայք մտած բյուրը, ես ինձ մոտ հավաքեցի Հայկազունի Արբակին, Վահագնին, Հազարապետ Հայկին ու Հրաչին, որը կարևոր լուրեր ուներ:
- Քո թույլտվությամբ, տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Հրաչը,- սուրհանդակները հենց նոր հայտնեցին, որ հարկահաններն արդեն մտել են Հայոց Միջագետք ու նրանց դեմ սկսվել են տարերային ըմբոստություններ:
- Դեհ ինչ, իմ զորականներ, կարելի է ասել, որ սկսվեց: Մի քանի օրից հարկահաններին վերջնականապես կջարդեն ու մինչ այդ լուրը հասնի Շարուքենին, մինչ նա իր թերլրացված բանակը հավաքի ու դնի շարժման մեջ, կանցնի մոտ կես ամիս: Ի՞նչ առաջարկներ ունեք:
- Քո թույլտվությամբ, հայր,- ոտքի կանգնեց Վահագնը,- ես առաջարկում դանդաղ շարժվել դեպի Կորճայքի ծայր հարավ-արևելք` Զագրոշյան լեռներ, մեր մոտով բաց թողնել դեպի Հայոց Միջագետք արշավող Շարուքենի հիմնական ուժերը, որից հետո սրընթաց երթով իջնել ուղիղ դեպի Աքքադ: Այսպես թե այնպես մեր ապստամբները կկարողանան կանգնեցնել Շարուքենի բանակին, իսկ այդ ընթացքում մենք էլամցիների հետ մի լավ թափ կտանք նրա մայրաքաղաքը ու մեկ էլ տեսար բռնեցինք հենց իրեն ու վերջ տվեցինք այս ամենին:
- Իսկ դու վստա՞հ ես, որ մեր ապստամբները կդիմանան մեր բաց թողած Շարուքենի բանակին:
- Հայր, ես արդեն խոսել եմ Հրաչի հետ ու նա հայտնում է, որ Շարուքենը դեպի հյուսիս կարող է շարժել միայն իր Հատուկ գունդը և հազիվ երեք բյուր Անապատի որդի: Սրանց մեր ապստամբները պետք է որ դիմանան, քանի որ իրենք էլ են մոտավորապես այդքան:
- Իսկ ի՞նչ կարծիքի են մյուսները,- դարձա ես իմ զորականներին:
- Կարծում եմ ճիշտ ձև է,- ոտքի կանգնեց Հայկազունի Արբակը,- մեկ էլ տեսար այդ անապատի իժը ընկավ ձեռքներս: Բացի դրանից մենք մի լավ թափ կտանք Շարուքենի հիմնական տիրույթները և նա ստիպված կլինի ապստամբների դեմ ուղարկած իր բանակը, եթե այն նույնիսկ այդ ժամանակ պարտված էլ չլինի, հետ, այսինքն մեր դեմ ուղարկել: Իսկ մեր ապստամբների թիկունքում ամեն դեպքում գտնվում է Արարտան, որի` Աղձնիքում գտնվող բանակը ամեն դեպքում կօժանդակի նրանց:
- Ես էլ եմ այդ կարծիքին, տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Հազարապետ Հայկը,- եթե մենք նույնիսկ ջարդենք էլ ապստամբների դեմ ուղարկվող Շարուքենի բանակը, ապա ստիպված կլինենք այսպես թե այնպես շարժվել դեպի Աքքադ, իսկ այդ ընթացքում Անապատի որդիների մի նոր բանակ ի հայտ կգա: Ավելի լավ է օգտվենք Շարուքենի զորահավաքային դանդաղկոտությունից:
- Դե լավ, ես էլ եմ այդ կերպ մտածում, քանի որ այդ դեպքում մենք նաև էլամցիներից ապահով կլինենք, որ մեր գլխին հանկարխ խաղեր չխաղան: Դրա համար էլ համարենք, որ որոշումը ընդունված է: Հրաչ, քո լրտեսները թող մշտապես հետախուզեն ապստամբների դեմ շարժվող Շարուքենի բանակը, որ մենք հարմար պահը բաց չթողնենք: Իր հերթին կիրառիր բոլոր միջոցները, որ թշնամու լրտեսները հոտ չքաշեն մեր բանակի երթին մասին: Բացի այդ հենց հիմա սուրհանդակ ուղարկիր Արշանների մոտ և տեղեկացրու մեր որոշման մասին: Մի սուրհանդակ էլ սպարապետին ուղարկիր և տեղեկացրու այս ամենի մասին, իսկ մի քանի սուրհանդակ էլ անմիջապես Էլամ ուղարկիր այս մատանիներով,- ես Հրաչին տվեցի Էլամի արքաների մատանիները,- և տեղեկացրու, որ ժամանակն է իրենց արշավելու: Իսկ այժմ հայտարարվում է ընդհանուր մարտարշավ դեպի Զագրոշյան լեռներ: Այստեղից մենք մոտիկ կլինենք և Էլամին, և Աքքադին:
Ես անմիջապես ոտքի հանեցի Կուտիների գունդը, որը միանալով Հայկազունի Արբակի բյուրին, սկսեց մարտարշավը դեպի հարավ-արևելք: Ինչպես և նախկինում` "Աղվես"-ի իր լրտեսների ու սուրհանդակների հետ էր եռանդուն Հրաչը, որը ապահովում էր բանակի անվտանգ երթն ու մշտապես լրացնում էր թշնամու մասին տեղեկատվության պակասը: Մի քանի օրից իմ տասնյոթ հազարանոց բանակը ճամբարեց Կորճայքի ծայր հարավ-արևելյան Մահկերտ տուն գավառում` Զագրոշյան լեռների փեշերին…
http://4.bp.blogspot.com/-iC59CRPcyeU/TgvnXi1wQcI/AAAAAAAABoI/E_xhVfPypZU/s1600/Mapas%2BImperiales%2BImperio%2Bde%2BAkkad5.jpg
Ահա, տեսեք թե ինչ էին մտածել Հայկն ու իր զինակիցները: Տեսնո՞ւմ եք Մարին, Եփրատի "ծնկի" մոտ` քարտեզի կենտրոնում, ինչպես նաև Աքքադը` դրանից աջ ներքև, ու մեկ էլ Հայոց Միջագետքը "PAIS ALTO"-ի շրջակայքում: Ուրեմն` մերոնք, որ տեղաբաշխված էին մոտավորապես Ուրմիա լճից մի քիչ արևմուտք, ուզում էին շրջանցել Մարիի մոտ հավաքված թշնամու բանակը, ինչպես նաև Մեծ Անապատից (Մարիից ներքև` մոխրագույն հատվածը) երկար շարանով (ոնց-որ "մրջյուններ") դեպի Մարի շարժվող Անապատի որդիների շարասյունը ու փոխարենը թևային շարժով` "LOS ZAGROS"-ով արևելքից իջնել ուղիղ Աքքադի վրա:
*
Մի քանի օրից սկսեցին հոսել տեղեկությունները: Ապստամբներին իհարկե հաջողվեց առանց դժվարությունների ջարդել հարկահաններին ու նրանց մնացորդներին դուրս շպրտել իրենց տարածքներից: Դրան ի պատասխան Շարուքենը, որի Հատուկ գունդը և երեք բյուրանոց բանակը կենտրոնացված էր Աքքադում, հռչակեց արշավանք դեպի հյուսիս: Սակայն այդ ընթացքում մեր սուրհանդակները արդեն հասել էին Էլամ ու ոտքի էին հանել նրանց: Երբ Շարուքենի հիմնական բանակը սկսեց ուղղություն վերցնել դեպի հյուսիս-արևմուտք` դեպի Հայոց Միջագետք, իմ բանակը սկսեց Միջագետքը արևելքից եզերող լեռների փեշերով գիշերային մարտարշավ իրականացնել դեպի հարավ: Ընդ որում բանակի առջևից անփոփոխ կերպով ընթանում էր “Դաշույն”-ը, որը ոչ միայն արագորեն ներխուժում էր գրեթե չդիմադրող քաղաքները, այլև ոչնչացնում էր լիովին անակնկալի մատնված թշնամու հատուկենտ զորականների: Նման կերպ առաջ ընթանալով մենք մտանք Առապխա [1], հետո նրանից հարավ գտնվող Նուզու քաղաքը [2], որից հետո կրկին լեռներով շարունակեցինք արշավը դեպի հարավ: Այդ ընթացքում վերադարձան Էլամ մեկնած սուրհանդակները և հայտնեցին, որ Էլամի երկու թագավորությունների բանակներն իրենք էլ արդեն արշավի են ելել ու մի քանի օրից կմոտենան Էշնունային [3]:
Պետք է ասել, որ այս քաղաքներում դեռևս մեծամասնություն կազմող Միջագետքի նախկին բնակիչները առանձնապես հակված էլ չէին մեզ դիմադրելու ու իրենց հերթին էլ չափազանց զզված էին Շարուքենից: Այնպես որ շատ տեղերում մեր հաջողությունները ձեռք էին բերվում չափազանց հեշտորեն: Ես վերականգնում էին նախկին տեղական կառավարման լուգալական համակարգը և անցնում առաջ: Միաժամանակ լուրեր եկան հյուսիս-արևմուտքից` հայտնելով, որ ապստամբների կենտրոնացված ուժերի դեմ շարժվող Շարուքենի բանակը արդեն կենտրոնանում է Մարի քաղաքի մոտակայքում: Ամեն ինչ ընթանում էր մեր ցանկացած կերպով, քանզի Հրաչի սուրհանդակները նաև հայտնում էին, որ Աքքադում ընդհանրապես չեն սպասում մեր երևալուն ու այնտեղ զորական ուժեր գրեթե չկան: Քաղաքում է միայն Շարուքենը` իր Հատուկ գնդի չորս հարյուրյակների հետ: Ընդ որում, ցանկանալով ընթացքում օժանդակել ապստամբների դեմ շարժվող իր բանակին, Շարուքենը հրամայել է Մեծ Անապատից իր հրամանով դուրս եկած ուժերին Աքքադ ներկայանալու փոխարեն շարժվել ուղիղ դեպի հյուսիս:
Իմ բանակը արագ, սակայն աննկատ կերպով շարունակում էր արշավանքը դեպի հարավ: Շուտով Հրաչը հայտնեց, որ այս ձևով շարունակելու դեպքում երկու օրից մենք կմիանանք հարավից դեպի Էշնունա շարժվող Էլամի բանակին: Ես գիշերային խորհրդակցության հավաքեցի բանակիս ղեկավարությանը.
- Տղերք,- դարձա ես նրանց,- երկու օրից մենք կմտնենք Էշնունա, քանի որ քաղաքում ոչ մի էական ուժ չկա: Սակայն իր հերթին հարավից դեպի քաղաք է շարժվում Էլամի բանակը: Հրաչը հայտնում է, որ նրա կազմում կա մոտ երկուսուկես բյուր ռազմիկ: Մենք երբեք էլ առանձնապես բարեկամական հարաբերությունների մեջ չենք եղել էլամցիների հետ, իսկ վերջին պատերազմից հետո նրանք մեզ առանձնապես սիրելու հիմքեր չպիտի էլ որ ունենան: Դրա համար ես բոլորիդ խստորեն պատվիրում եմ` լինել ծայրահեղ ուշադիր ու զգոն: Մեր դաշնակցի հետ եղեք հարգալից, սակայն ուշադիր:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Հազարապետ Հայկը,- քո հրամանները հենց այսօր կհասցվեն Կուտիների գնդի մարտիկներին:
- Իսկ ես կտեղեկացնեմ իմոնց,- Հազարապետիս լրացրեց բյուրավոր Հայկազունի Արբակը:
- Լավ…, Հրաչ, իսկ ի՞նչ տրամադրություն է տիրում էլամցիների ղեկավարության մեջ,- դարձա ես Հետախույզիս:
- Տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Հրաչը,- մեզ ընդառաջ է շարժվում Էլամի միացյալ բանակը` իր արքաների ղեկավարությամբ: Սակայն Էլամի երկու թագավորությունների մեջ կան ներքին հակասություններ: Խիշեպրատեպը ու նրա գահակից որդի Խելուն իրենց համարում են Էլամի իսկական արքաներ և չեն ընդունում Վարասխայում նստող Աբալգամեշին, որը ժամանակին ապստամբել է իրենց դեմ և Շարուքենի օգնությամբ հասել Էլամի կիսմանը ու իր թագավորության հիմնադրմանը: Սրանց միավորել են ժամանակավոր շահերը, սակայն պարզ է, որ Շարուքենի պարտության դեպքում Աբալգամեշի դիրքերը կթուլանան: Ասեմ նաև, որ Աբալգամեշը մի տեսակ չկամորեն է մասնակցում այս արշավանքին, իսկ նրա տակավին երեխա, սակայն արդեն խիստ փառասեր որդի Կուտիկ-Ինշուշինակը [4] բացահայտորեն դեմ է արտահայտվում Շարուքենի դեմ պատերազմին, չնայած գտնվում է արշավող բանակի կազմում` հոր կողքին: Իսկ այժմ մեր դաշնակիցների բանակի մասին: Սրանք իրենց սովորության համաձայն մարտի են ներկայացել տոհմերով: Մարտի ժամանակ Էլամի բանակի կարգապահությունը բավականին թույլ է և տոհմապետերը թողնված են իրենց քմհաճույքին: Տոհմական ջոկատների ներսում ևս կարգապահություն առանձնապես չկա: Դրա փոխարեն սրանք կատաղի են ու սրանց մեջ մեծ է մարտի ժամանակ փոխադարձ փոխօգնությունը: Զինված են միջակ` ավելի լավ, քան Անապատի որդիները, բայց հաստատ ավելի վատ, քան ասենք մեր Կուտիների կամ Շարուքենի Հատուկ գունդը: Հատկապես թույլ է զրահավորումը, իսկ զենքերի մեջ գերակշռում են կարճ սրերը ու քարե ծայրակալներով նիզակները: Ռազմիկների միայն քիչ մասն է զինված երկար թրերով կամ տապարներով: Թեև կան բավարար թվով աղեղնավորներ, սակայն նրանց աղեղները մերինին չի հասնի, իսկ նետերի ծայրակալերի էլ շատ քիչ մասն է երկաթից:
- Լավ, այս ամենը մենք հաշվի կառնենք: Ի՞նչ եք կարծում Էշնունայի վերաբերյալ:
- Հայր,- ոտքի կանգնեց Վահագնը,- “Դաշույն”-ի ռազմիկները արդեն քաղաքում են և մեր մոտենալուն պես ներսից կհարվածեն: Դա տեղի կունենա վաղը` օրվա վերջում: Իսկ հաջորդ օրը մենք այնտեղ կդիմավորենք էլամցիներին:
- Դեհ, կարծես թե ամեն ինչ խոսեցինք: Գործեք,- ազատ արձակեցի օգնականներս:
… Հաջորդ օրվա վերջին իմ բանակը, շնորհիվ “Դաշույն”-ի գործողությունների, հեշտորեն թափանցեց Էշնունա և գրավեց այն, իսկ մյուս օրը սուրհանդակներս հայտնեցին, որ Էլամի բանակը մոտենում է քաղաքին: Իմ բանակին անհրաժեշտ հրահանգներ տալուց ու Էլամի բանակի ճամբարելուց հետո ես էլամցիների առաջնորդներին հրավիրեցի իմ նստավայր` խորհրդակցության համար:
________________
[1] Քաղաք հյուսիս-արևելյան Միջագետքում` Աշշուրից մոտ 100 կմ արևելք:
[2] Քաղաք հյուսիս-արևելյան Միջագետքում` Առապխայից մոտ 20 կմ հարավ-արևմուտք:
[3] Քաղաք Միջագետքում ներկայիս Բաղդատից մոտ 100 կմ հյուսիս-արևելք:
[4] Կուտիկ-Ինշուշինակ` մ.թ.ա. մոտ 2260-2250` Վարասխայի կառավարիչ, 2250-2175` Էլամի արքա:
*
Հաջորդ օրն առավոտյան արդեն իմ նստավայրում էին Խիշեպրատեպը ու նրա գահակից որդի Խելուն, ինչպես նաև Աբալգամեշն ու նրա մանկահասակ որդի Կուտիկ-Ինշուշինակը, որին հենց իր հայրն էր շատ տեղ տալիս և այդ տարիքից էլ մասնակից դարձնում պետական կառավարման հարցերին: Ես ու իմ զորականները մի լավ հյուրասիրեցինք հյուրերին, որից հետո հարմար գահվորակների վրա տեղավորվելով` անցանք ընդհանուր հարցերի քննարկմանը: Առաջինը խոսք վերցրի ես:
- Էլամի հարգարժան արքաներ, Հայկ Նահապետի ռազմիկները ողջունում են քաջարի լեռնեցիներին ու նրանց հաջողություն մաղթում ապագա միացյալ գործողություններում: Մենք մեր սրերի շաչյունն ու նետերի թռիչքը կմիավորենք ձերինի հետ ու հույս ունենք, որ դա կհանգեցնի մեր ընդհանուր թշնամու` ատելի Շարուքենի կործանմանը:
Իմ դիտավորյալ ասված այս խոսքերից, որոնցով ես պարզում էի կողմերի դիրքերը, Աբալգամեշը մի պահ մռայլվեց, իսկ նրա որդին անհանգիստ շարժում արեց: Դրա փոխարեն Խիշեպրատեպը ու նրա գահակից որդի Խելուն բավարարված իրար նայեցին:
- Ես հույս ունեմ,- կարծես չնակատելով այդ ամենը` շարունակեցի ես,- որ հենց վաղը մենք կարշավենք դեպի հարավ ու կհարվածենք Աքքադին` վերջ տալով մեր ընդհանուր թշնամուն: Դո՞ւք ինչ կարծիքի եք:
- Մենք համամիտ ենք քեզ հետ, Հայկ Նահապետի զորական,- իրենց տեսակետը ներկայացրեց Խելուն,- և դա ինչքան շուտ լինի, այնքան լավ:
- Իսկ ինչպե՞ս պիտի տիրենք Աքքադից ձեռք բերված ավարը,- հանկարծ հարցրեց Աբալգամեշը,- եկեք հենց հիմա պայմանավորվենք:
- Ըստ պատերազմի օրենքների,- պատասխանեցի ես:
Կուտիկ-Ինշուշինակը կամակոր տեսքով ոտքի կանգնեց.
- Դա արդար չի,- ասաց տակավին երեխան ու նայեց մեզ,- էլամցիք ավելի շատ են ու հետևաբար ավելի շատ էլ կռվելու են: Ես պահանջում եմ ավարի ավելի մեծ բաժին: Բացի այդ ձեր պատճառով մենք մի անգամ արդեն տուժվել ենք, դրա համար էլ իրավունք ունենք այսպես խոսելու: Ես պահանջում եմ Էլամի բանակի համար ավարի կեսը և մյուս կեսի կեսը, հակառակ դեպքում մենք հետ կգնանք:
Հանուն ընդհանուր գործի զիջեցի ու, փորձեցելով չնկատել ասվածի կոպիտ տոնը, համաձայնության եզրեր առաջարկեցի.
- Կռվին մասնակցում են երեք բանակներ, ավարն էլ կկիսվի երեք մասի: Դուք պետք է որ բավարարված լինեք,- սիրալիր ժպտացի ես:
- Ոչ, մենք պահանջում ենք ավարի կեսը և մյուս կեսի կեսը,- որդու համառությունը պաշտպանեց Աբելգամեշը,- հակառակ դեպքում ես հենց հիմա իմոնց հետ եմ տանում:
- Դրանով դուք կվնասեք Էլամին,- փորձեց իր հայրենակիցներին խելքի բերել միջամտած Խիշեպրատեպը,- չի կարելի դաշնակցի հետ այդպես…
- Մենք նրանց երեսից մի անգամ արդեն տուժվել ենք և իրավունք ունենք,- համառ տոնով խոսողին ընդհատեց Կուտիկ-Ինշուշինակը,- ու ընդհանրապես, սա մեր կռիվը չէ:
Ես զգացի որ նման ձևով շարունակվելու դեպքում կարող է շատ հեռուն գնանք:
- Դուք կստանաք ողջ ավարը,- բառերը հատ-հատ շեշտելով ասացի ես,- ողջ ավարը բաժին կհասնի Էլամի բանակին:
Այս խոսքերիցս նույնիսկ Խիշեպրատեպի ու նրա գահակից որդի Խելուի աչքերը փայլեցին, իսկ Աբալգամեշն ու իր որդին, այլևս ասելու բան չունենալով, լռեցին:
- Իսկ այժմ ես առաջարկում եմ քննարկել, թե ինչպես ձեռք բերել այդ ավարը,- փորձեցի գործին անցնել ես,- ըստ մեր տեղեկությունների Աքքադում քիչ ուժեր կան, որոնք հազիվ կհերիքեն քաղաքի պարիսպները պաշտպանելու համար: Դրա համար էլ առաջարկում եմ, ինչքան շուտ, այդքան լավ, արագորեն շարժվել Աքքադի վրա: Սանդուղքներ ու պաշարողական այլ միջոցներ կպատրաստենք տեղում:
- Մենք համաձայն ենք,- բոլորի փոխարեն պատասխանեց Խիշեպրատեպը,- քաղաքի գրավումից հետո մենք հետ ենք վերադառնում, իսկ մնացածը ձեր գործն է:
- Ինչպես կցանկանաք,- խոնհարվեցի ես:
Խորհրդակցությունը վերջացավ ու էլամցիք հեռացան պալատից` ուղևորվելով քաղաքից դուրս ճամաբարած իրենց բանակ:
- Տեր իշխան,- էլամցիների հեռանալուց հետո ինձ դարձավ Հրաչը,- ավարի հարցով արված զիջումը կարծես թե մի քիչ հարթեցրեց վիճակը:
- Չէ՜է՜, Հրաչ ջան, ոչինչ էլ չհարթեցրեց,- ձեռքս թափ տվեցի ես,- սրանց հոգսը ավարը չէր ու դրանով սրանք ուզում էին միայն առիթ գտնել ու հեռանալ: Դա նրանց չհաջողվեց, սակայն Աբալգամեշն ու նրա երես տված լակոտը ինձ հեչ դուր չեկան: Դրանցից պիտի զգույշ լինենք: Հրաչ, հենց հիմա լրտեսներ ուղարկիր ու թող ուշադիր հետևեն էլամի բանակին: Եթե Խիշեպրատեպին ու նրա գահակից որդուն դեռ կարելի է վստահել, քանի որ սրանց շահերը մեր հետ ընդհանուր են, ապա այն երկուսը խիստ կասկածելի են: Ձեզ բոլորիդ,- դառնալով զորականներիս` ասացի ես,- մոտակա գործողություններում եղեք ծայրահեղ զգույշ: Ի՞նչ եք ձեռնարկել:
- Հայր,- ոտքի կանգնեց Վահանգնը,- "Դաշույն"-ն արդեն պատրաստ է: Հենց այս գիշեր իմ գլխավորությամբ այն կմեկնի հարավ և նրա ծպտված ռազմիկները վաճառականների, մուրացիկների ու թափառականների տեսքով կմտնեն քաղաք: Ձեր մոտենալուն պես մենք ներսից կհարվածենք քաղաքին:
- Լավ է, որդիս, դու պետք է որ կարողանաս դա անել:
- Իմ բյուրը տեղավորվել է հանգստի, սակայն ուժեղ հսկողություն եմ սահմանել` համենայն դեպս,- հայտնեց բյուրավոր Հայկազունի Արբակը:
- Կուտիների գունդը նույնպես հանգստանում է` ուժեղ հսկողության պայմաններում,- հայտնեց Հազարապետ Հայկը:
- Ես էլ տեղեկություններ եմ հավաքել Աքքադի մասին,- խոսք վերցրեց Հրաչը,- ինչպես և առաջ, քաղաքում կա Հատուկ գնդի միայն չորս հարյուրյակ: Իհարկե առիթի դեպքում Շարուքենը զենքի տակ կդնի նաև քաղաքի տղամարդկանց մի մասին, սակայն նույնիսկ այդ դեպքում հազիվ ունենա հազարից-հազարհինգհարյուր ռազմիկ: Եթե հաշվի առնենք նաև "Դաշույն"-ի գործողությունները, ապա պետք է որ կարողանանք քաղաքը գրավել: Որոշակի սպառնալիք է նաև Անապատի զավակների շղթան, որը շարժվում է դեպի հյուսիս, սակայն առիթի դեպքում կփոխի իր ուղղությունը ու կգա մեզ վրա: Ապստամբների դեմ շարժվող Շարուքենի բանակին նույնպես չի կարելի հաշվից հանել…
- Լավ: Դա մենք հաշվի կառնենք: Լսեք ինչ եմ ասում: Հենց հիմա հայտարարեք ողջ բանակին, որ այն ռազմիկը, ով կբռնի Շարուքենին, իմ կողմից կարժանանա առանձնահատուկ պարգևի: Ընդ որում կենդանի բռնելու դեպքում պարգևը կկրկնապատկվի: Դեհ ձեզ տեսնեմ, այս անգամ մենք պետք է, որ այդ "հիրավի արքայի" հախիցը գանք…
*
Հաջորդ օրը վաղ առավոտյան իմ ու Էլամի բանակը դուրս եկավ Էշնունայից ու ճանապարհ ընկավ դեպի հարավ-արևմուտք: Սակայն անմիջապես էլ ինձ ներկայացավ Հրաչը, որը խիստ մտահոգ տեսք ուներ:
- Տեր իշխան,- հայտնեց նա,- երեկ ուշ գիշերով էլամի բանակատեղիից արագավազ էշերի վրա սուրհանդակներ են հեռացել: Ըստ բռնած ուղղության կարելի էր ենթադրել, որ ուղղվել են դեպի Աքքադ: Սակայն իմոնք գիշերով կորցրել են հեռացողների հետքը, իսկ մինչ այժմ էլ շարունակվող որոնումները արդյունք չեն տվել: Ներիր այս թերացումը,- գլուխը կախեց բազմափորձ հետախույզս:
- Ո՞վ է ուղարկել դրանց,- մռայլվեցի ես:
- Դա կարող եմ ճշգրիտ ասել, քանի որ վաճառականի արտաքնի տակ ծպտված իմ գործակալին հաջողվել է լսել ամեն ինչ: Մեր մոտից հեռանալուց հետո Աբալգամեշն ու Կուտիկ-Ինշուշինակը առանձնացել են իրենց վրանում ու որոշել են իրենց խաղը խաղալ: Սրանք ուզում են հասնել նրան, որ Շարուքենի ձեռքով ջարդվեն նախ և առաջ իրենց մրցակիցները, իսկ հետո` նաև մենք: Դրանով նրանք մի կողմից կազատվեն իրենց մրցակիցներից և կտիրեն ողջ Էլամին, մյուս կողմից էլ հարվածելով մեզ, համ Շարուքենին կապացուցեն իրենց հավատարմությունը, համ էլ մեր ճաշը կհարամեն:
- Անպետքներ, ուրեմն դրանց հերիք չէր ողջ ավարը, դեռ ուզում են մեր գլխին էլ օյի՞ն խաղալ: Թյո՜ւ սենց զորականներին…,- չդիմացա ես,- իսկ քո տվյալները հաստա՞տ են:
- Իմ գործակալն իր ականջով է լսել, տեր իշխան: Նա իմ հավատարիմ ու փորձառու հետախույզներից է ու ես նրան հավատում եմ:
- Լա՜վ, այդպես հա՞, լկստված լակոտ ու երեխային երես տված հայր…
Ես մի պահ լռեցի, որից հետո դարձա Հրաչին.
- Լավ, Հրաչ, ուրեմն իրավիճակն այսպիսին է: Մենք արդեն չենք հասցնի խանգարել Շարուքենին ու նա կտեղեկացնի իր բանակներին, որից հետո և Մարիի մոտ գտնվող ու ապստամբների դեմ շարժվել պատրաստվող բանակը, և Մեծ Անապատից դեպի հյուսիս շարժվող տոհմերը շուռ կգան մեր դեմ: Կարելի է իհարկե հենց հիմա հետ դառնալ, սակայն դրանով մենք նախ կվարկաբեկենք մեզ, որ ևս մեկ անգամ հետ կանգնեցինք դաշինքից ու բացի այդ ես չեմ էլ կարող իմ նախաձեռնությամբ նման բան անել: Հետո դրանով մենք նաև կօժանդակենք մեր դավադիրներին ու նրանք հասած կլինեն իրենց նպատակին: Ասեմ նաև, որ ես ինքս էլ չեմ ուզում հանգիստ թողնել Շարուքենին, եթե այսպիսի առիթ կա: Դրա համար մենք խիստ գաղտնի պահելով այն, ինչ դու հենց նոր հայտնեցիր, կշարունակենք արշավանքը, սակայն հսկողության տակ կպահենք մեր դեմ շարժվող թշնամիներին: Ինձ թվում է պետք է որ կարողանանք խորամանկությամբ գերազանցել սրանց: Հենց հիմա քո “Աղվես”-ից մարդիկ ուղարկիր, որոնք պետք է անդադար հսկողության տակ պահեն Մարիի ուղղությունը և անմիջապես տեղեկացնեն այդ բանակի մոտենալու մասին` մշտական կապի մեջ լինելով շուտով այդ ուղղությամբ հայտնվող Արբակի բյուր հետ: Մարդիկ ուղարկիր նաև, որ հսկեն Աքքադից արևմուտք` դեպի Մեծ Անապատ ընկած տարածքները: Այժմ ազատ ես, գնա և ինձ մոտ կանչիր Հայկազունի Արբակին:
Հրաչը գնաց, իսկ կարճ ժամանակ անց ինձ ներկայացավ բյուրավորը:
- Արբակ,- դարձա ես նրան,- ի՞նչ վիճակում է բյուրդ, դիմանո՞ւմ է արշավին:
- Բյուրս արշավը հիանալի է տանում,- զվարթ տեսքով պատասխանեց վերջինս:
- Ահա թե ինչ, Արբակ, ինձ պետք է որ քո բյուրը աննկատ դանդաղեցի իր ընթացքը, շուտ-շուտ հանգստի նստի, իբր ձերոնք հիվանդանում են, չեն դիմանում և այլն: Մի խոսքով, ինչ ուզում ես արա, բայց էլամցիների մոտ այդ տպավորությունը պետք է ստեղծվի: Դուք հետ կմնաք մեզնից, իսկ հետո, երբ մենք արդեն բավականին հեռացած կլինենք, իբր մոլորված վիճակում կշարժվեք դեպի արևմուտք ու կճամբարեք Աքքադից մեկ օրվա հեռավորության ճանապարհի վրա` Եփրատի ափին: Այդ կողմից հնարավոր է, որ մեզ հարված գա և դուք պարտավորվում եք պահել այն: Դուք դիմադրելու եք Մարիից ձեզ վրա շարժվող Շարուքենի Հատուկ գնդին և Անապատի որդիների երեք բյուրին` հնարավոր է մեկ ամբողջ օր: Դիմադրելու եք ու մանր մարտերով նահանջելու եք դեպի մեզ, հասկանո՞ւմ ես: Մեզ պետք չէ, որ դուք կանգնեցնեք թշնամուն, այլ պետք է միայն, որ թշնամու ընթացքը ենթարկվի մեր կամքին ու նա Աքքադի պատերի տակ լինի այն ժամանակ, երբ մութ կլինի: Սա է կարևոր և քո խնդիրը սա է: Կրկնում եմ, թշնամին պետք է Աքքադ հասնի,- ես խիստ նայեցի Արբակին,- սակայն հասնի միայն այն ժամանակ, երբ մութ կլինի: Զգալով, որ դա արդեն այդպես կլինի, քո բյուրը արագորեն պետք է հեռանա թշնամու ճանապարհից` թողնելով, որ այն շարժվի դեպի Աքքադ: Սա պետք է ճշգրտորեն կատարել: Ոչ մի ավելորդ հերոսություն, ոչ մի այլ բան, պա՞րզ է: Զգուշացնում եմ, քո բյուրը մասնակցում է ողջ Միջագետքում ծավալվող մեկ այլ մեծ գործողության և քո առջև դրված խնդրի ճշգրիտ կատարումից շատ բան է կախված լինելու:
- Կկատարվի տեր իշխան,- ձգվեց Հայկազունիների խստավարժ մարտական ավանդություններով դաստիարակված զորականը,- հյուսիսից Աքքադի վրա եկող բանակը նրա պատերի տակ կլինի միայն մթնով:
- Ավելորդ էլ է ասել, Արբակ, որ սա մի գաղտնի գործողություն է և հատկապես կարևոր է, որ էլամցիք ոչինչ չիմանան: Հետախուզիր թշնամուդ և բացի այդ կապի մեջ եղիր արդեն իսկ այդ ուղղությամբ ուղարկված իմ “Աղվես”-ի հետախույզներիս հետ: Ինձ հետ ևս մշտապես սուրհանդակային կապի մեջ եղիր ու շուտ-շուտ սուրհանդակներ ուղարկելով տեղեկացրու վիճակիդ մասին: Զգուշացնում եմ, սուրհանդակներիդ հարյուրյակը չխնայես: Նույնն էլ ես եմ անելու: Իսկ հիմա ազատ ես:
- Հրամանդ ի կատար,- կրկին ձգվեց Արբակը և հեռացավ:
Որոշ ժամանակ անց Արբակի բյուրում այնքան շատացան կաղացողները, ծարավից ուժասպառ և շոգից ուշագնաց լինողները, որ այն կողքից անցնող էլամցի ռազմիկների հեգնական հայացքների տակ սկսեց շուտ-շուտ հանգստի նստել: Օրվա վերջում մենք արդեն տեսադաշտից կորցրել էինք Արբակի բյուրը…
- Թշնամին կորցրել է մոտ վաթսուն բյուր շարքից դուրս եկած ռազմիկ` սպանված, գերի և վիրավոր: Մենք կորցրել ենք մոտ քսան բյուր,
Լիոն ջան, Հայկին ասա, որ թվերը չխառնշտի` թյուրիմացությունների մեջ ենք ընկնում ;) :))
է~հ գոնե էն ընթացքում , որ խաղաղություն էր , մի սիրո պատմություն լիներ, թե չէ միայն պատերազմ հա պատերազմ , լարվածությունից մեռանք: Ոնց որ Վահագը ամուսնացած չէ?,չնայած ոնց որ մոտ քառասուն տարեկան է: Հայկը ընտանիքի գործերը լրիվ ձեռքից բաց է թողել::(
Լիոն ջան, Հայկին ասա, որ թվերը չխառնշտի` թյուրիմացությունների մեջ ենք ընկնում ;) :))
Ճիշտ ես, եղբայր, կարծես թե Հայկն այնքան է հուզվել այդ իրադարձությունները հիշելիս, որ պարզ անուշադրության սխալ է թույլ տվել: Իհարկե, ոչ թե "վաթսուն բյուր", այլ "վեց բյուր" և ոչ թե "քսան", այլ "երկու" բյուր: Երևի Հայկը սկզբում գրել է "հազար", հետո փոխել դա "բյուր"-ի, ահա և ստացվել է խառնաշփոթ ;)
- Թշնամին կորցրել է մոտ վեց բյուր շարքից դուրս եկած ռազմիկ` սպանված, գերի և վիրավոր: Մենք կորցրել ենք մոտ երկու բյուր, զոհվել է գլխավոր Նիզակակիր Հայկազունի Արբակը, ծանր վիրավորված է գլխավոր Աղեղնավորը…,- զեկուցում էր սպարապետի զորականներից մեկը,- հենց նոր ժամանած սուրհանդակները հայտնում են, որ Էլամի բանակը արդեն սարսափելի ավերածությունների է ենթարկում Միջագետքի հարավը և հսկայական վնաս է հասցրել թշնամուն…
Շնորհակալություն արժեքավոր դիտարկման համար :)
Գեա ջան, Վահագնը չէր ամուսնացել, հետևելով ռազմիկի արժեքային յուրօրինակ համակարգի, համաձայն որի ռազմիկը պետք է ընտանիք չունենա, որ առիթի դեպքում անվարան դեպի մահը գնա: Ասեմ միաժամանակ նաև, որ, չնայած դրա, հուշերից երևում է, որ Վահագնը լավ էր կանանց հետ քեֆ քաշել սիրող տղա էր ;) Նախորդ փուլում մենք վերջին անգամ Հայկին տեսանք մ.թ.ա. 2310 թ-ին, իսկ այժմ արդեն մ.թ.ա. 2265 թվականն է` 45 տարի անց...
Ի դեպ ասեմ, Նունեից հետո կարծես թե երկար ժամանակ Հայկը այլ կանանց վրա ուղղակի նույնիսկ նայել չէր ուզում...
Գեա ջան, Վահագնը չէր ամուսնացել, հետևելով ռազմիկի արժեքային յուրօրինակ համակարգի, համաձայն որի ռազմիկը պետք է ընտանիք չունենա, որ առիթի դեպքում անվարան դեպի մահը գնա: Ասեմ միաժամանակ նաև, որ, չնայած դրա, հուշերից երևում է, որ Վահագնը լավ էր կանանց հետ քեֆ քաշել սիրող տղա էր ;) Նախորդ փուլում մենք վերջին անգամ Հայկին տեսանք մ.թ.ա. 2310 թ-ին, իսկ այժմ արդեն մ.թ.ա. 2265 թվականն է` 45 տարի անց...
Ի դեպ ասեմ, Նունեից հետո կարծես թե երկար ժամանակ Հայկը այլ կանանց վրա ուղղակի նույնիսկ նայել չէր ուզում...
Լիոն էլ մի արդարացիր, Վահագնը ոչ թե ռազմիկ էր, այլ իշխանի որդի, ու այդ արժեքային համակարգի համաձայն ինքը պետք է ժառանգ ունենար:Ինձ թվում է , դու Հայկի նոթերը խմբագրել ես ու էդ սիլիբիլի ընտանեկան պահերը դուրս ես թողել, կամ էլ ես էս կյանքից բան չեմ հասկանում;):Մանավանդ , ինչքան գիտեմ , քանի որ հնում կյանքի միջին տևողությունը կարճ էր,մարդիկ շուտ էին ամուսնանում...ու Վահագը պետք է մոտ քսան տարեկանում մտածեր դրա մասին:հայկին էլ չէր խանգարի հարևան իշխաններից մեկի հետ այդ հարցով դաշինքի գար, իսկ եթե սպարապետ Վահեի հետ խնամի դառնար լրիվ հայավարի կլիներ...Աչքիս ես շատ խորացա:)
Լիոն էլ մի արդարացիր, Վահագնը ոչ թե ռազմիկ էր, այլ իշխանի որդի, ու այդ արժեքային համակարգի համաձայն ինքը պետք է ժառանգ ունենար:Ինձ թվում է , դու Հայկի նոթերը խմբագրել ես ու էդ սիլիբիլի ընտանեկան պահերը դուրս ես թողել, կամ էլ ես էս կյանքից բան չեմ հասկանում;):Մանավանդ , ինչքան գիտեմ , քանի որ հնում կյանքի միջին տևողությունը կարճ էր,մարդիկ շուտ էին ամուսնանում...ու Վահագը պետք է մոտ քսան տարեկանում մտածեր դրա մասին:հայկին էլ չէր խանգարի հարևան իշխաններից մեկի հետ այդ հարցով դաշինքի գար, իսկ եթե սպարապետ Վահեի հետ խնամի դառնար լրիվ հայավարի կլիներ...Աչքիս ես շատ խորացա:)
Չէ, Գեա ջան, այն ժամանակներում ընդունված էր ռազմիկների և նույնիսկ իշխանների (նրանց մեծ մասն էլ ռազմիկներ էին) ընտանիք չունենալը, քանի որ շատ զբաղված էին ռազմական գործերով, իսկ ըստ արիական կրոնի (Ավեստայում ու վեդաներում լավ էլ նկարագրված է) լավ արին չէր կարող ընտանիքը աչքաթող անել ու չզբաղվել իր ընտանեկան և ամուսնական պարտականություններով: Բացի այդ ոչ միշտ էր, որ պաշտոնական կանայք էին ունենում, ունենում էին հարճեր ու ժառանգ էր համարվում նաև հարճի զավակը:
Ի դեպ գիտական աշխարհի հին և կոպիտ սխալ` այն ժամանակներում կյանքի միջին տևողությունը կարճ չէր, դա են ապացուցում բազմաթիվ գրավոր և բանավոր վկայություններ: Պատմվածքից հեռու չգնանք` արդեն իսկ նկարագրված շատ կերպարներ հարյուր տարին հանգիստ բոլորում էին: Նույնիսկ կրոնական սուրբ գրքերում է գրված, որ ժամանակին մարդիք ավելի երկար էին ապրում: Հենց թեկուզ Շարուքինը (Սարգոն Հին) ըստ պատմանան տվյալների կառավարել է մոտ 50 տարի ու եթե հաշվի առնենք, որ իշխանության էր եկել ոչ երեխա ժամանակ, ապա պետք է որ հանգիստ հասած լիներ 75-80 տարեկան հասակի: Այդօրինակ երկարատև կառավարումների մասի հիշատակումները բազմաթիվ են:
Ի դեպ նաև նշոմ, որ խնամիանալը ըստ արիական սովորույթների արու զավակի կամքին հակառակ չէր կարող լինել: Իսկ սիլի-բիլիների մասը բաց թողնելը նորմալ է, հո հայրը որդու անձնական կյանը չէր բացելու :))
armen9494
01.09.2011, 20:31
Ժողովուրդ էս ուրիշ թեմայից քննարկելու բան չմնա՞ց, անցել եք էս մարդկանց անձնականի՞ն :))
Էս սաղ քո մեղավորությունն ա, Lion, որ ասում եմ շուտ-շուտ տեղադրի նոթերը:)
Էսի հո «իմ մեծ, չաղ հայկական հարսանիք»-ը չի՞:D
այ մարդ, դուք ինչ գիտեք, էդ մարդը սիրում էր աղջիկներին, թե՞ չէ, ուզու՞մ էր ընդհանրապես ամուսնանար, վերջիվերջո, կարողա ինչ-որ պռոբլեմներ ուներ: Դուք փոխանակ պատերազմի թեժ պահը քննարկեք, էդ մարդու անձնականն եք քննարկու՞մ:think:)
Lion, շարունակությունը տեղադրի, կարծում եմ էնտեղ ավելի լուրջ թեմաներ կլինեն քննարկելու համար, քան ամուսնությունը:
Լիոն էլ մի արդարացիր, Վահագնը ոչ թե ռազմիկ էր, այլ իշխանի որդի, ու այդ արժեքային համակարգի համաձայն ինքը պետք է ժառանգ ունենար:Ինձ թվում է , դու Հայկի նոթերը խմբագրել ես ու էդ սիլիբիլի ընտանեկան պահերը դուրս ես թողել, կամ էլ ես էս կյանքից բան չեմ հասկանում;):Մանավանդ , ինչքան գիտեմ , քանի որ հնում կյանքի միջին տևողությունը կարճ էր,մարդիկ շուտ էին ամուսնանում...ու Վահագը պետք է մոտ քսան տարեկանում մտածեր դրա մասին:հայկին էլ չէր խանգարի հարևան իշխաններից մեկի հետ այդ հարցով դաշինքի գար, իսկ եթե սպարապետ Վահեի հետ խնամի դառնար լրիվ հայավարի կլիներ...Աչքիս ես շատ խորացա:)
Էխ Գեա, Գեա - դատում ես ամեն ինչի մասին սովորական մահկանացուների չափանիշներով: Դու մոռանում ես, որ Հայկը "հավերժ երեսուն տարեկան" էր, այն դեպքում, երբ Վահագնը արդեն... 45 տարեկան էր;) Բա...: Չես մտածում, որ կարողա մի ժամանակ գա, երբ Վահագնը Հայկի հոր տարիքը ունենա... Կարծում ես Վագահնին այլ որդի պետք կլինի, քան... Հայկը... իր հայրը???!!
Ի դեպ, Varzor-ը այդ ամենի մասին շատ դիպուկ դիտարկումներ է անում, հարգանքներս, եղբայր: Դիպուկ են նաև նրա դիտարկումները կյանքի տևողության մասին: Հետաքրքիր է, Varzor ջան, որ դու այնքան խորաթափանցություն ես ունեցել, որ նկատել ես այս հանգամանքը չնայած տարածված ստերեոտիպների: Շարուքենի պահով ճիշտ ասացիր, ավելի տիպիկ օրինակ է Նոթերում հպանցիկ հիշատակվող Պեպի II-ը, Եգիպտոսի փարավոնը: Սա թագավորել է... 94 տարի, պատկերացնում եք??? Բացարձակ ռեկորդ է թագավորության տևողության պահով համաշխարհային պատմության մեջ: Ի դեպ, կարծես թե Հայկ Նահապետն էլ բացառություն չէ, քանի որ նա իշխել է 81 տարի: Ընդ որում եթե ընդունենք, որ Պեպին կարող էր փարավոն լինել ասենք մանուկ տարիքից, այսինքն մահացել է մոտ 100 տարեկան հասակում, ապա Հայկը, քանի որ ակտիվ գործիչ է իր իշխանության հենց սկզբում և մեծ ընտանիք ունի, հաստատ անցած է եղել 100-ը իր մահվան պահին, նույնիսկ եթե սկսեր իշխել 25 տարեկանից...
Եվ ի վերջո կրկին "սիլի-բիլիներ"-ի պահով: Ախր մոռանում եք... բա Նունեն? Դատելով Հայկի հուշերից, նրանք Նունեի հետ մոտ 40 տարվա ամուսնական կյանք են ունեցել և այս պայմաններում, վստահ եմ, ուրիշ կնոջ հետ "սիլի-բիլի" Հայկը ոչ մի կերպ չէր անի: Հիշում ես, Գեա ջան, դեռ մի քանի օր առաջ կարծես թե մի ստից էպիզոդից պատրաստվում էիր "աչքիցդ գցել" Հայկին, ինչպես կընկալեիր նրան, եթե նա դավաճաներ Նունեին, հը??!!
Չէ, Գեա ջան, այն ժամանակներում ընդունված էր ռազմիկների և նույնիսկ իշխանների (նրանց մեծ մասն էլ ռազմիկներ էին) ընտանիք չունենալը, քանի որ շատ զբաղված էին ռազմական գործերով, իսկ ըստ արիական կրոնի (Ավեստայում ու վեդաներում լավ էլ նկարագրված է) լավ արին չէր կարող ընտանիքը աչքաթող անել ու չզբաղվել իր ընտանեկան և ամուսնական պարտականություններով: Բացի այդ ոչ միշտ էր, որ պաշտոնական կանայք էին ունենում, ունենում էին հարճեր ու ժառանգ էր համարվում նաև հարճի զավակը:
Ի դեպ գիտական աշխարհի հին և կոպիտ սխալ` այն ժամանակներում կյանքի միջին տևողությունը կարճ չէր, դա են ապացուցում բազմաթիվ գրավոր և բանավոր վկայություններ: Պատմվածքից հեռու չգնանք` արդեն իսկ նկարագրված շատ կերպարներ հարյուր տարին հանգիստ բոլորում էին: Նույնիսկ կրոնական սուրբ գրքերում է գրված, որ ժամանակին մարդիք ավելի երկար էին ապրում: Հենց թեկուզ Շարուքինը (Սարգոն Հին) ըստ պատմանան տվյալների կառավարել է մոտ 50 տարի ու եթե հաշվի առնենք, որ իշխանության էր եկել ոչ երեխա ժամանակ, ապա պետք է որ հանգիստ հասած լիներ 75-80 տարեկան հասակի: Այդօրինակ երկարատև կառավարումների մասի հիշատակումները բազմաթիվ են:
Ի դեպ նաև նշոմ, որ խնամիանալը ըստ արիական սովորույթների արու զավակի կամքին հակառակ չէր կարող լինել: Իսկ սիլի-բիլիների մասը բաց թողնելը նորմալ է, հո հայրը որդու անձնական կյանը չէր բացելու :))
Ժողովուրդ էս ուրիշ թեմայից քննարկելու բան չմնա՞ց, անցել եք էս մարդկանց անձնականի՞ն :))
Էս սաղ քո մեղավորությունն ա, Lion, որ ասում եմ շուտ-շուտ տեղադրի նոթերը:)
Էսի հո «իմ մեծ, չաղ հայկական հարսանիք»-ը չի՞:D
այ մարդ, դուք ինչ գիտեք, էդ մարդը սիրում էր աղջիկներին, թե՞ չէ, ուզու՞մ էր ընդհանրապես ամուսնանար, վերջիվերջո, կարողա ինչ-որ պռոբլեմներ ուներ: Դուք փոխանակ պատերազմի թեժ պահը քննարկեք, էդ մարդու անձնականն եք քննարկու՞մ:think:)
Lion, շարունակությունը տեղադրի, կարծում եմ էնտեղ ավելի լուրջ թեմաներ կլինեն քննարկելու համար, քան ամուսնությունը:
դե լավ , դե եթեԼիոնի գլխավորությամբ այդպես միահամուռ որոշել եք Վահագին առանց օրինակ կին թողնեք, էլ բան չեմ ասի:ՈՒղղակի ինձ ծանոթ բոլոր պատմական( լավ կամ վատ)գեղարվեստական գործերը անպայման համեմված են եղել սիրո պատմություններով , դրանով գրվածքին հաղորդելով զգայականություն ու ավելի հետաքրքիր դարձնելով ընթերցողի , համենային դեպս նրա իգական կես համար:
Եվ ի վերջո կրկին "սիլի-բիլիներ"-ի պահով: Ախր մոռանում եք... բա Նունեն? Դատելով Հայկի հուշերից, նրանք Նունեի հետ մոտ 40 տարվա ամուսնական կյանք են ունեցել և այս պայմաններում, վստահ եմ, ուրիշ կնոջ հետ "սիլի-բիլի" Հայկը ոչ մի կերպ չէր անի: Հիշում ես, Գեա ջան, դեռ մի քանի օր առաջ կարծես թե մի ստից էպիզոդից պատրաստվում էիր "աչքիցդ գցել" Հայկին, ինչպես կընկալեիր նրան, եթե նա դավաճաներ Նունեին, հը??!!
Ախր այնտեղ Հայկն էր սիլիբիլի անում , ու իմհամեստ կարծիքով իրեն պահում էր ,տիպիկ քսանմեկերորրդ դարի լկստված երես առած տղայի նման:Իսկ հիմա ես ուզում եմ Վահագի սիրո պատմության դրվագ տեսնեմ , հա ի դեպ , ի հակառակ Վարձորի ասածի, պահանջում եմ( չափերս լրիվ անցա:oy). որ նա օրինական կին լինի` միակն ու անկրկնելին:բայց առանց ցիցիկությունների:
Վերջ էլ չեմ խոսա:)
Գեա ջան... ախր մոռանում ես, որ Նոթերը իրենց ամբողջական տեսքով են մոտս ու ես բաներ գիտեմ հիմա, որ դու չգիտես, բայց... չեմ ուզում առաջ վազել ;) Ընդամենը ասեմ սենց - սիրաին պատմությունների պակասով Հայկի նոթերը չեն տառապի, էդ հաստատ: Ուղղակի ստեղ վիճակը ես սենց եմ հասկանում. տես, եթե Հայկազունի Հայկը սովորական վիպասան լիներ, ինքը ամեն մի էպիզոդում Հայկի կամ էլ, վերջին տարբերակ, նրա որդու վզից պաչկեքով կանայք կկախեր, բարդ բան չի: Հենց նույն Կոնանին (http://ru.wikipedia.org/wiki/Конан) նայեք, ասածիս դասական օրինակն է, դասական գրքային-վիպական հերոս, որին, բնականաբար, դասական ձևով նաև շրջապատում ու նրա վզով են կախվում կանայք: Բայց... ախր Հայկը վիպասան չէ, նա իր կյանքն է պատմում, իր գլխով անցածը: Իսկ իրական կյանքը վիպական կյանքից շատ է տարբերվում: Հայկը մարդ էր, վեպի հերոս չէր, նա ապրում էր մեզ նման, էլ չասած, որ խելագարի պես սիրում էր Նունեին - այն ամենը, ինչ կար նրա ու Նունեի մեջ, չէր կարող անհետևանք անցնել և Հայկն էլ չէր կարող Նունեի մահվանից հետո այդքան հեշտ ուրիշ կրքի տրվել...
Գեա ջան... ախր մոռանում ես, որ Նոթերը իրենց ամբողջական տեսքով են մոտս ու ես բաներ գիտեմ հիմա, որ դու չգիտես, բայց... չեմ ուզում առաջ վազել ;) Ընդամենը ասեմ սենց - սիրաին պատմությունների պակասով Հայկի նոթերը չեն տառապի, էդ հաստատ: Ուղղակի ստեղ վիճակը ես սենց եմ հասկանում. տես, եթե Հայկազունի Հայկը սովորական վիպասան լիներ, ինքը ամեն մի էպիզոդում Հայկի կամ էլ, վերջին տարբերակ, նրա որդու վզից պաչկեքով կանայք կկախեր, բարդ բան չի: Հենց նույն Կոնանին (http://ru.wikipedia.org/wiki/Конан) նայեք, ասածիս դասական օրինակն է, դասական գրքային-վիպական հերոս, որին, բնականաբար, դասական ձևով նաև շրջապատում ու նրա վզով են կախվում կանայք: Բայց... ախր Հայկը վիպասան չէ, նա իր կյանքն է պատմում, իր գլխով անցածը: Իսկ իրական կյանքը վիպական կյանքից շատ է տարբերվում: Հայկը մարդ էր, վեպի հերոս չէր, նա ապրում էր մեզ նման, էլ չասած, որ խելագարի պես սիրում էր Նունեին - այն ամենը, ինչ կար նրա ու Նունեի մեջ, չէր կարող անհետևանք անցնել և Հայկն էլ չէր կարող Նունեի մահվանից հետո այդքան հեշտ ուրիշ կրքի տրվել...
Լիոն խոսքը Հայկի մասին չէ, այլ Վահագի:o:Ես Հայկի վշտին ու հավատարմությանը խորը հարգանքով եմ վերաբերում:)
Ախր այնտեղ Հայկն էր սիլիբիլի անում , ու իմհամեստ կարծիքով իրեն պահում էր ,տիպիկ քսանմեկերորրդ դարի լկստված երես առած տղայի նման:Իսկ հիմա ես ուզում եմ Վահագի սիրո պատմության դրվագ տեսնեմ , հա ի դեպ , ի հակառակ Վարձորի ասածի, պահանջում եմ( չափերս լրիվ անցա:oy). որ նա օրինական կին լինի` միակն ու անկրկնելին:բայց առանց ցիցիկությունների:
Վերջ էլ չեմ խոսա:)
Գեա ջան, Վահագնի կյանքի վայրիվերումները դեռ կտեսնես, ուղղակի առայժմ սենց ասեմ - Հայկը այդ ժամանակ արդեն 255 տարեկան էր ու շատ բան էր տեսել իր կյանքում: Նա կարող էր թույլ տալ իրեն լկստվել, հոգում մնալով միանգամայն լուրջ, նա, հասկանում ես, քանի որ արդեն 2-3 մարդու կյանք էր ապրել, սովորական մարդուց ավելի կյանքի փորձ ու ինքնատիրապետում ուներ: Նա, որպես իր հաջորդ, նահանգի ղեկավար պատրաստել ու թողնում էր Վահագնին ու կարծում եմ, որ Հայկը առաջնային խնդիր է դրել լուրջ գործիչ պատրաստել ու այս հարցում, եթե Վահագնը լկստված լիներ, այդ կարևոր գործը պռավալ կգնար: Եվ հետո - այս Նոթերը գրել է Հայկը և կարծում եմ, որ մի կողմից նա իրեն թույլ չէր տա տարածվել Վահագնի սիրային արկածների մասին, մյուս կողմից էլ` դա անելը ինքնին ճիշտ չէր լինի, քանի որ Հայկը իրոք չէր կարող իմանալ ու զգալ Վահագնի իմացածն ու զգացածը, Վահագնի ապրածը, Վահագնի սիրելիներին... հասկանում ես? :think
Արմեն ջան, այս քննարկումները շատ հետաքրքիր են, իրոք, ինձ դուր են գալիս մարդկանց կարծիքները, հատկապես Գեա-ի պես մտածող մարդկանց կարծիքները: Ինձ թվում է վատ չի ստացվում, չէ, ցերեկվա կարդացածը... երեկոյան քննարկում ենք;)
*
Հաջորդ օրը` օրվա վերջին մենք Աքքադի պատերի տակ էինք: Իրենց սովորությանը հավատարիմ էլամցիք հենց անմիջապես էլ անզսպորեն գրոհի նետվեցին, փորձելով ձեռքի տակ եղած իրերն օգտագործելով մագլցել պարիսպները, սակայն քաղաքի կայազորը հետ շպրտեց նրանց: Ի վերջո էլամի արքաներին հաջողվեց կարգի բերել մի քիչ տրորված իրենց զորքը ու այն տեղավորել բանակատեղիներում:
Մեր բանակները տեղավորվեցին հենց այնպես, ինչպես որ պայմանավորվել էինք: Ընդ որում ես Կուտիների գունդը հատուկ հրամանով տեղավորեցի վրանների տակ, այն դեպքում երբ անտանելի շոգի պայմաններում էլամցիք տեղավորվեցին ուղղակի գետնին: Այդ ընթացքում հերթական անգամ ինձ ներկայացավ Հրաչը և հայտնեց, որ Մարիի մոտի բանակն ու Մեծ Անապատով դեպի հյուսիս ուղղություն վերցրած տոհմերն արդեն շարժվում են քաղաքի ուղղությամբ և վաղը չէ մյուս օրը կլինեն քաղաքի պատերի տակ:
Ողջ հաջորդ օրը մեր բանակները զբաղված էին ելարանները ու խոյեր պատրաստելով: Էլամցիք իհարկե առիթը չկորցին նաև շրջապատը մի լավ ասպատակելու ու բնակչությանը թալանելու` այդ գործում արդեն լրիվ ավազակախմբերի պետերի վերածված իրենց արքաների գլխավորությամբ: Ողջ օրը Աքքադի շրջակայքը կորած էր փոշու ու ծխի ամպերի մեջ, իսկ օրվա վերջում արդեն էլամի բանակում սկսվեց մի անզուսպ խնջույք` գերի վերցված կանանց վախեցած ճիչերի, էլամցիների անզուսպ ձայների ու խարույկների լույսի տակ: Սրան հակառակ այս ընթացքում իմ Կուտիների գունդը հանգիստ բանակած էր իր տեղում և իր ողջ գործունեությամբ ցույց էր տալիս, թե իբր լիովին զբաղված է պաշարողական գործինքեր պատրաստելով: Միաժամանակ ես անդադար սուրհանդակներ էի ստանում ու ուղարկում` դրանով տիրապետելով շրջակայքում ստեղծվող իրավիճակին: Ինձ պարզ դարձավ, որ Մեծ Անապատի կողմից շարժվող տոհմերը դանդաղեցնում են իրենց ընթացքը, կենտրոնանալու և միացյալ ու հզոր հարված հասցնելու համար, այն դեպքում, երբ դրան հակառակ Մարիի կողմից շարժվող բանակն ընթանում է մեր նախատեսածից արագ ու արդեն վաղը օրվա առաջին կեսին պետք է որ դեմ առնի Արբակի բյուրին…
*
…Արդեն օրը կես էր ընկնում, սակայն մեր բանակները չէին կարողացել նույնիսկ մի կարգին մոտենալ էլ պարիսպներին: Ես իմոնց առանձնապես հարձակման չէի էլ տանում, այլ ուղղակի հարձակման պատրանք էի ստեղծում, միաժամանակ ռազմիկներին վարժեցնելով մարտի թոհուբոհին: Իսկ էլամցիք, ու հատկապես Խիշեպրատեպի ու նրա որդի Խելուի բանակը, անզսպորեն առաջ էին նետվում, գրկած իրենց ելերանները, իսկ մի մասն էլ փորձում էր հսկայական խոյերով տապալել դարպասները: Սակայն քաղաքի պարիսպների վրա հավասարաչափ տեղաբաշխված Շարուքենի Հատուկ գնդի հարյուրյակների վարժ ռազմիկները նետերի տարափով էին ծածկում հարձակվողներին: Իր հերթին աշխարհազորայիններն էլ եռացրած յուղ ու կուպր էին լցնում պարիսպներից ներքև, երբեմն էլ պաշարողների հոծ շարքերի վրա թափելով քարեր կամ գերաններ:
Այս ընթացքում սուրհանդակներս հայտնեցին, որ Արբակի բյուրն արդեն մարտի մեջ է մտել հյուսիսից ճնշող թշնամու հետ և մանր մարտերով դանդաղ նահանջում է դեպի հարավ: Մեծ Անապատից էլ վերադարձած սուրհանդակներս իրենց հերթին հայտնեցին, որ արդեն կենտրոնացումը վերջացրած Անապատի որդիների մի բանակ էլ, մեկ բյուրի կազմով, մոտենում է արևմուտքից:
Էլամցի արքաները ճաշի համար մի կարճատև հանգիստ տվեցին իրենց ռազմիկներին, որից հետո կրկին նրանց տարան իրենց անարդյունավետ հարձակումներին: Կուտիների գունդը ողջ օրը լավ վահանափակ կազմած մոտենալով քաղաքին հյուսիսից ու նահանջելով, գրեթե կորուստներ չէր կրել: Սակայն երբ արդեն արեգակը սկսեց թեքվել դեպի հորիզոն, ես զգացի, որ վճռական պահը մոտենում է: Արբակից անընդհատ սուրհանդակներ էի ստանում: Ի վերջո նրանցից մեկը հայտնեց.
- Տեր իշխան, բյուրավոր Հայկազունի Արբակը հրամայեց հայտնել, որ ինքը մի վերջին հարձակումով հետ է շպրտել թշնամուն, որից հետո իր բյուրը արագորեն շարժել է դեպի արևելք` բացելով թշնամու ճանապարհը: Թշնամին մթնով արդեն այստեղ կլինի:
Ես Հրաչին հրամայեցի ավելի խստացնել հսկողությունը հյուսիսային ուղղությամբ, որից հետո մոտս կանչեցի նաև Հազարապետ Հայկին:
- Դեհ, տղերք, ժամանակն եկավ, գործեք ինչպես պայմանավորվել ենք…
Կուտիների գունդը հզոր վահանափակ կազմելով ու իր կազմում ունենալով ելարաններ, միանգամից շարվեց: “Աստղիկ” հազարյակը պատրաստվեց մոտենալ պարիսպներին ու նետերի տարափ թափել: Նույն պահին էլ իմ բանակատեղիում մի երկար նիզակի վրա ծածանվեց դրոշս` կապույտ լազուր` վրան ատամներով նետը բռնած կարմիր մի առյուծ: Դրանից անմիջապես էլ հետո իմ ու Հազարապետիս գլխավորությամբ Կուտիների գունդը գնաց վճռական հարձակման:
Սակայն այս անգամ նետերի սովորական տարափի փոխարեն տեղի ունեցավ մի տարօրինակ բան: Թշնամու ռազմիկները սկսեցին հասած խնձորների պես ներքև ընկնել պարիսպներից: Այդ Վահագնս ու իր “Դաշույն”-ն էր, որը մարտի թոհուբոհում աննկատ կենտրոնանալով մեր ուղղությամբ ու մեր նշանը ստանալով, անակնկալ կերպով հետևից հարվածել էին պարիսպների վրա մարտնչող թշնամու ռազմիկներին ու այժմ առանց լուրջ դիմադրության պարիսպների վրայից ցած էր նետում թշնամու խուճապահար ռազմիկներին:
Կուտիներիս գունդն էլ, սակայն, հետ չմնաց: Երկար վահաններով պաշտպանվելով ու վազելով իմ հետևից` նրա ռազմիկները արագորեն ելարանները դեմ տվեցին պարիսպներին: Կարճ ժամանակ անց ես, Հազարապետ Հայկն ու իմ ռազմիկների մի մասն արդեն պարիսպների վրա էինք: Ռազմիկներիցս մի քանիսն արագորեն մյուս կողմից ներքև թռան ու բացեցին դարպասը, որի հետևանքով ողջ գունդս արագորեն քաղաք մտավ:
Պետք է ասել, որ մերոնք իմ հրամանով գործում էին լրիվ լռության մեջ, որի պատճառով որոշ ժամանակ պարիսպների այլ հատվածներում մարտնչողները, արդեն կիսամթի, համատարած ծխի և փոշու մեջ նույնիսկ կարգին չնկատեցին էլ, թե ինչ է եղել:
- Հայկ,- արագորեն մոտս կանչեցի Հազարապետիս,- Կուտիների գնդի կեսի կազմով անմիջապես շրջանաձև պաշտպանություն կազմակերպիր պարսպի այս հատվածում, թևերով հենվելով այն երկու աշտարակներին,- թրովս ցույց տվի աշտարակները,- իսկ թիկունքով` պարսպին, ու հսկողության տակ պահիր մոտակա փողոցները:
Հազարապետս նետվեց հրամանս կատարելու: Այդ պահին ի վերջո մոտեցավ արդեն սովորականի պես զինված ու զրահավորված Վահագնս, որի հետևից գալիս էր գրեթե կորուստներ չկրած ու նույն կերպ հանդերձավորված “Դաշույն”-ը:
- Որդիս, անմիջապես հավաքիր Կուտիների գնդի կեսը, քո “Դաշույն”-ը ու իմ հետևից: Դու ցույց կտաս, որտեղ է այդ իժը…
armen9494
01.09.2011, 21:29
Սուտ չեմ խոսի և կասեմ, որ ես էլ դեմ չեմ այդ սիրային նկարագրություններին, նամանավանդ որ էդպես գեղեցիկ ու ռոմանտիկ է նկարագրված:love
Իրոք, շատ հաճելի է տեսնել, թե ինչպես է հայ տղամարդը հիանում կնոջ գեղեցկությամբ, ինչ նուրբ բառերով է նկարագրում բնության հրաշքին:love
Թող տեսնեն մեր հիմիկվա տղամարդիկ ու հասկանան, որ կնոջը սիրելու և նրանով հիանալու մեջ ոչ մի ամոթ բան չկա:
Ես դեմ չեմ այդպիսի պահերի, ընդհակառակը, շատ դուր է գալիս, մի տեսակ կտրվում էս էդ պատերազմական թոհ ու բոհից ու մի պահ էլ հիանում ես ռոմանտիկայով: Ես մի անգամ ասեց, որ ինչ-որ չափով այս պատմությունը նմանեցնում եմ Մոնտե Քրիստոին (ոչ սյուժեով իհարկե): Այնտեղ էլ շատ գեղեցիկ կերպով նկարագրվում էր և թախիծ և ուրախություն և ռոմանտիկա:
Ուղղակի չգիտեմ, իմ համար մի փոքր այլ է էս թեման քննարկելու կարևորությունը, երևի դա էլ նրանից է, որ ես արական սեռի ներկայացուցիչ եմ ու ինձ շատ է գրավում էդ պատերազմի թեժ պահերը, ճիշտն ասած, էն դավաճանության պահն էլ հետաքրքրեց, զուտ միայն այն պահով, որ կարելի է երկար, շատ երկար մտածել ու քննարկել: Չգիտեմ, ձեր մոտ էլ է՞ էսպես. ես, օրինակ, էն դավաճանության պահը գրելուց առաջ շատ էի մտածել, իրոք այդպես էր, թե՞ ոչ, ուրիշ հնարավորություն կա՞ր արդյոք: Կարծում եմ` ճիշտ արեցի, որ գրեցի այդ պահը, որովհետև ինքս էլ հասկացա, որ սխալ էի ասում Քրմի սպանության պահով: Երևի թե դուք ճիշտ եք, սպանելով երկրի վիճակը կարող էր վատանալ, միգուցե նաև կործանվել: Բայց դե, ես էլի իմ կարծիքին եմ մնում, որ հայերը (և իհարկե Հայկը) դավաճանեցին (Մեծ քրմի մասին չեմ էլ խոսում, որովհետև անիմաստ է:angry): Էէէէ, էլի ռոմանտիկայի թեման սարքեցի պատերազմ:oy
Հա, ինչ էի ուզում ասել, քանի որ ես տղա եմ, ինձ ավելի շատ հետաքրքրում է թեժ պատերազմի պահերը: Երևի թե տրամաբանական է, որ գեղեցիկ սեռի ներկայացուցիչներին էլ հետաքրքիր է ռոմանտիկան:
Lion ջան, ինչ վերաբերվում է երեկոյան քննարկելուն` համաձայն եմ, շատ լավ է, նամանավանդ երբ դասերը սկսվեցին: Ուղղակի, չգիտեմ, իմ կարծիքով մի քիչ ավելի շատ կարելի է տեղադրել, հաստատ մեզ վնաս չի տա:
Հ.Գ. Ինչ վերաբերվում է սիլի-բիլիին, իմ կարծիքով տիպիկ խոպանչու բնութագիր է :)) Գնում են ուրիշ երկիր` մթամ գործ անելու:))
Կարճ ժամանակ անց մերոնք արդեն իմ առաջնորդությամբ սլանում էին արդեն մթի մեջ գտնվող և հատ ու կենտ կրակներից լուսավորվող Աքքադի փողոցներում: Մենք ուղղություն էինք վերցրել դեպի Շարուքենի պալատ, սակայն այս անգամ կարծես թե բախտը հովանավորեց մեզ: Շարուքենին ի վերջո տեղեկացրել էին պարսպի հյուսիսային հատվածում տիրող իրավիճակի մասին, ու արդեն պալատին մոտենալիս փողոցներից մեկի անկյունում ես, որ վազում էի մերոնց առաջին շարքերում, անակնկալ կերպով դեմ առա Աքքադի աշխարհազորայինների մի ջոկատի: Թվական ու որակական առավելությունը մեր կողմում էր, դրա համար էլ մենք արագորեն սրատեցինք սրանց: Հենց այդ պահին աչքս ընկավ, որ Հատուկ գնդի մի հարյուրյակ փորձում է արագորեն հեռանալ: Ես շրջակա փողոցներով նրան ճանապարհը կտրելու ուղարկեցի վեց հարյուրյակներ, իսկ ինքս մնացածով հետապնդեցի հեռացողներին փողոցով: Ի վերջո մի հրապարակում Կուտիների գունդը շրջապատեց թշնամու նահանջող հարյուրյակը, որի կատաղի, ոտքից գլուխ ընտիր զրահավորված ու մինչև ատամները զինված ռազմիկները գետնին հենեցին իրենց երկար վահանները և, դուրս ցցելով նիզակները, շրջանաձև պաշտպանություն կազմեցին: Այդ շրջանի մեջ աչքի էր զարնում իր ռազմիկների նման ընտիր կերպով զինված մեկը, որի միայն հսկայական հասակն ու երկար մորուքն էր մատնում ով լինելը: Ես առաջ եկա.
- Կրկին ես եմ քեզ հյուր եկել, Շարուքեն, ես, Հայկազունի Հայկս,- ես մերկացրեցի թուրս, նետեցի վահանս, առաջ անցա ու կանգնեցի լիովին վահանափակ կազմած գնդիս առջև,- ողջույն քեզ…: Բայց միայն այդքանը: Քեզ այստեղից արդեն կտանեն,- չկարողանալով ինձ զսպել` հին խոսքերը հիշեցրի Շարուքենին:
- Ա՜ա՜ա, վախկոտ լեռնեցի՜ն,- իր վահանափակի միջից նետեց Շարուքենը, որը ինձ լավ էր հիշում,- լեռնեցին, որը պատուհանից թռավ երկչոտ աղավնու պե՜ս…,- ծոր տվեց նա:
- Հենց ինքը, Շարուքեն, հենց ինքը…, բայց մի տարբերությամբ, որ այդ աղավնին քո այտերին երկու դրոշմ է թողել, իսկ այժմ էլ պատրաստվում է քո ականջները կտրել: Հենց հիմա ցած նետիր զենքդ ու հանձնվիր, հակառակ դեպքում…
Սրան ի պատասխան Շարուքենը Անապատի զավակների լեզվով ինչ-որ բան ոռնաց, որից ոգևորված նրա հարյուրյակը հենց շրջանաձև էլ եկավ ուղիղ ինձ վրա: Սակայն արյունն արդեն իմ գլխին էլ էր խփել, ու լավ էր, որ Վահագնս հանգիստ էր ու աչքից բաց չէր թողնում ինձ: Ես ինքս վազեցի Շարուքենի հարյուրյակին ընդառաջ: Վահագնիս հրամանով Կուտիները բոլոր կողմերից հետևեցին ինձ` միայն մի պահ ետ մնալով: Այդ մի պահը սակայն հերիք եղավ, որ ես հենց ընթացքից մի բարձր ու երկար թռիչք կատարեի և իջնեի ուղիղ թշնամու վահանների վրա: Մի քանիսին տապալեցի ինձ հետ, թրով կիսեցի մեկի գլուխը, մյուսի վիզը կտրեցի դաշույնով և այս ամենով խախտեցի թշնամու վահանափակի շարքը: Սակայն արդեն ուշքի եկած թշնամին միանգամից էլ սկսեց հարվածել ու դեռ լավ էր, որ զրահներս սկզբում դիմացան: Արդեն հաջորդ պահին իմ բացած ճեղքվածքով առաջ եկան Կուտիները, որոնք մի քանի ակնթարթում վերջնականապես ջնջեցին Շարուքենի հարյուրյակը: Այդ պահին աչքս ընկավ, որ Վահագնս մորուքից բռնած քարշ տալով բերում է սաղավարտը և զենքերը կորցրած ու իր հսկայական հասակով մեկ գալարվող մեկին:
- Իժի ծնունդի սաղավարտը ինչ էլ պինդ էր,- շփելով ուժեղ հարվածից ցավացած բռունցքը` Վահագնս ոտքերիս տակ նետեց Շարուքենին:
- Արագ, Վահագն, դրան կապիր, հավաքիր բանակն ու դեպի դարպասները` Հայկի մոտ:
Կուտիները արագորեն սկսեցին նահանջել: Ես հետևում էի նրանց վերջին շարքերում` աջում բռնած մերկացրած թուրս, իսկ ձախով մորուքից քարշ տալով հետս բերելով լիովին կապկպված ու կարծես արդեն խելագարված Շարուքենին: Շուտով մենք նորից քաղաքի հյուսիսային պարսպի մոտ էինք: Մենք մի պահ կանգ առանք հետ մնացած ռազմիկներին հավաքելու համար: Այդ ընթացքում մի քանի սուրհանդակ արագորեն մոտեցան ինձ:
- Տեր իշխան, շատ շուտով Մարիի բանակն այստեղ կլինի,- հայտնեց մեկը:
- Տեր իշխան, պարիսպների մյուս հատվածներում էլամցիք կորուստներով ետ են շպրտվել ու արդեն տեղավորվել են հանգստի…,- հայտնեց մյուսը:
- Վահագն, վերցրու քո “Դաշույն”-ը ու արագորեն վերադարձիր մեր ճամբար: Ճամբարից դուրս տար “Աստղիկ”-ը ու մոտակա բլրի վրա դիրքավորիր: Թշնամու մոտենալուց անմիջապես առաջ այրիր վրանները և պատրանք ստեղծելով, թե իբր առաջին շարքերն արդեն կոտորել են մեզ, տար դրանց քո հետևից դեպի արևելք` Աբալգամեշի բանակատեղիի վրա:
Այդ պահին մոտեցավ ևս մի սուրհանդակ.
- Տեր իշխան, Մեծ Անապատից շարժվող բանակը շատ շուտով արևմուտքից կմոտենա:
- Հրաչ,- դարձա ես հետախույզիս,- անմիջապես մի քանի արագ սուրհանդակներ ուղարկիր Խիշեպրատեպի կամ Խելունի մոտ ու զգուշացրու արևմուտքից սպառնացող վտանգի մասին:
- Հայկ,- դարձա ես Հազարապետիս,- անմիջապես հավաքիր գունդդ: Մենք հեռանում ենք: Ուղղությունը դեպի հյուսիս-արևելք: Հայտնիր հարյուրապետերիդ այդ մասին ու խստորեն հրամայիր իրենց հարյուրյակներով հետևել մեզ: Եթե մոլորվեն կամ մեզ կորցնեն, թող առաջ շարժվեն իրենք իրենց, որպես ընդհանուր ուղղություն ունենալով սկզբում հյուսիս-արևելքը, իսկ հետո հյուսիսը:
Մի պահ հանգիստ մնալով ու դիտելով, թե ինչպես են հրամաններս կատարվում, ես անդրադարձա Շարուքենին, որի մորուքը բաց չէի թողել ձեռքիցս:
- Հը՞, անապատի իժ, ժամանակն եկա՞վ, որ պատասխան տաս ամեն ինչի համար:
Շարուքենն արդեն հավաքել էր իրեն: Իր բարձրունքից նայելով ինձ` նա մռթմռթաց.
- Գողի պես եկար, գողի պես էլ գնում ես: Սակայն դու դեռ սպասի՜ր, եթե ոչ ես, ապա որդիներս քո հաշիվը կտեսնեն: Ռիմուշս [1] արդեն մոտենում է Մարիի կողմից, իսկ Մանիշտուսուս [2] բերում է Մեծ Անապատի տոհմերին:
- Կբերեն, իհարկե կբերեն,- ժպտացի ես,- սակայն դու դա արդեն չես տեսնի…
Ես քարշ տալով սկսեցի քաղաքից դուրս տանել կրկին իրեն կորցրած “հիրավի արքային”: Դիտելով, թե Կուտիներիս գունդը ինչպես է հեռանում քաղաքից` ես Շարուքենին մոտեցրի քաղաքից կեղտաջրերն ու քաղաքային կկղանքը հեռացնելու համար նախատեսված մի գարշահոտ և ոչ այնքան խորը ջրանցքի ու ստիպեցի ծնկի գալ:
- Մի սպանիր ինձ, Հա՜ա՜յկ,- ամենաողորմելի տեսքով սկսեց խնդրել Շարուքենը,- մի սպանի՜ր, երդվում եմ Անապատի Մեծ քրմուհու անունով, երդվում եմ Աքքադի բոլոր սրբություններով, որ ես ոչինչ չեմ ձեռնարկի ձեր դեմ: Մի սպանի՜ր, միայն թող ապրե՜մ…,- սկսեց ոռնալ երբեմնի “հիրավի արքա”:
Ես Շարուքենին ծնկի իջեցրի ու ձախով մորուքը բռնած, աջով թուրս դեմ տվեցի արդեն իրոք աչքիս մի թուլակազմ, կարծես իր հասակի տակ կքած ու ծերունի դարձած Շարուքենի կրծքին: Նրա աչքերը անասնական սարսափից կլորացան ու նրանց մեջ կարծես թե մարեց գիտակցությունը, իսկ իմ մեջ մի պահ հառնեց պարզ մարդկային խիղճը: Հենց այդ պահին Հրաչը վազելով մոտեցավ ինձ.
- Տեր իշխան, Մարիի կողմից թշնամին ուր որ է կերևա, Վահագնը արդեն այրել է վրանները,- արագորեն վրա տվեց հետախույզս:
Ես մի պահ շեղվեցի ու հայացք նետեցի արդեն այրվող վրանների ուղղությամբ, որոնց հետևում բարձրանում էր անորոշ մի դոփյուն ու գվվոց:
Օգտվելով պահի դադարից` Շարուքենը մի հզոր շարժումով հետ ընկավ ու չլմփաց գարշահոտ ջրանցքը: Օ՜ զարմանալի բան, Շարուքենը ձեռքիս մեջ էր թողել իր մորուքը և, ես նման բան չէի տեսել, երեսի մի մեծ հատվածը: Հենց միանգամից էլ ջրանցքից բարձրացավ անհուն ցավից ու սարսափից ծնված խելագար մի ոռնոց …
- Գնանք, տեր իշխան, գնանք,- շտապեցրեց Հրաչը,- շուտով այստեղ կլինեն թշնամու հսկայական ուժեր:
- Գնանք,- անսահմանորեն թեթևացած ծիծաղեցի ես,- թու,- թքեցի ես գարշահոտ ջրանցքի մեջ,- իրոք էլի, գտար քո տեղը…: Այդտեղ էլ մնա, անասուն…
Ես ու Հրաչը վազելով հասանք արդեն թշնամու բանակի առջևից հեռացած ու բարձր բլրակի վրա հավաքված Կուտիների գնդին: Հազարապետ Սևակը անմիջապես մոտեցավ և զեկուցեց.
- Տեր իշխան, Կուտիների գնդում սպանվել է տաս, վիրավորվել` քսանյոթ ռազմիկ…
Այդ պահին շնչասպառ տեղ հասավ Վահագնը իր “Դաշույն”-ի ռազմիկների հետ ու փորձեց ինչ որ բան ասել, սակայն ես այնքան էի տարվել ներքևում բացվող գործողություններով, որ Վահանգնը, իսկ նրան հետևելով նաև Հայկն ու իմ Կուտիները նայեցին ներքև…
Մարիից մոտեցող ու ռազմիկների` ձեռքներին վարվող մարխեր ունեցող բանակը, արագորեն անցնելով մեր այրվող վրանների միջով ու վայրենի կատաղության մեջ շարունակելով երթը, հենց ընթացքից ընկավ քաղաքի արևելքում արդեն հանգստի տեղավորված Աբալգամեշի և Կուտիկ-Ինշուշինակիի էլամցիների վրա: Արդեն տաքացած ու անզսպորեն կատաղած` սրանք սկսեցին մարտին անպատրաստ էլամցիների մի կատաղի ջարդ: Այդ ընթացքում հայացքս ընկավ դեպի արևմուտք ու ես նկատեցի, որ ջահերի մի լայնատարած ու երկար շարան էլ շարժվում է այդ կողմից:
- Տեղներդ,- առաջինն ուշքի գալով հրամայեցի ես ու բոլորը զգաստացան,- Կորճայքի բանակի հրամանատար, իշխան Վահագն, Կուտիների գնդի հրամանատար, Հազարապետ Հայկ, հրամայում եմ ձեզ անմիջապես մարտարշավ սկսել դեպի հյուսիս-արևելք,- ասացի ես, ու, չկարողանալով զսպել հոգումս կուտակված հրճվանքը, թափ տվեցի Շարուքենի արյունաթաթախ մորուքը,- տղե՜րք, մենք տո՜ւն ենք գնում…
_____________________
[1] Ռիմուշ (մ.թ.ա. 2261-2252): Սարգոն Աքքադացու փոքր որդին և Աքքադի հաջորդ արքան:
[2] Մանիշտուսու (մ.թ.ա. 2252-2237): Սարգոն Աքքադացու ավագ որդին, որը հաջորդեց իր եղբորը և բազմեց Աքքադի գահին:
armen9494
01.09.2011, 22:11
Lion ջան, Շարուքենը ու Մահմեդը հնարավոր է, որ նույն մարդն ե՞ն:think
Չնայած որոշ հանգամանքներ ստիպում են մտածել, որ հնարավոր չէր, որ նա անմահ լիներ, բայց դե, ով իմանա...
*
- Չէ՜է՜, Հա՜յ՜կ, դու իրո՜ք որ անուղղե՜լ՜ի՜ ե՜ս,- մի լավ հռհռալուց հետո մի կերպ արտաբերեց դժվարությամբ խելքը գլուխը հավաքած Մենեսը,- ախր… իի՜ի՜… թո՜ւ, ես քու…, ասում եմ… ը՜ը՜ը… չի՜, չի՜, չի՜ի՜ի կարելի արքաների հետ այդպե՜ե՜ե՜ս՜,- նորից անզուսպ հռհռոցով պայթեց բարեկամս, երբ մեկ ամիս անց ես նրան հյուրընկալեցի իմ ամրոցում ու պատմելով ամեն ինչ, վերջում էլ ցույց տվեցի Շարուքենի մորուքը:
- Ի՞նչ անեմ, Մենես ջան,- ժպտացի ես,- էդ իժը տիրել էր մեր հողերին ու դրանք հետ բերելուց հետո, ի՞նչ է, մի ավել բան էլ ես չբերե՞ի, հ՞ը:
- Ավել բա՜ն, սրա՜ն տեսեք…: Գիտե՞ս, որ քո գնալուց հետո Շարուքենը լրիվ խելագարվել է ու չի հասկանում, թե շրջապատում ինչ է կատարվում: Նա մի լայն ծածկոցով փակել է դեմքն ու անընդհատ ոռնում է: Իսկ երկիրը կառավարում են նրա որդիները, բայց դե սրանք էլ արդեն սկսել են գզվռտվել այն բանի շուրջ, թե ուր է անհետացել Աքքադում գտնվող պետական գանձարանը: Մեկը մյուսի վրա են գցում…: Հա, ի դեպ, Հայկ, դու պատահաբար տեղյակ չե՞ս, հը՞, ո՞ւր կարող է այն կորած լինել,- խորամանկորեն վրաս նայեց Մենեսը:
- Ո՞վ, ե՞ս, ի՞նչ ես ասում, Մենես ջան: Ես ու՜ր, Շարուքենի գանձարանն ու՜ր: Երդվում եմ դրանց Մեծ քրմուհու անունով, որ ես տեղյակ չեմ,- ծիծաղեցի ես,- այ “Դաշույն”-իս ռազմիկները գուցե պատահաբար…, խնդրում եմ ուշադրություն դարձրու այս հանգամանքի վրա, հա… ասում եմ գուցե իմ տղերքը, պատահաբար, էլի…, երբ իրենց համար խաղաղ զբոսնում էին Աքքադում, գտել են այն ու հիմա մի լավ քեֆ են կազմակերպել Կուտիներիս ողջ գնդի հետ, հը՞: Սա հնարավոր է, բայց դե որ ե՜ս, Շարուքենի գանձարա՜նը…, լա՜վ չի՜, Մենես, լավ չի՜…,- իբր տխուր կերպով գլուխս օրորեցի ես,- լավագույն բարեկամիդ նման բաներում ես կասկածում…
- Այ դու լեռնեցի արջ,- ծիծաղեց Մենեսը,- իմ դպրոցն է, է՜…,- հպարտորեն ձգվեց նա ու մենք շարունակեցինք հռհռալ:
- Նման բաներ, եղբայր,- ի վերջո լրջացա ես,- Աքքադի գանձարանն այժմ ապահով վայրում է, ռազմիկներս դրա միջոցներով լիուլի պարգևատրվել են, իսկ մնացած միջոցներն էլ ուղղվել են Արարտայի ռազմական ծախսերին ու Կորճայքի ամրապնդմանը: Ինձ թվում է` ամեն ինչ արդար է…
- Իհարկե, ես դեմ չեմ,- ձեռքերը թափահարեց Մենեսը,- էլամցիներին էլ քիչ չի թվա, մեկ բյուր միայն սպանված, մեծաթիվ գերիներ…: Դեռ չհաշված էլ, որ այժմ Աքքադը, որ ինքն էլ կես բյուր սպանված է տվել, մշտապես սպառնում է Էլամին…
- Դրանց տեղն է, իրենք դաշինք են առաջարկում, իրենք էլ դավում են: Դե հիմա թող պատասխան տան իրենց նենգության համար:
Ես ոտքի կանգնեցի, մոտեցա իմ մեծ արկղին ու այնտեղից հանեցի վրան սեպագրեր դրոշմած մի սալիկ:
- Ի դեպ, այդ միջագետքցիք, Մենես, զարմանալի սովորություն ունեն ամեն մի իրադարձություն անմիջապես դրոշմելու իրենց կավե սալիկների վրա: Ահա թե ինչ են ձեռք բերել իմ հետախույզները: Այս անգամ դրանք գրված է Շարուքենի որդիների թելադրանքով, դրա համար էլ խնդրում եմ շատ պահանջկոտ չլինել…, այնուհանդերձ…,- ծիծաղեցի ես ու կարդացի,- “այնուհետև նրա ծեր տարիքում բոլոր երկրներն ապստամբեցին նրա դեմ, և նրանք պաշարեցին նրան Աքքադում” [1], սա մեր մասին է…, բայց լսիր, դու շարունակությո՜ւնը լսիր… սրանց ստախոսությունն էլ մի բան արժե…. “Շարուքենը պատրաստեց ընտրյալ բանակ և ոչնչացրեց նրանց` հարվածելով նրանց ու ճզմելով նրանց մեծաթիվ բանակը": Բա՜ա՜, Մենես: Պարզվում է, որ ես ճզմված եմ, ու մինչ այժմ չգիտեմ այդ մասին,- ծիծաղեցի ես:
Սակայն այս անգամ էլ աննման Մենեսը տակ չմնաց: Նա անմիջապես պայուսակից հանեց իր հետախույզների ձեռք բերած սալիկը և գիտակ տեսքով նայեց վրաս.
- Իսկ իմ ձեռք բերած սալիկը հայտնում է ավելին: Վերջ, Հայկ, այսուհետ ու հավերժ դու մնացիր պատմության մեջ, քանի որ ըստ իմ սալիկի` քո հայտնի ու խիստ անքաղաքավարի արարքի ժամանակ Շարուքենը ստիպված է եղել թաքնվել մի հոտած ջրանցքում [2],- չդիմանալով իր լուրջ տեսքին` կրկին ծիծաղով պայթեց բարեկամս:
- Վերջին հաշվով այս ամենը կարևոր էլ չէ, եղբայր,- ես սեղանին նետեցի իմ սալիկը,- այս ողջ պատմության մեջ կարևոր է մի բան: Հայոց Միջագետքն ու Կոմագենեն այժմ պատկանում են Արարտային, իսկ մնացածը…,- ես թափ տվեցի ձեռքս ու շուռ եկա:
Հենց այդ պահին էլ, կարծես ի հաստատումն իմ խոսքերի, սեղանին նետած իմ սալիկը ընկավ գետնին և, փշուր-փշուր լինելով, բաժանվեց մանրագույն մասերի…
________________________
[1] Այս և հաջորդ մեջբերում տրվում է, հաշվի առնելով ավելի ուշ ժամանակներում վաղեմի աղբյուրների կրկնակման հիման վրա կազմված “Սարգոնյան ժամանակագրություն” արձանագրություն` ըստ Լ. Ա. Օպպենհայմի վերլուծությամբ և Ա. Ե. Մովսիսյանի “Հայաստանը Քիրստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում (ըստ գրավոր աղբյուրների)” (Երևան 2005) գրքի փոխանցման:
[2] Այս տվյալները տրվում են ըստ ավելի ուշ շրջանում կազմված ժամանակագրությունների և գուշակությունների բնագրերի, որոնք ի մի են հավաքված King L.W. ,Chronicles Concerning Early Babylonian Kingsե I-II, London, 1907, Дьяконов И. М., “Общественный и государственный строй древнего Двуречья”, Москва 1959 և այլ աշխատություններում: