Հայոց պատմություն: Այլ լույսի ներքո

[Varzor]

հետաքրքիր ա ի՞նչ բաներից...
Ես մի բան գիտեմ, որից որ ստանում են...

Հով, կանկրետնի բռնել ես: Բայց տենց վստահ մի եղի` էդ դու մի բան գիտես, էդ չի նշանակում, որ քո գիտելիքներով է դա սահմանափակվում:

[Lion]

հետաքրքիր ա ի՞նչ բաներից...
Ես մի բան գիտեմ, որից որ ստանում են...

Է ես էլ էդ մի բանը, մի քանի բան էլ ավել գիտեմ, զարմացրիր...

Լիոն ձյա, կարմիր վարկանիշ տվողների շարքերում հեչ չէի մտածի քեզ տեսնել
Մարդը իր կարծիքն ու մտքեի շարադրանքն է ներկայացնում:
Է ջհանդամը, թե 100 հազար հոգի , 1000 տարի ասում են, որ դավաճան է: Ով ասեց որ շատը ճիշտ են?

Այն փաստարկները, որ բերում ես Վասակին դավաճան բնութագրելու համար, բերել էի նաև այլ մարդկանց վերաբերյալ, որոնց ոչ միայն դավաճան չէին համարում, այլև սրբացրել ու հերոսացրել են:
Որ մեկդ հերքեցիք ասածներս? Որ ասածս հերքեցիք?
Գիտես` փաստերով են խոսում:
Կոմունիստների վախտով Նժդեհն էլ եր ազգի թշնամի: Պայքարել էր "ազնիվ պլորետարիատի դեմ"` իր իսկ ժողովրդի դեմ: Տենց ես գտնում? Պարզա, որ չէ, քանի որ Հժդեհի կյանքից ու կատարած գործերից ավելի լավ ես տեղեկացված, քան սովետական պրոպագանդային տարիներին էր: Բայց հո 70 տարի պաշտոնապես համարվում էր դավաճան: Եթե որպես դավաճանի որակման հիմնական գործոն համարում ենք ժողովրդի մի հատվածից դեմ պայքարելու գործոնը, ուրեմն Գրգոր Պարթևն էլ է դավաճան, Աղասի Խանջյանն ու Մյասնիկյանն են դավաճան, Նժդեհն ու Դրոն են դավաճան, Լևոնն էլ, Սերժն ու Ռոբն են դավաճան...
Չեմ հասկանում, են հին թվերին, որտեղ կարևորը ֆեոդալի ու տոհմի շահերն էին, ինչ եք կպել "ազգային" շահերից: Որն էր էդ վախտվ ա ազգային շահը? Եկեղեցուն ու իշխանին վճարվող հարկերը, թե հավայի կռիվների ժամանակ զոհվելը?
Ինչ ազգային շահ, ինչ ազգային դավաճանույթուն? էդ եկեղեցական դեմագոգիային պետք է վերջ տալ: Մի քանի համբալ իշխան իրար հետ չունեին, կռիս տերտերներն էլ խառնակչություն էին անում, էդ եղավ դավածանություն ու ազգի դավաճան? Լավ էլի, երբ ենք ես ճղճիմ ուղեղալվացումից բարձր կանգնելու

Կարմիր վարկանիշն էլ է տալու համար ու, եթե պոստը իմ կարծիքով դրան արժանի է, ես այն տալիս եմ: Քո նշածդ հարցերին ես պատասխանել եմ, այս թեմայում, ու ոնց որ ամեն ինչ էլ տեղը տեղին ասել եմ: Նժդեհին նույնիսկ սովետի տարիներին Հայաստանում մարդիկ իրենց հոգու խորքում դավաճան չէին համարում, եթե իհարկե դրանք զոմիբիացված բոլշևիկներ չէին: Իսկ Վասակի վերաբերյալ իմ հարցերը հերթական անգամ մնացին օդի մեջ... ասեմ իմանաս: Հետո էլ զարմանում եք, որ ես դրանք անընդհատ կրկնում եմ:

[Varzor]

Կարմիր վարկանիշն էլ է տալու համար ու, եթե պոստը իմ կարծիքով դրան արժանի է, ես այն տալիս եմ: Քո նշածդ հարցերին ես պատասխանել եմ, այս թեմայում, ու ոնց որ ամեն ինչ էլ տեղը տեղին ասել եմ: Նժդեհին նույնիսկ սովետի տարիներին Հայաստանում մարդիկ իրենց հոգու խորքում դավաճան չէին համարում, եթե իհարկե դրանք զոմիբիացված բոլշևիկներ չէին: Իսկ Վասակի վերաբերյալ իմ հարցերը հերթական անգամ մնացին օդի մեջ... ասեմ իմանաս: Հետո էլ զարմանում եք, որ ես դրանք անընդհատ կրկնում եմ:

Ես չեմ ասում, թե կարմիր վարկանիշի իրավունք չունես ախպեր ջան: Ասածս էն էր, որ չեի կարծում, որ դու էլ ես կարմիր վարկանիշներ տալիս, այն էլ այդ կարքի պոստերին:
Էդ իմ նշած հարցերին դու պատասխանել ես ու ամեն ինչ ընկել է իր տեղը հետևյալ ենթադրությամբ` որակումը կախված է կատարած քայլերի արդյունքից և այդ արդյունքը ներկայացնողներից:
Եթե սովետը 70 տարվա փոխարեն 700 տարի տևեր հաստատ իմացի, որ ոչ մեկի հոգու խորքում էլ կասկած չեր մնա, որ դավաճան է: Նույնն էլ տեղի է ունեցել Վասակի հետ:
Ինչի ես մտածում, որ են ժամանակ էլ չկային մարդիկ, որ մտածում էին, որ Վասակը ճիշտ է ու հերոս է?
Վասակիդ մասին բերած հարցերիդ պատասխանելն անիմաստ է, քանի որ հարցերդ հիմնված են այն միակ աղբյուրների վրա, որոնց էլ հենց չեն վստահում հակառակվողները: Ես էլ շատ բաների հետ համամիտ չեմ, ուղղակի իմ մոտեցումը այլ է:
Տնաշեն Եհովայի վկայի նման ես անում: Եհովայի վկային հարցնում ես "բա ոնց իմանամ, ու Աստվածաշունչը ճիշտ է և վստահեմ նրան?": Պատասխան "Կարդա, այնտեղ գրված է, որ ճշմարիտ է":
Ընգեր ջան ոչ մի ստաժավոր հանցագործ էլ իրեն մեղավոր չի ճանաչում ու ինքն իր դեմ վկայություն չի տալիս: Ու ՀԱԵ-ն այդ տակտիկան արդեն 1700 տարի է պահում է:

[Lion]

Ես բացառիկ դեպքերում եմ կարմիր տալիս ու դժբախտաբար դա այդ դեպքերից մեկն էր: Դավաճանը դավաճանա մնում, պարզ ու կոնկրետ:

[Varzor]

Փորձեմ առավել հասկանալի բացատրել իմ կարծիքը:
Ինչ գրել ես, շատ ճիշտ ես գրել, բայց մի կարևոր բանի մասին մոռացել ես նշել, որ ես համառորեն կրկնում եմ և դու ոչ պակաս համառորեն չտեսնելու ես տալիս` ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐ: Այսպես ուրեմն, եթե հանգամանքները բարենպաստ են, միջին դիվանագետը կարող է փայլունի տեղ անցնել, հակառակ դեպքում ամենալավ դիվանագետն էլ կարող է կործանվել:
Վասակի ու Վարդանի դավաճան - հայրենասեր պահով, Եղիշեի ու եկեղեցու մասին:
Վասակն այդքան դավաճան չէր, ինչքան նրան ներկայացնում են: Չեմ կարծում, թե նա ուզում էր կործանել Հայաստանը կամ պարսիկներինը դարձնել, ավելի շուտ հակառակն է եղել: Եթե Վասակ Սյունին հաղթեր այդ կռվում և Հայաստանը վերականգներ որպես թագավորություն, մի թե նրա մասին չէին գրի, որ մի անձնվեր հայրենասեր է եղել: Իսկ Վարդան Մամիկոնյանին ու իր կողմնակիցներին կքարկոծեինք, որ իրենց մարզպանի դեմ ու հայրենիքի դեմ են դուրս եկել, այսինքն դավաճաններ են:
Մեկ անգամ էլ պետք է նշեմ, որ իմ կարծիքով Վարդան Մամիկոնյանի ու իր կողմնակից նախարարների ամենաընդգծված հատկանիշը հայրենասիրությունը չի եղել: Առաջին հերթին իրենց շահերն են պաշտպանել: Մի թե նրանք չէին, որ պարսիկներին հանձնեցին վերջին Արշակունի թագավորին: Հապա որտեղ մնաց նրանց հայրենասիրությունը այն ժամանակ: Թե կարծում ես մի քսան տարի ապրելով ավելի հայրենասեր դարձան:
Ցավոք պետական մտածելակերպի տեսանկյունից եկեղեցուն կարելի է ավելի վատ բնութագիր տալ: Գրիչն իրենց ձեռքն էր, ինչ ուզեին կգրեին, բայց պատմության մեջ ականատես ենք եղել, որ միայն եկեղեցու շահերով են առաջնորդել և հաճախ դա արել են պետական շահի հաշվին: Վարդանանց պատերազմում նրանք քաջաբար կռվեցին ու նույնիսկ չխնայեցին իրենց կյանքը: Կարող ենք ծափահարել տեսնելով մեր եկեղեցականների խիզախ պահվածքը, բայց դա արվեց հանուն հայ եկեղեցու և ոչ թե հանուն հայ պետականության: Միայն հայ եկեղեցուն չէ բնորոշ այս: Երբ ընկնում էր Կոստանդնուպոլիսը, նույնիսկ այդ ժամանակ հույն եկեղեցականները չհամաձայնեցին ընդունել կաթոլիկների գերակայությունը, որպեսզի պատշաճ օգնություն ստանան: Իսկ այնպես ինչ է եղել որ, քաղաքը թուրքերի ձեռքն ընկավ, բայց եկեղեցին մնաց իրեն համար անկախ:

Մեր շատ սիրելի ու հարգելի Լիոնի պոստերին չեմ պատասխանում, որովհետև ժամանակին շատ երկար բանավիճել ենք, իսկ վերջում մնացել ենք մոտավորապես ամեն մեկս մեր կարծիքին:

Եղբայր քո կարծիքը հասկանում եմ, բայց համամիտ չեմ: ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ հենց դիվանագիտության հիմքն են: Էդ նույնն է, որ ասես "նույնիսկ փայլուն շախմատիստը վատ դիրքում ու ֆիգուրների պակասով կարող է պարտվել" և հակառակը "վատ շախմատիստը լավ դիրքում ու ֆիգորների առավելությամբ կարող է հաղթել", մանավանդ որ մեջը զառ էլ կա Բա տենց էլ կա: դիվանագիտության "ֆիգուրները" հենց հանգամանքներն են` դրանց վրա ու դրանցով էլ խաղում է դիվանագետը: Զառն էլ "չնախատեսված հանգամանքներն են": Որքան դրանք շատ են, այդքան շատ են զառերը: Ու էդ "չնախատեսված" հանգամանքների քանակով ու հանդես գալու հավանականությամբ էլ որոշվում է դիվանագետի մակարդակը` որոշում կայացնելիս քանի հանգամանք է նախատեսել և քանիսը չի նախատեսել: Որքան է չնախատեսված հանգամանքների քանակը, նույնքան է հենց տվյալ դիվանագետի վերլուծական կարողությունը: Որքան է նախատեսված հանգամանքների վրա կայացված որոշման արդյունավետությունը, այնքան է դիվանագետի կառավարչական կարողութոյւնը:

[My World My Space]

Ես ինձ էսօր զգացի վասակի տեղը... ինձ էլ նզովեցին...
Այ ոնց որ դու բանավիճում ես, այ տենց իրան դավաճան են սարքել էն վախտ... սաղովի հավաքվել տակից կարմիր վարկանիշ են տվել ստորաբար... ինչ ա թե իրանց կարծիքին չի էղել...

[My World My Space]

Կարմիր վարկանիշն էլ է տալու համար ու, եթե պոստը իմ կարծիքով դրան արժանի է, ես այն տալիս եմ: Քո նշածդ հարցերին ես պատասխանել եմ, այս թեմայում, ու ոնց որ ամեն ինչ էլ տեղը տեղին ասել եմ: Նժդեհին նույնիսկ սովետի տարիներին Հայաստանում մարդիկ իրենց հոգու խորքում դավաճան չէին համարում, եթե իհարկե դրանք զոմիբիացված բոլշևիկներ չէին: Իսկ Վասակի վերաբերյալ իմ հարցերը հերթական անգամ մնացին օդի մեջ... ասեմ իմանաս: Հետո էլ զարմանում եք, որ ես դրանք անընդհատ կրկնում եմ:

Հմի մենք էն նյութի մե՞ջ ենք ընգել որ եկեղեցական բոլշևիզմը 1700 տարի ա կա... Վարդանենց ահից ո՞վ էր գժվել Վասակին հերոսացնի...
ու քանի եկեղեցին կա, վասակը դավաճան ա լինելու...

Սայու՛զ նեռուշիմի՛յ, ռեսպուբլիկ սվաբոոոո՜դի...

[Varzor]

Հմի մենք էն նյութի մե՞ջ ենք ընգել որ եկեղեցական բոլշևիզմը 1700 տարի ա կա... Վարդանենց ահից ո՞վ էր գժվել Վասակին հերոսացնի...
ու քանի եկեղեցին կա, վասակը դավաճան ա լինելու...

Սայու՛զ նեռուշիմի՛յ, ռեսպուբլիկ սվաբոոոո՜դնիխ...

Ես ուրիշ ձև կձևակերպեի` քանի եկեղեցու կարծիքն ու ինֆորմացիոն աղբյուրները հալած յուղի տեղ են անցնում, եկեղեցին էլ իր կարծիքները չի վերանայում:
Օրինակ. կաթոլիկները Ժաննային վառեցին, հետո կարծիքները վերանայեցին` ով տուժեց?

Մեր եկեղեցին մոլեռանդորեն պաշտպանում է այն տեսակետը, որ էս 1700 տարի է ազգն ու մշակույթը իրենք են պահպանել: Մեկը հարցնող լինի տո այ ...; բա որ մշակույթ եք պահել 1700 տարի առաջ հայերը մուկ էին տշում ու մշակույթ չէի ստեղծել? թե ողբանվագ սազից բացի ուրիշ գործիք չէին նվագում?
Էս Վարդան-Վասակ միկրոդրվագը հենց այս մեծ կոնտեքստի համատեքստում է: "Վարդանը ազգային գործիչ էր ու մեռավ հանուն իր ազգի ու հավատքի, իսկ Վասակը դեմ էր իր ազգին ու հավատքին":
Իսկ ճիշտ ձևակերպումն այսպիսին է "Հայաստանում պայքար էր գնում իշխանության համար` ՀԱԵ-Վարդան և Վասակ զույգերի միջև" ավելի շուտ այդ զույգը ներկայացնու էր ընդհանուր իշխանական պայքարի կոալիցիոն անվանումները: ու Վասակի ոկալիցիան պարտվեց: Իսկ քանի որ "հաղթողնին չեն դատում" ու նաև "ողբամ զպարտվողին" սկզբունքները դեռ ոչ մեկը չի հերքել, ուստի Վասակը պատմական ընթացքի թեթև ձեռքով դարձավ ազգի դավաճան:
Արա ինչ ազգ? էդ թվերին իսկի դուզգյունի ազգ չկար` ամեն մեկը իրա էշն էր քշում, եղունգ ուներ` գլուխն էր քորում, չուներ` երկարացնում էր: Քանի քանի պետությունների ներսում են ֆեոդալական պատերազմներ ընթացել, ընդ որում կրոնական հեղափոխությունների քողի տակ? Որ մեկին են ազգի դավաճան հանել? Նույնիսկ պարտվելու պարագայում? Հըլը մի հատ Եվրոպայի պատմությունը նայեք: Պաշտոնական գիտական աղբյուրներում "դավաճան" ֆեոդալների վերաբերյալ ինֆորմացիա կգտնեք?:
Ըստ թության խնդիրը հետևյալն է` դավաճան է նա, ով ոտնահարում է նախկինում ինչ-որ մեկի հանդեպ ունեցած հավատարմությունը: Վասակը ում հավատարիմն էր? Վարդանի, թե Եկեղեցու? Ով էր մարզպանը? Քաղաքականության մեջ դավաճան-բարեկամս որն է? Հո Վասակը չէր ուզում հայոց ազգին վնասել կամ կոտորել կամ էլ հայոց ինքնիշխանությունը վերացնել?

ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ ԻՆՉ ՎՆԱՍ ԷՐ ՈՒԶՈՒՄ ՏԱԼ ԻՆՉ ՎՆԱՍ ԷՐ ՏՎԵԼ, որ ԱԶԳԻ դավաճան դարձավ:?

[Տրիբուն]

Էս էն բացառիկ դեպքերից մեկն ա, որ պիտի Լիոնի հետ համաձայնվեմ:

Ուրեմն թե տոշնի ով ինչ ա մտածել, ոչ մեկս էլ չենք կարա ասենք (բացի իհարկե Լիոնից, որը վեց հազար տարվա տոշնի զապիսներն ունի ամեն ինչի): Բայց մի բան հաստատ կարանք ասենք, որ Ճակատամարտի օրը մի կողմում հայրեն էին, մյուս կողմում փղերը: Հազիվ հայերով իրար գլխի էինք եկել, ու պիտի փղերին քյաբաբ անեինք, էլ էլ պարզվեց որ փղերի կողմից հայեր կան:

Կարճ ասած, ո՞մ բողկին ա, թե ինչ էր մտածում կամ ի՞նչ էր հաշվարկել Վասակը: Փաստը նրանում ա, որ հայերով իջել էինք քուչա պարսիկների հետ բազարի, իսկ Վասակն առել էր իրա համբալներին ու կանգնել էր պարսիկների կողքը: Իսկ ինչպես գիտենք, ճակատամարտի ժամանակ հակառակորդ բանակների զինվորները միմյանց սպանում են: Այսինքն Վասակն էտ օրը էկել էր ճակատամարտի հայեր սպանելու համար: Լիոն, Վարդանենց կողմից մենակ հայեր էին չէ՞, ուզբեկ, հիքսոս, ացտեկ չկար չէ՞: Ուրեմն Վասակը պիտի միայն հայ սպաներ, ինչ-ինչ միայն իրեն հայտնի դիվանագիտական նպատակներով:

Վասակը դավաճան էր, ու դավաճանի մեկտեղ ուզում եք կարաք իրան նաև գիգանտ դիվանագետ համարեք, դա արդեն հետաքրքիր չի:

[Lion]

Ես ինձ էսօր զգացի վասակի տեղը... ինձ էլ նզովեցին...
Այ ոնց որ դու բանավիճում ես, այ տենց իրան դավաճան են սարքել էն վախտ... սաղովի հավաքվել տակից կարմիր վարկանիշ են տվել ստորաբար... ինչ ա թե իրանց կարծիքին չի էղել...

Բայց խի ստորաբար, ապեր - էդելա ֆորումի ֆունկցիաներից մեկը: Մի ընդհանրացրու, իր արարքները արդեն մի քանի անգամ մատնանշեցի, դաժե Տրիբունը արտահայտվեց, էն էլ շատ պարզ, թեև հումորով: Ընդհանուր խոսքերը մի կողմ, կոնկրետ հարցրեր դրվեցին, իսկ պատասխաններ չկան:

[Varzor]

Էս էն բացառիկ դեպքերից մեկն ա, որ պիտի Լիոնի հետ համաձայնվեմ:

Ուրեմն թե տոշնի ով ինչ ա մտածել, ոչ մեկս էլ չենք կարա ասենք (բացի իհարկե Լիոնից, որը վեց հազար տարվա տոշնի զապիսներն ունի ամեն ինչի): Բայց մի բան հաստատ կարանք ասենք, որ Ճակատամարտի օրը մի կողմում հայրեն էին, մյուս կողմում փղերը: Հազիվ հայերով իրար գլխի էինք եկել, ու պիտի փղերին քյաբաբ անեինք, էլ էլ պարզվեց որ փղերի կողմից հայեր կան:

Կարճ ասած, ո՞մ բողկին ա, թե ինչ էր մտածում կամ ի՞նչ էր հաշվարկել Վասակը: Փաստը նրանում ա, որ հայերով իջել էինք քուչա պարսիկների հետ բազարի, իսկ Վասակն առել էր իրա համբալներին ու կանգնել էր պարսիկների կողքը: Իսկ ինչպես գիտենք, ճակատամարտի ժամանակ հակառակորդ բանակների զինվորները միմյանց սպանում են: Այսինքն Վասակն էտ օրը էկել էր ճակատամարտի հայեր սպանելու համար: Լիոն, Վարդանենց կողմից մենակ հայեր էին չէ՞, ուզբեկ, հիքսոս, ացտեկ չկար չէ՞: Ուրեմն Վասակը պիտի միայն հայ սպաներ, ինչ-ինչ միայն իրեն հայտնի դիվանագիտական նպատակներով:

Վասակը դավաճան էր, ու դավաճանի մեկտեղ ուզում եք կարաք իրան նաև գիգանտ դիվանագետ համարեք, դա արդեն հետաքրքիր չի:

Փաստորեն քո համար էլ հայ սպանելն է դավաճանության չափանիշը?
Է Վարդանենք ու եկեղեցին էլ քիչ հայի գլուխ չէին կերել` բա խի դավաճան չեն?
20թ.-ին Զորավար Վադան զրահագնացքը ապստամբեց: Քանիսին սպանեցին? Սպանողները դավաճան էին?

Նորից եմ ասում` ազգի դավաճան կարելի է համարել այն մարդուն, ով ազգային պայքարի ժամանակ անցել է հակառակ կողմը:
Խնդրեմ բերեք ի փաստ, որ վարդանանց կռիվը ազգային պայքար էր ու էդ մարդուն գիտականորեն ու հիմնավորված դավաճան անվանենք:

Ընենց չի, որ ես ասում եմ սուրբա, կամ էլ դավաճանը Վարդանն էր (եթե Վսոն չի, ուրեմն Վրդոն ա կամ էլ ոչ մեկը): Երբ Գիիգոր Պարթևը որոշեց իրա պապայի մուռը ահնել ու կիսատ գործն ավարտին հասցնել նույնպես լիքը հայեր սպանեց, որոնք իրենց համար հանգիստ ապրում էին ու Վահագնի ու Միհրի հետ կարգին էլ լեզու էին գտնում: Էս էլ էր ազգային պայքար? Գրիգորը դավաճան էր? Ում էր դավաճանել?
Քանի-քանի անգամ են հայոց թագավորները կամ իշխանները ուրիշ իշխանի գուխ կերել ու զորքով մտել ջարդել հակառակորդի հայկական զորքերին: Դավաճաններ են?
Մի հատ էմոցիաները թողենք մի կողմ, ու հստակ սահմանենք` որն է կոչվում դավաճանություն, ու հետո Վասակին հիմնավորված դավաճան անվանենք: Էդ դեպքում վիճելի հարց չի մնա:

Մեկ էլ պիտի ասեք, թե ում էր դավաճանել: Վարդանն ու իրանցոց զորքերը դեռ ամբողջ ազգը չէին:

[Varzor]

ա) ոչ մի ջանք չխնայեց հայ-բյուզանդական հնարավոր և հայ-վիրա-աղվանյան կայացած դաշինքը վիժեցնելու ուղղությամբ (Ավարայրի ճակատամարտից մի քանի շաբաթ առաջ տեղեկացրեց Վիրք, Աղվանք և Բյուզանդիա, թե իբր պարսիկները հրաժարվել են իրենց նպատակներից և այլևս կարիք չկա օգնության հասնել հայերին) և ի վերջո հասավ իր նպատակին (սակայն Գուգարքը, որը մինչ այդ միացվել էր Վրաստանին, մասնակցեց ապստամբությանը, քանի որ Տաշիրը և Աշոցքը, ըստ սկզբնաղբյուրների, ներկա էին):
բ) նույն ձևով խոչնդոտեց նաև Խաղկտիքից, Տմորիքից, Աղձնիքից, Կորդույքից եկող հնարավոր օգնությանը (Աղձնիքը Արշակունյաց Հայաստանի ամենահզոր բդեշխություններից էր և նրա զինական ուժը շատ կօգներ Ավարայրում, իսկ Կորդույքը հզոր նախարարություն էր (1.000 հեծյալ) և հատկապես փառաբանված իր նետաձիգներով): Վասակը փորձեց խոչնդոտել նաև Արցախից եկող օգնությանը, սակայն քանի որ Արցախը ավելի սերտ կապերի մեջ էր Վարդանանց հետ, Վասակի քայլը չհաջողվեց և, ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի մի տեղեկության, Արցախի Առանշահիկների և նրանց հետ էլ, նաև ՈՒտիքի ու Գարդմանքի հեծելագնդերը և ժողովրդական աշխարհազորերը, որպես Առանշահիկների կրտսեր և քաղաքական ազդեցության ոլորտում գտնվող նախարարներ, մասնակցել են Ավարայրի ճակատամարտին:
գ) Սյունյաց գնդով Ավարայրի ճակատամարտի ժամանակ հանդես եկավ հայերի դեմ՝ գտնվելով Պարսից բանակի աջ թևում :
դ) Ավարայրի ճակատամարտից անմիջապես առաջ մի քանի անգամ ներկայացավ Փայտակարանում գտնվող Միհրներսեհին և տեղեկություններ հայտնեց հայոց բանակի քանակի, զորքի տեսակի և զինվածության մասին :
ե) Վարդանի Աղվանք գնալուց հետո գերեց որոշ առաջատար նախարարների երեխաների՝ Պարսկաստան ուղարկելու համար :
զ) հավաքագրեց լեռնային և դաշտային որոշ վայրենի ցեղեր (օր.՝ Լփնաց, Ճղբաց, և այլն՝ թվով 11 ) , որոնք հետագայում հանդես եկան հայեր դեմ:
է) պարսկական զորամասերով փակեց հյուսիսից Աղվանք մտնող կիրճերը և արգելեց հոների մուտքը Պարսկաստան, որը բավականին կհեշտացներ հայերի վիճակը Ավարայրում՝ շեղելով պարսից բանակի մի մասը :

Այս արարքները ևս այլ կերպ, քան հայրենիքի դավաճանությունն չես անվանի` և քրեաիրավական և բարոյական տեսանկյունից: Եթե նա համաձայն չէր ապստամբության հետ, կարող էր գոնե չեզոք դիրք բռնել, այլ ոչ թե ամեն կերպ ակտիվորեն վնասեր իր ժողովրդին (այդպես, ի դեպ, որոշ չափով վարվեցին Բագրատունիները, ինչը հեշտ է նկատել, քանի որ Եղիշեն Տիրոց Բագրատունու նկատմամբ ատելություն համարյա չի դրսևսորում): Մեր կարծիքով այստեղ ոչ մի դիվանագիտություն չկա:

Դե հիմա հերթով
ա) հայ-բյուզանդական դաշինքի պտուղները հիմա ուտում ենք: Էն ժամանակ էլ էին ուտում` բյուզանդական մասում դուզգյունի հայկական իշխանություն չէր էլ մնացել: Էդ պատկերի ֆոնի վրա դաշինքը լավ բան էր?
բ) Տմորիքի, Խաղկտիքի, Աղձնիքի ու Կորդուքի զորքերն ափսոս չէին, որ անիմաստ տեղը կոտորվեին: ԻՆչքան քիչ կորուստ լիներ, այնքան հենց Վասակի էլ ու երկրի շահերն էին պաշտպանվելու:
գ) Հիմա քանի օրինակ բերեմ, որ ուրիշի զորքով եկան հայաստան ու հեչ էլ դավաճան չեն համարվում:
դ) բացի եկեղեցական բարբաջանքից ուրիշ հիմք չես կարող բերել: Սա կարող է ընդամենը Վասակի սևացումը լինել: Հո Եղոն ու մյուսները մոմ չէին բռնել, թե Վասակն ինչ է ասում Միհրներսեհին? Հետ գալով իրենց պատմել էր? Թե փղերից էին հարցրել?
ե) գերեց անհնազանդների ընտանիքները` էն թվերին նորմալ "բարոյական" քայլ էր: Ի դեպ ուղարկեց Պարսկաստան?
զ) Է զորք էր հավաքեց: Էն թվերին ով էր վատ տոն համարում նայոմնիկ պահելը?
է) վատ մտահաղացում չէր, հաշվի առնելով այն, թե ինչ արեցին հոները հետո` հայերի գլխին էլ հետը:

Էս բերածդ կետերում ոչ մի ԱԶԳԱԴԱՎԱՃԱՆ գործողություն չեմ տեսնում: Ընդամենը տեսնում եմ Վարդանանց գլուխը ուտելու ուժեղ ձգտում` էդքան բան:
Ու հերիքա շեշտես թե "հայերի դեմ, հայերի դեմ": Երկակի ստանդարտներով պետք չի առաջնորդվել: Վարդանանք դեռ ամբողջ հայերը չէին: Ընդամենը կռիվ էր` ֆեոդալական կռիվ:

Նա ով պատերազմող երկրում ՀԱՆԴԵՍ Է ԳԱԼԻՍ ԻՐ ԱԶԳԱԿԻՑՆԵՐԻ ԴԵՄ ՄԱՐՏԻ ԴԱՇՏՈՒՄ, Նա ով պատերազմող երկրում ԱՄԵՆ ԿԵՐՊ ՎՆԱՍՈՒՄ Է ԿԵՆԱՑ ՈՒ ՄԱՀՈՒ ՄԱՐՏԻ ԵԼԱԾ ԻՐ ԱԶԳԻՆ,
ԴԱՎԱՃԱՆ Է - պարզ, հստակ ու կոնկրետ.

Էս սահմանումը դզեց, մանավանդ երկրոդ մասը: Էդ ժամանակ ազգը կենաց ու մահու կռվի էր ելել? Էս ինչ հեքիաթներ ես պատմում? Ազգը պրանած ուներ թե մեկին, թե մյուսնին` զզվել էին, հոգնած էին, մայիս ամիս էր` գարունն էին վայելում ու առաջին բարիքները հավաքում: Փաստ բեր, որ ազգը կենաց ու մահու պայքարի էր ելել: Նույնիսկ պատմիչներդ հոգ չեն տարել ժողովրդական մոբիլիզացիոն պայքարի մասին տեղեկութոյւններ թողելու, որովետև որպես այդպիսին դա չի եղել:
Իսկ սահմանման առաջին մասի հետ և համամիտ չեմ, և արդեն բազում օրինակներ եմ բերել, որ ազգակցի դեմ դուրս եկողներին ոչ միայն դավաճան չենք համարում, այլև սրբացնում ու հերոսացնում ենք:

[Տրիբուն]

Փաստորեն քո համար էլ հայ սպանելն է դավաճանության չափանիշը?

Եթե մի կողմից հայեր են, նաղդ, իսկ մյսու կողմից փղեր, նաղդ, ու հայերից մեկը գնում կանգնում ա փղերի կողքը, բա դավաճա ա, բա ի՞նչ ա:

Ստեղ խոսքը կոնկրետ դեպքերի մասին ա, ու կոնկրետ պատերազմի մասին ա: Հիմա ես չեմ իմանում, թե որ տերտերը որ իշխանական տոհմին էր շատ սիրում, ու քանի հոգու գլուխ էր կերել դրանից առաջ, քանի հոգու գլուխ պիտի ուտի դրանից հետո: Հայաստան նաղդ պարսակական զորք էր մտել՝ հնդիկ փղերով, ու հայերը պիտի գնային պարսիկներին իրանց հնդիկ բարեկամների հետ լացացնելու: Արդյունքում, հայերից մեկը բնապահպան դուրս եկավ, ու կանգնեց փղերի կողքը:

Վասակի տեղը թեղուտն ու մաշտոցի այգին ա, ես դրա էկոլոգ ինչն եմ ասել:

[Varzor]

Եթե մի կողմից հայեր են, նաղդ, իսկ մյսու կողմից փղեր, նաղդ, ու հայերից մեկը գնում կանգնում ա փղերի կողքը, բա դավաճա ա, բա ի՞նչ ա:

Ստեղ խոսքը կոնկրետ դեպքերի մասին ա, ու կոնկրետ պատերազմի մասին ա: Հիմա ես չեմ իմանում, թե որ տերտերը որ իշխանական տոհմին էր շատ սիրում, ու քանի հոգու գլուխ էր կերել դրանից առաջ, քանի հոգու գլուխ պիտի ուտի դրանից հետո: Հայաստան նաղդ պարսակական զորք էր մտել՝ հնդիկ փղերով, ու հայերը պիտի գնային պարսիկներին իրանց հնդիկ բարեկամների հետ լացացնելու: Արդյունքում, հայերից մեկը բնապահպան դուրս եկավ, ու կանգնեց փղերի կողքը:

Վասակի տեղը թեղուտն ու մաշտոցի այգին ա, ես դրա էկոլոգ ինչն եմ ասել:

Դե մի կողմում Հայերն էին, նաղդ, մյուս կողմում Կարմիր բանակը ու` առանց փղերի, դրանց տեղը մաքսիմկեքն էին, էլի նաղդ ու հայերց մեկերը գնացին կանգնան կարմիրների կողքը:
Կարողա հոգնել էին հայկական սև-սպիտակ իրականությունից ու գունավոր կյանք էին ուզում, կամ էլ դալտոնիկներից արդեն զզվել էին, չգիտեմ: Արդյունքում ստացանք 70 տաով մոնոքրոմ կարմիր երգիր, ու ազգի դավաճան ու հակահեղափոխական դաշնակներ: Ու 70 տարի էդ կարմիր գույնի սիրահարների գովքն էինք կապել, մինչև հիմա էլ փողոցների անունները չենք հասցել փոխել:

Սրանց տեղը բա որտեղա? Վամպիրների կողքին?

[Lion]

Դե հիմա հերթով

Դե-դե...

ա) հայ-բյուզանդական դաշինքի պտուղները հիմա ուտում ենք: Էն ժամանակ էլ էին ուտում` բյուզանդական մասում դուզգյունի հայկական իշխանություն չէր էլ մնացել: Էդ պատկերի ֆոնի վրա դաշինքը լավ բան էր?

Այո, լավ բան էր: Այդ դաշինքի պտուղները չէ, որ մենք հիմա "ուտում" ենք, այլ եթե այդ դաշինքը լիներ, հնարավոր է Ավարայրում ավելի քիչ հայ զոհվեր և ամեն ինչ այլ տեսք ունենաՐ: Այդ դավաճանն այնպես արեց, որ իր հայրենակիցները լուրջ ռազմական օգնություն ստանալու հնարավորությունից զրկվեցին - պատկերացնում ես, հիմա, երբ Թուրքիան Հայաստանի վրա կհարձակվի, մի նման դավաճան այնպես անի, որ Ռուսաստանը մեզ չօգնի - հետաքրքիր է, այդ դեպքում դու դա ինչպես կորապես?

բ) Տմորիքի, Խաղկտիքի, Աղձնիքի ու Կորդուքի զորքերն ափսոս չէին, որ անիմաստ տեղը կոտորվեին: ԻՆչքան քիչ կորուստ լիներ, այնքան հենց Վասակի էլ ու երկրի շահերն էին պաշտպանվելու:

Ոչ, ափսոս չեն, քանի որ հարցը սխալ ես դնում: Նրանք իզուր տեղը չէին կոտորվի, այլ կմասնակցեին պատերազմին իրենց Հայրենիքի համար և այդ դեպքում հնարավոր է, որ պատերազմի ելքը այլ լիներ: Կրկնում եմ, սա, ինչպես և նախորդ դեպքը, իր հայրենակիցներին վնասելու դասական օրինակ է, դասական դավաճանություն: Եթե համաձայն չես, մեկնաբանիր, թե ինչպես կվերաբերվես այն մարդուն, որը կխորընդոտի Սյունիքից զորքի տեղափոխումը Տաշիր, Ադրբեջանի դեմ, դրանով իսկ չօգնելով հյուսիս-արևելյան սահմանում ետղավորված մեր զորքերին:

գ) Հիմա քանի օրինակ բերեմ, որ ուրիշի զորքով եկան հայաստան ու հեչ էլ դավաճան չեն համարվում:

Անալոգիան անտեղի է - լավագույն դեպքում պետք է հիշես Արտաշեսի օրինակը, բայց նա ընդամենը գահակալական պայքար էր վարում, այն դեպքում, երբ Վասակը ուզում էր հավատափոխ անել իր ժողովրդին:

դ) բացի եկեղեցական բարբաջանքից ուրիշ հիմք չես կարող բերել: Սա կարող է ընդամենը Վասակի սևացումը լինել: Հո Եղոն ու մյուսները մոմ չէին բռնել, թե Վասակն ինչ է ասում Միհրներսեհին? Հետ գալով իրենց պատմել էր? Թե փղերից էին հարցրել?

Դե կներես, էլի, դու արդեն պատմական մեթոդիկայի դեմ ես դուրս գալիս: Կա հաղորդում, այն չի ժխտվել, ուրեմն ճիշտ է և սխալ կլինի, եթե հիմնավորված կերպով այն ժխտես: Թե չէ այս կերպ ամեն ինչ կարելի է կասկածի տակ դնել, իսկ դա հակագիտական մոտեցում է:

ե) գերեց անհնազանդների ընտանիքները` էն թվերին նորմալ "բարոյական" քայլ էր: Ի դեպ ուղարկեց Պարսկաստան?

Շաաատ բարոյականա, մանավանդ նպատակի տեսակետից` վնասել իր հայրենակիցներին: Դու, օրինակ, որ հանկարծ Ադրբեջանը մեզ վրա հարձակվի, կգերես մեր մարզպետների ընտանիքներին, որ ապահովես այդ ընտանիքի հայերի լոյալությունը թուրքերին? Ասա, հա կամ չէ:

զ) Է զորք էր հավաքեց: Էն թվերին ով էր վատ տոն համարում նայոմնիկ պահելը?

Կասկածում եմ, որ դու իրոք չես հասկանում, ուղղակի համառության պատճառով օբյեկտիվ չես: Կրկին ժամանակակից օրինակ - Ադրբեջանը հարձակվումէ Հայաստանի վրա և այս պայմաններում - դու կգնաս Պակիստան նայոմնիկներ բերելու... Ադրբեջանի համար, ասա, հա կամ չէ:

է) վատ մտահաղացում չէր, հաշվի առնելով այն, թե ինչ արեցին հոները հետո` հայերի գլխին էլ հետը:

Իսկ ինչ արեցին հետո հոները հայերի հետ... որ? Լուսավորի իմանանք, երևի չգիտենք, որ հենց նրանք 451 թ-ի հունիսին ներխուժեցին Ատրպատական, այն հիմնովին ավերեցին և դա հանդիսացավ պաշտոնական Տիզբոնի զիջող լինելու պատճառներից մեկը:

Էս բերածդ կետերում ոչ մի ԱԶԳԱԴԱՎԱՃԱՆ գործողություն չեմ տեսնում: Ընդամենը տեսնում եմ Վարդանանց գլուխը ուտելու ուժեղ ձգտում` էդքան բան:

Հալալա - դե հիմի իմ նշած հարեցրին պատասխանի - դու հիմա տենց կվարվեիր?

Ու հերիքա շեշտես թե "հայերի դեմ, հայերի դեմ": Երկակի ստանդարտներով պետք չի առաջնորդվել: Վարդանանք դեռ ամբողջ հայերը չէին: Ընդամենը կռիվ էր` ֆեոդալական կռիվ:

Վարդանանք հայերի գործնականում լրիվ մասն էին: տենց որ հաշվենք, Հայրենականում էլ կարող ենք ասել, որ նեմեցները ռուսների դեմ չէին կռվում, հաշվի առնելով օրինակ Վլասովականներին: Ապեր, կներես, բայց կարծես օբյեկտիվ չես...

Էս սահմանումը դզեց, մանավանդ երկրոդ մասը: Էդ ժամանակ ազգը կենաց ու մահու կռվի էր ելել? Էս ինչ հեքիաթներ ես պատմում? Ազգը պրանած ուներ թե մեկին, թե մյուսնին` զզվել էին, հոգնած էին, մայիս ամիս էր` գարունն էին վայելում ու առաջին բարիքները հավաքում: Փաստ բեր, որ ազգը կենաց ու մահու պայքարի էր ելել: Նույնիսկ պատմիչներդ հոգ չեն տարել ժողովրդական մոբիլիզացիոն պայքարի մասին տեղեկութոյւններ թողելու, որովետև որպես այդպիսին դա չի եղել:

Փաստը հենց ինքն է - միջնադարի մեծագույն ճակատամարտերից մեկը, հանուն քրիստոնեական հավատի առաջին մարտերից մեկը, փաստն այն է, որ ողջ ազգը ոտքի էր կանգնել: Հակառակն ես կարծում - փաստեր ներկայացրու:

Իսկ սահմանման առաջին մասի հետ և համամիտ չեմ, և արդեն բազում օրինակներ եմ բերել, որ ազգակցի դեմ դուրս եկողներին ոչ միայն դավաճան չենք համարում, այլև սրբացնում ու հերոսացնում ենք:

Իր ազգի մեծագույն մասի կենսական շահերի դեմ դուրս եկողը ԴԱՎԱՃԱՆ է - պարզ ու հստակ: