Հայոց պատմություն: Այլ լույսի ներքո

[Տրիբուն]

Դե մի կողմում Հայերն էին, նաղդ, մյուս կողմում Կարմիր բանակը ու` առանց փղերի, դրանց տեղը մաքսիմկեքն էին, էլի նաղդ ու հայերց մեկերը գնացին կանգնան կարմիրների կողքը:
Կարողա հոգնել էին հայկական սև-սպիտակ իրականությունից ու գունավոր կյանք էին ուզում, կամ էլ դալտոնիկներից արդեն զզվել էին, չգիտեմ: Արդյունքում ստացանք 70 տաով մոնոքրոմ կարմիր երգիր, ու ազգի դավաճան ու հակահեղափոխական դաշնակներ: Ու 70 տարի էդ կարմիր գույնի սիրահարների գովքն էինք կապել, մինչև հիմա էլ փողոցների անունները չենք հասցել փոխել:

Սրանց տեղը բա որտեղա? Վամպիրների կողքին?

Էս էն դեպքերից ա, որ դավաճան չկա - մի կողմում պուտանկեք են, մյուս կողմում էշեր:

[Տրիբուն]

Լիոն, էս Վարզորը նագլի համը հանում ա, ու ուզում մեր փառահեղ ճակատամարտը ոտի տակ տա: Մի հատ քո գրքերի մեջ նայի, տես տոշնի գրա՞ծ ա փղերի քանակը, սեռը, հասակը, քաշը գույնը, ու մի քանի հղում տուր: Եթե դժվար չի, մեկ էլ պարսիկներին հատ-հատ գրի ու անուն-ազգանուն-հայրանուններով:

Վարզորին տրամաբանությամբ հաղթել չի լինի, մենակ փաստերով:

[Տրիբուն]

Այո, լավ բան էր: Այդ դաշինքի պտուղները չէ, որ մենք հիմա "ուտում" ենք, այլ եթե այդ դաշինքը լիներ, հնարավոր է Ավարայրում ավելի քիչ հայ զոհվեր և ամեն ինչ այլ տեսք ունենաՐ: Այդ դավաճանն այնպես արեց, որ իր հայրենակիցները լուրջ ռազմական օգնություն ստանալու հնարավորությունից զրկվեցին - պատկերացնում ես, հիմա, երբ Թուրքիան Հայաստանի վրա կհարձակվի, մի նման դավաճան այնպես անի, որ Ռուսաստանը մեզ չօգնի - հետաքրքիր է, այդ դեպքում դու դա ինչպես կորապես?

Էտ հաստատ ես կլինեմ

Նախ, մեկը լինի Ռուսաստանին օգնի:

Երկրորդ, Ռուսների օգնածից հետո կարողա Հայաստանից մնա մենակ Հանրապետության Հրապարակը:

Լիոն, Ավարայրի ժամանակ ռուսներն ու՞ր էին, ինչի՞ չեկան մեզ օգնելու:

[Varzor]

Այո, լավ բան էր: Այդ դաշինքի պտուղները չէ, որ մենք հիմա "ուտում" ենք, այլ եթե այդ դաշինքը լիներ, հնարավոր է Ավարայրում ավելի քիչ հայ զոհվեր և ամեն ինչ այլ տեսք ունենաՐ: Այդ դավաճանն այնպես արեց, որ իր հայրենակիցները լուրջ ռազմական օգնություն ստանալու հնարավորությունից զրկվեցին - պատկերացնում ես, հիմա, երբ Թուրքիան Հայաստանի վրա կհարձակվի, մի նման դավաճան այնպես անի, որ Ռուսաստանը մեզ չօգնի - հետաքրքիր է, այդ դեպքում դու դա ինչպես կորապես?

Սկսեցիր եթեներով խոսել Եղբայր մոր նորկա իրավիճակի համար հիմնավոր փաստեր են պատմական անցյալում տեղի ունեցած բոլոր փաստացի իրողությունները, այդ թվում և հայ-բյուզանդական դաշիննքերը: Ուտի` ներկայիս ՀՀ-ին ենք հասել նաև այդ դաշինքների շնորհիվ:
Իսկ բերածդ օրինակն ուղղակի ծիծաղելի է: ԱՆտեղի է համեմատել ներկայիս Թուրքիան ու Ռուսաստանը այն ժամանակվա Պարսկաստան-բՅուզանդիա դիմակայության հետ` ուղղակի անհիմն ու անիմաստ է:
Թուրքիան ու Ռուսաստանը ներկայումս Հայաստանը չեն կիսել ու իրար դեմ ռազմական պայքար չեն մղում:
Այ ճիշտ օրինակ կլիներ, որ ասեիր սենց "Ճիշտ կլիներ, որ ԽՍՀՄ զորքերը մտնեյին հայաստան, իսկ ՀԽՍՀ կենտկոմի քարտուղարը այնպես աներ, որ ֆաշիստները Հայաստանին օգնության չհասնեին": Դե ասա, ճիշտ կլիներ?

Ոչ, ափսոս չեն, քանի որ հարցը սխալ ես դնում: Նրանք իզուր տեղը չէին կոտորվի, այլ կմասնակցեին պատերազմին իրենց Հայրենիքի համար և այդ դեպքում հնարավոր է, որ պատերազմի ելքը այլ լիներ: Կրկնում եմ, սա, ինչպես և նախորդ դեպքը, իր հայրենակիցներին վնասելու դասական օրինակ է, դասական դավաճանություն: Եթե համաձայն չես, մեկնաբանիր, թե ինչպես կվերաբերվես այն մարդուն, որը կխորընդոտի Սյունիքից զորքի տեղափոխումը Տաշիր, Ադրբեջանի դեմ, դրանով իսկ չօգնելով հյուսիս-արևելյան սահմանում ետղավորված մեր զորքերին:

Ախպերս ցանկացած զոհ էլ անտեղի է, եթե կա տարբերակ այդ զոհերից խուսափելու: Ու փաստացի առանց էդ զորքերի մասնակցության ու զոհերի էլ Ավարայրում Վարդանանք հաղթեցին:
Նորից օրինակդ անիմաստ անտեղին է ու ծիծաղելի: Հայաստանն ադրբեջանի մարզպանություն չի:

Անալոգիան անտեղի է - լավագույն դեպքում պետք է հիշես Արտաշեսի օրինակը, բայց նա ընդամենը գահակալական պայքար էր վարում, այն դեպքում, երբ Վասակը ուզում էր հավատափոխ անել իր ժողովրդին:

Իա, էդ ոնց տենց եղավ? Ուզում ես ասել Արտաշեսյանները Հայաստոնւմ հալած յուղի պես ընդունվել են? Կամ էլ ինչ տարբերություն? գահակալական, թե եսիմ ինչ զըրթ? իշխանության պայքար էր ու վերջ: Մենակ չասես, որ Արտաշեսյանների ժամանակ հավատքի փոփոխություններ չի եղել: Համ էլ Վասակի հավատափոխության ծրագրի միակ վկան եկեղեցին է: Մաքուր շահերի բախում` մի կեղեքիչը մյուսի դեմ:
Նորից Գրիգորի օրինակը բերեմ? Ուզեց հավատափոխ անել, մորդեց, սպանեց, քանդեց, վառեց ու հավատափոխ արեց: Լավա?

Դե կներես, էլի, դու արդեն պատմական մեթոդիկայի դեմ ես դուրս գալիս: Կա հաղորդում, այն չի ժխտվել, ուրեմն ճիշտ է և սխալ կլինի, եթե հիմնավորված կերպով այն ժխտես: Թե չէ այս կերպ ամեն ինչ կարելի է կասկածի տակ դնել, իսկ դա հակագիտական մոտեցում է:

Եղբայր ամեն մի հին գրչակություն մի խառնի փաստերի հետ: Ընդունում եմ` ունենք միայն այդ աղբյուրները, հերքող չունենք, բայց դա ապացույց չի ու փաստ չի, այլ առկա միակ գրավոր ֆիքսված տարբերակ-վարկածը:
Հիմա ոնցա Ասորական աղբյուրներում գրածա "գնացի, ջարդեցի, փշրեցի կերա, կուլ տվեցի", բայց դու քո սեփական վարկածներն ու տեսակետներն ես առաջ քաշում: Գիտական սկզբունքին դեմ ես գնում? Բա ուրն մնաց միակ գրավոր աղբյուրները?
Էլի կրկնակի ստանդարտով ես խաղում?

Շաաատ բարոյականա, մանավանդ նպատակի տեսակետից` վնասել իր հայրենակիցներին: Դու, օրինակ, որ հանկարծ Ադրբեջանը մեզ վրա հարձակվի, կգերես մեր մարզպետների ընտանիքներին, որ ապահովես այդ ընտանիքի հայերի լոյալությունը թուրքերին? Ասա, հա կամ չէ:

Էլի ադրբեջանի անիմաստ ու աննպատակ օրինակը: Եղբայր, ՀՀ-ն անկախ պետություն է, սիկ ԽՍՀՄ ժամանակ լավ էլ գերում ու տանում էին "ժողովրդի թշնամիներին" ու հեչ էլ դավաճան չէին համարվում:
Հա, եթե լինեյի վաղ միջնադարյան ֆեոդալ իրա բոլոր բարոյական, նորմատիվային ու աշխարհընկալային հատկանիշներով, ապա հակառակորդներիս գլուխը կուտեի: Այ ախպեր ջան երկրիդ փառապանծ թագավորները մի հատ կնգա համար ցելի հայրենասեր տոհմերի գլուխ էին ուտում, դու էկել ես հեքիաթներ ես կարդում:

Կասկածում եմ, որ դու իրոք չես հասկանում, ուղղակի համառության պատճառով օբյեկտիվ չես: Կրկին ժամանակակից օրինակ - Ադրբեջանը հարձակվումէ Հայաստանի վրա և այս պայմաններում - դու կգնաս Պակիստան նայոմնիկներ բերելու... Ադրբեջանի համար, ասա, հա կամ չէ:

Ու Կրկին սխալ օրինակ:

Իսկ ինչ արեցին հետո հոները հայերի հետ... որ? Լուսավորի իմանանք, երևի չգիտենք, որ հենց նրանք 451 թ-ի հունիսին ներխուժեցին Ատրպատական, այն հիմնովին ավերեցին և դա հանդիսացավ պաշտոնական Տիզբոնի զիջող լինելու պատճառներից մեկը:

հոների մուռը պարսիկները սկսեցին հայերից հանել: Մենակ չասես, որ տենց չի: Հոնական արշավանքի դեմը վախտին չկարացան առնեն, որտեվ Վարդանենք փղերի գլուխը կերան` էլ փիղ չկար, զորքն էլ մի 100.000-ով պակասել էր: բայց ուրիշ վախտ հենց էդ Վարդանն էլ պիտի դրանց դեմն առներ չէ?

Հալալա - դե հիմի իմ նշած հարեցրին պատասխանի - դու հիմա տենց կվարվեիր?

Որ հարցերին? Սխալ ու անտեղի օրինակների հարցերին?
Կոնկրետ այդ հարցերին կպատասխանեմ` ոչ, չէի անի, քանի որ դա ինձ համար և պետական և ազգային դավաճանություն կլիներ, քանի որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան ՀՀ-ին թշնամի պետություններ են:

Վարդանանք հայերի գործնականում լրիվ մասն էին: տենց որ հաշվենք, Հայրենականում էլ կարող ենք ասել, որ նեմեցները ռուսների դեմ չէին կռվում, հաշվի առնելով օրինակ Վլասովականներին: Ապեր, կներես, բայց կարծես օբյեկտիվ չես...

Աշկս լուս` Զորավար վարդանն էլ քեզ մատաղ: Բա սարանք հայ չէին? Իրենց ազգի բարօրրության համար չէին աբստամբել? Կարող ուզում էին ազգը վերացնել? Ընդամենը պլորետարիատի շահերն էին պաշտպանում:
Բայց դավաճան ես չէ համարում իրենց: Նեմեցների օրինակը էլի անտեղի է ու անիմաստ: Գերմանիան ու ԽՍՀՄ-ը առանձին պետություններն էին ու կռվում էին պետությունները: Իսկ խՍՀՄ ռազմական ուժերի մեծ մասը կազմում էին հենց ռուսները: Գերմանացիք ռուսների դեմ էին կռվում, թե ԽՍՀՄ-ի? բա պրիբալտները ոնց անցան նեմեցների կողմը? Դավաճան էին?

Փաստը հենց ինքն է - միջնադարի մեծագույն ճակատամարտերից մեկը, հանուն քրիստոնեական հավատի առաջին մարտերից մեկը, փաստն այն է, որ ողջ ազգը ոտքի էր կանգնել: Հակառակն ես կարծում - փաստեր ներկայացրու:

Համաձայն եմ` միջնադարի "մեծագույն" ճակատամարտերից մեկը, որի մասին ոչ մի որիշ տեղեկություն չկա, բացի Եղոյի քնձռոտ գրչակությունից:
Ախպեր էդ մասշտաբի ճակատամարտի մասին պարսկական պատմիչները դեռ երկար կհիշեյին, էլ չեմ ասում բյուզանդական աղբյուրները, մանավանդ եկեղեցական: Իրենց դա խանգարում էր, որ հավատքի քարոզի համար կիրառեն?
Հավատքի համար կռիվ չկա, կա իշխանավորների կռիվ, կա տարածքի ու փողի կռիվ, կա կյանքի կռիվ, բայց հավատքի կռիվը դեմագոգիա է, որի անվան տակ թաքցնում են նշածս կռիվները:
Փաստեր ես ուզում` խնդրեմ: Չկա և ոչ մի հիշատակություն այն մասին, թե ինչպես էր ժողովուրդը դիմակայում "կրոնափոխ անողներին": Փաստ չկա` ուրեմն չի եղել: Լավա սենց?
Դե փաստ բեր, որ եղել է ազգային պայքար, մենակ կխնդրեմ ոչ թե ենթադրություններով, այլ հստակ փաստեր:
Բնական է, որ ես էլ, դու էլ գիտենք, որ մեր ժողովուրդը մազդեականությունը չեր ընդունում, ինչպես և ժամանակին չէր ընդունում քրիստոնեությունը: Բայց մազդեականության հետ արդեն համարյա 1000 տարի էր մեր ազգը շփվում էր ու ոչ մի կոնկրետ խնդիրներ չէին առաջացել, ուղղակի մազդեական որոշ գաղափարներ մեր ժողովրդին հարիր չէին, մասնավորապես հանգուցյալների հանդեպ վերաբերմունքը: Բայց լիքը էլի բաներ կային, որ ազգին հարիր չէին, բայց արի ու տես որ հարյուրամյակների ընթացքում համ հարիր են, համ էլ արդեն մոդա են ու նորմալ են դիտվում: Սենց լավա?
Եթեներով չենք խոսում, հիշում ես

Իր ազգի մեծագույն մասի կենսական շահերի դեմ դուրս եկողը ԴԱՎԱՃԱՆ է - պարզ ու հստակ:

Միանշանակ համաձայն եմ այս ձևակերպմանը - ազգի կենսական շահերին դեմ գնացող և խանգարող մարդը ազգի դավաճան է:
Դե հիմա ասա տենամ, թե էդ որ կենսական շահին էր Վասակը դեմ գնացել? Քրիստոնեությունը կենսական շահ էր? Բյուզանդական դաշինքը կենսական շահ էր?

[Varzor]

Լիոն, էս Վարզորը նագլի համը հանում ա, ու ուզում մեր փառահեղ ճակատամարտը ոտի տակ տա: Մի հատ քո գրքերի մեջ նայի, տես տոշնի գրա՞ծ ա փղերի քանակը, սեռը, հասակը, քաշը գույնը, ու մի քանի հղում տուր: Եթե դժվար չի, մեկ էլ պարսիկներին հատ-հատ գրի ու անուն-ազգանուն-հայրանուններով:
Վարզորին տրամաբանությամբ հաղթել չի լինի, մենակ փաստերով:

Դու էլ խառնակչություն ես անում, քաղաքականություն բաժինը վրեդ լավ չի եկել?
Ճակատամարտը փառահեղ էր ու ես երբեք էլ դրա իմաստը չեմ նվազեցրել, ընդհակառակը փաստերով էլ հենց առաջնորդվելով ասում եմ` հաղթել ենք, լավ ենք արել ու դրա շնորհիվ էլ հիմա կանք: Եթեների տարբերակները պետք չեն` նաղդը թողած վերասյայի հետևից չեմ ընկնում:
Ցանկացած ուժեղ տրամաբանոթյուն էլ կարող է ոչ ճիշտ եզրահամգումներ կատարել, եթե ելակետային տվյալները սխալ կամ անբավարար են ընտրված:
Իմ ասածն ընդամենը հետևյալն է`

Այդ 4 փաստերը անհերքելի ճշմարտություններ են ու վիճարկման ենթակա չեն:
Իսկ քո արած ենթադրությունները ոչինչ չեն փոխում այս փաստերի կոնտեքստում և մեր իրականությունում:
Ապացույց.
Ենթադրենք, թե Վասակը ավելի շատ բան է արել ազգի համար, քան կարծում ենք: Մևնույն է
1. Վասակը դուրս եկավ այլ հայերի դեմ և պարտվեց:
2. Վարդանանց հաղթանակը (Վասակի պարտությունը) մեր պատմության շղթայի անքակտելի օղակն է` մենք այսօր կանք: Նաղդը թողած նիսյայի հետևից չենք ընկնում
3. Մենք ներկայում զրադաշտական չենք: Պետք չի զրադաշտականությունը խառնել մեր հայկական հեթանոսության հետ քանի որ, նույնիսկ հայոց հեթանոսությունը չէր ընդունում զրադաշտականոթւյան հիմնական սկզբունքները, մասնավորապես` չար ու բարի աստվածների պայքարի գաղափարը և մեռյալներին չհուղարկավորել-չայրելը: Մասնավորապես վերջին գաղափարին դեմ էին հայերի մեջ թե քրիստոնյաները, թե հեթանոսները և թե նույնիսկ աղանդավորական որոշ շարժուներ, քաղկեդոնամետները` բոլորը բացի զրադաշտներից, որոնք հայ ժողովրդի մեջ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒՄ էին:
4. Եկեղեցին սրբացրել է Վարդանանց և դավաճան համարել Վասակին: Ու դա տեղի է ունեցել մեր ենթադրություններից անկախ, այլևս կապ չունի իսկության և կեղծության հետ` եղելություն է:

Իսկ երեխաներին կարելի է պատմել օբյեկտիվ կերպով, այս փաստերի վրա հիմնվելով: Վասակի արած լավ գործերն էլ հետը: Թող իմանան, որ նույնիսկ բարի ու լավ մարդիկ երբեմն ընդրում են խոտոր ուղի:

ու էս

...
Ես էլ եմ երկար ժամանակ մտածել արդյոք Վասակը դավաճան էր, արդյոք նրա պայքարն ավելի ազնիվ չէր, արդյոք այն ուղղված չէր ոչ թե հայոց պետականոթւյան այլ հայոց պետականոթւյան համար քայքայիչ դարձած կրոնի և եկեղեցու դեմ? Ու եկել եմ այն եզրակացության ու անկախ նրանից, թե ինչ արդյունքի կգամ իմ ենթադրությունների վերլուծությունից, միևնույն է արդյունքը` փաստերը չեն փոխվի:
Ներկայիս իրավիճակում, ելնելով փաստերի վերլուծությունից, առավել ևս նպատակահարմար չէ Վասակի կերպարի արդարացումը, Վարդանանց կերպարի արժեզրկումը:
Միտքս բացատրեմ.
Ներկայիս իրավիճակում, երբ հայ ինքնության անքակտելի մասնիկն է կազմում քրիստոնեությունը, երբ ազգային գիտակցության մեջ ազգին նույնիսկ լավ նպատակներով դեմ դուրս եկած մարդուն համարում ենք դավաճան, իմաստ չունի վերանայել պատմական այդպիսի հնություն ունեցող իրադարձությունը, մանավանդ որ փաստերի բացակայությունը ստիպում է առաջնորդվել միայն երևակայությամբ և տրամաբանությամբ:

Հ.Գ.
Էս ոնցա փղերին փաթթած չունես?

[Lion]

Սկսեցիր եթեներով խոսել Եղբայր մոր նորկա իրավիճակի համար հիմնավոր փաստեր են պատմական անցյալում տեղի ունեցած բոլոր փաստացի իրողությունները, այդ թվում և հայ-բյուզանդական դաշիննքերը: Ուտի` ներկայիս ՀՀ-ին ենք հասել նաև այդ դաշինքների շնորհիվ:

Կներես, բայց ես "եթե"-ներով չեմ խոսում, ուղղակի դու ես փաստերը ոչ օբյեկտիվ գնահատում - հայ-բյուզանդական կայացած կամ չկայացած դաշինքը ոչ մի էական դեր չունի այն հարցում, թե ինչ մենք ունենք կամ չունենք:

Իսկ բերածդ օրինակն ուղղակի ծիծաղելի է: ԱՆտեղի է համեմատել ներկայիս Թուրքիան ու Ռուսաստանը այն ժամանակվա Պարսկաստան-բՅուզանդիա դիմակայության հետ` ուղղակի անհիմն ու անիմաստ է:
Թուրքիան ու Ռուսաստանը ներկայումս Հայաստանը չեն կիսել ու իրար դեմ ռազմական պայքար չեն մղում:
Այ ճիշտ օրինակ կլիներ, որ ասեիր սենց "Ճիշտ կլիներ, որ ԽՍՀՄ զորքերը մտնեյին հայաստան, իսկ ՀԽՍՀ կենտկոմի քարտուղարը այնպես աներ, որ ֆաշիստները Հայաստանին օգնության չհասնեին": Դե ասա, ճիշտ կլիներ?

Ոչ մի կերպ անտեղի չեն, ուղղակի քեզ ձեռք չի տալիս, դրա համար էլ տենց ես որակում - դու ինքդ էլ ես զգում դավաճանության ստոր հոտը, դրա համար էլ մի քանի անգամ խուսափում ես պատասխանից, վերջում է ըստ էության համաձայնում ես ինձ հետ:

Ախպերս ցանկացած զոհ էլ անտեղի է, եթե կա տարբերակ այդ զոհերից խուսափելու: Ու փաստացի առանց էդ զորքերի մասնակցության ու զոհերի էլ Ավարայրում Վարդանանք հաղթեցին:
Նորից օրինակդ անիմաստ անտեղին է ու ծիծաղելի: Հայաստանն ադրբեջանի մարզպանություն չի:

Մարզպանություն լինել կամ չլինելու հարցը չի, այլ այն, որ երկու ուժեր պայքարում են և դու, լինելով կապված մեկի հետ բարոյական նորմերով, օգնում ես մյուսին: Իսկ Վասակը, եթե չխոչընդոտեր նշածս ռազմական աջակցությանը, հնարավոր է Վարդանը չզոհվեր, հաղթանակն էլ ավելի վճռական լիներ:

Իա, էդ ոնց տենց եղավ? Ուզում ես ասել Արտաշեսյանները Հայաստոնւմ հալած յուղի պես ընդունվել են?

Այնտեղ գահակալական պայքար էր, ընդ որում Արտաշեսի կողմից արդարացված, իսկ այստեղ ընդամենը ստորություն էր` անձնական նեղ շահադիտական նպատակներով:

Կամ էլ ինչ տարբերություն? գահակալական, թե եսիմ ինչ զըրթ? իշխանության պայքար էր ու վերջ: Մենակ չասես, որ Արտաշեսյանների ժամանակ հավատքի փոփոխություններ չի եղել:

Լուսավորի` իմանանք, այդ ինչ "հավատքի փոփոխություններ" են եղել Արտաշեսի ժամանակ?

Համ էլ Վասակի հավատափոխության ծրագրի միակ վկան եկեղեցին է: Մաքուր շահերի բախում` մի կեղեքիչը մյուսի դեմ:

Կրկին հակագիտական մոտեցում - առանց հիմնավորման կասկածի տակ ես դնում սկզբնաղբյուրը, սենց որ գնա, կարող ենք ողջ պատմությունը կասկածի տակ դնել:

Նորից Գրիգորի օրինակը բերեմ? Ուզեց հավատափոխ անել, մորդեց, սպանեց, քանդեց, վառեց ու հավատափոխ արեց: Լավա?

Դա դավաճանություն չէր, քանի որ արտաքին ուժ չկար, որ դա պարտադրեր, դա երկրի ղեկավարի` արքայի, որոշումն էր:

Եղբայր ամեն մի հին գրչակություն մի խառնի փաստերի հետ: Ընդունում եմ` ունենք միայն այդ աղբյուրները, հերքող չունենք, բայց դա ապացույց չի ու փաստ չի, այլ առկա միակ գրավոր ֆիքսված տարբերակ-վարկածը:
Հիմա ոնցա Ասորական աղբյուրներում գրածա "գնացի, ջարդեցի, փշրեցի կերա, կուլ տվեցի", բայց դու քո սեփական վարկածներն ու տեսակետներն ես առաջ քաշում: Գիտական սկզբունքին դեմ ես գնում? Բա ուրն մնաց միակ գրավոր աղբյուրները?
Էլի կրկնակի ստանդարտով ես խաղում?

Ոչ մի դեպքում, շփոթում ես: Քո նշած դեպքում ես բազում հիմնավորումներ եմ բերում, թե ինչու է սա այսպես, այլ ոչ թե սեպագրի նշած ձևով, իսկ Եղիշեի պարագայում դու, առանց լուրջ հիմնավորման, ընդամենը կասկածի տակ ես դնում քո վարկածի դեմ խոսող աղբյուրը:

Էլի ադրբեջանի անիմաստ ու աննպատակ օրինակը: Եղբայր, ՀՀ-ն անկախ պետություն է, սիկ ԽՍՀՄ ժամանակ լավ էլ գերում ու տանում էին "ժողովրդի թշնամիներին" ու հեչ էլ դավաճան չէին համարվում:
Հա, եթե լինեյի վաղ միջնադարյան ֆեոդալ իրա բոլոր բարոյական, նորմատիվային ու աշխարհընկալային հատկանիշներով, ապա հակառակորդներիս գլուխը կուտեի: Այ ախպեր ջան երկրիդ փառապանծ թագավորները մի հատ կնգա համար ցելի հայրենասեր տոհմերի գլուխ էին ուտում, դու էկել ես հեքիաթներ ես կարդում:

Ինչ կապ ունի անկախ պետություն լինել-չլինելու հարցը? Կա փաստ, որ թշնամին հարձակվում է քո երկրի վրա ու կա փաստ, որ դու վնասում ես քո երկրի պաշտպանությանը` գերելով երկրի պաշտպանության գործում առանցքային դերակատարություն ունեցող մարդկանց ընտանիքներին` սրանց գործունեությունը թշնամուն ծառայեցնելու նպատակով - օբյեկտիվ չես, ախպերս, սուբյեկտիվ կերպով քաշքշում ես փաստերը...

Ու Կրկին սխալ օրինակ:

Ոչ մի դեպքում, տես վերևում...

հոների մուռը պարսիկները սկսեցին հայերից հանել: Մենակ չասես, որ տենց չի: Հոնական արշավանքի դեմը վախտին չկարացան առնեն, որտեվ Վարդանենք փղերի գլուխը կերան` էլ փիղ չկար, զորքն էլ մի 100.000-ով պակասել էր: բայց ուրիշ վախտ հենց էդ Վարդանն էլ պիտի դրանց դեմն առներ չէ?

Կասեմ, տենց չի, էլի փաստերը հոգուտ քեզ անբարեխիղճ ձևով քաշքշում ես: Հոների ֆակտորը եղավ պարսիկների վերջնական պարտության կարևոր պատճառներից մեկը:

Աշկս լուս` Զորավար վարդանն էլ քեզ մատաղ: Բա սարանք հայ չէին? Իրենց ազգի բարօրրության համար չէին աբստամբել? Կարող ուզում էին ազգը վերացնել? Ընդամենը պլորետարիատի շահերն էին պաշտպանում:

Սրանք զոմբիացված բոլշևիկներ էին, որոնք պայքարում էին համաշխարհային հեղափոխության ցնորված գաղափարի համար, դու դու չգիտես?

Բայց դավաճան ես չէ համարում իրենց: Նեմեցների օրինակը էլի անտեղի է ու անիմաստ: Գերմանիան ու ԽՍՀՄ-ը առանձին պետություններն էին ու կռվում էին պետությունները: Իսկ խՍՀՄ ռազմական ուժերի մեծ մասը կազմում էին հենց ռուսները: Գերմանացիք ռուսների դեմ էին կռվում, թե ԽՍՀՄ-ի? բա պրիբալտները ոնց անցան նեմեցների կողմը? Դավաճան էին?

Մենք էլ էինք առանձին պետություն ու 449 թ-ից մինչև 451 թ-ի ամառ հանդես էինք գալիս անկախ սուբյեկտի դերում, սա աչքաթող մի արա:

Համաձայն եմ` միջնադարի "մեծագույն" ճակատամարտերից մեկը, որի մասին ոչ մի որիշ տեղեկություն չկա, բացի Եղոյի քնձռոտ գրչակությունից:

Սխալվում ես - այդ մասին հայտնում է նաև Ղազար Փարպեցին, սեղմ կերպով այդ մասին հաղորդում կա նաև վրացական մի աղբյուրում, իսկ Եղիշեի գրածը հեչ քնձռոտ էլ չի, այլ հարց է, որ հակաեկեղեցական էքստազի մեջ դու ձգտում ես ամեն ինչը, ինչ կապված է եկեղեցու հետ, նսեմացնել, բայց դա արդեն օբյեկտիվության հետ հեչ կապ չունի:

Ախպեր էդ մասշտաբի ճակատամարտի մասին պարսկական պատմիչները դեռ երկար կհիշեյին, էլ չեմ ասում բյուզանդական աղբյուրները, մանավանդ եկեղեցական: Իրենց դա խանգարում էր, որ հավատքի քարոզի համար կիրառեն?

Կհիշեին... եթե ձեռք տար: Բայց երկուսին էլ դա ձեռք չէր տալիս ու դրա համար էլ այդ երկու պետությունների պաշտոնական պատմագրությունը գերադասեց մոռացության մատնել այդ ամոթալի էջը, հուսով եմ հասկանում ես, ինչու...

Հավատքի համար կռիվ չկա, կա իշխանավորների կռիվ, կա տարածքի ու փողի կռիվ, կա կյանքի կռիվ, բայց հավատքի կռիվը դեմագոգիա է, որի անվան տակ թաքցնում են նշածս կռիվները:

Երբեմն այո, իսկ երբեմն` ոչ: Տվյալ դեպքում կռիվ էր հավատքի համար, որի վերջնական նպատակն էլ հայ մնալը:

Փաստեր ես ուզում` խնդրեմ: Չկա և ոչ մի հիշատակություն այն մասին, թե ինչպես էր ժողովուրդը դիմակայում "կրոնափոխ անողներին": Փաստ չկա` ուրեմն չի եղել: Լավա սենց?

Փաստ լիքը կա, սկսած Անգղի դեպքերից, վերջացրած հետագա բոլոր ապստամբություններով ու ճակատամարտերով:

Դե փաստ բեր, որ եղել է ազգային պայքար, մենակ կխնդրեմ ոչ թե ենթադրություններով, այլ հստակ փաստեր:

Փաստերը լիքն են - մենակ էն, որ Ավարայրում ներկայացված էր ողջ Հայաստանը և նույնիսկ Սյունիքը, արդեն իսկ ամեն ինչ ասում է:

Բնական է, որ ես էլ, դու էլ գիտենք, որ մեր ժողովուրդը մազդեականությունը չեր ընդունում, ինչպես և ժամանակին չէր ընդունում քրիստոնեությունը: Բայց մազդեականության հետ արդեն համարյա 1000 տարի էր մեր ազգը շփվում էր ու ոչ մի կոնկրետ խնդիրներ չէին առաջացել, ուղղակի մազդեական որոշ գաղափարներ մեր ժողովրդին հարիր չէին, մասնավորապես հանգուցյալների հանդեպ վերաբերմունքը:

Էտ նույննա, որ ասես, թե հուդայականության հետ մեր ժողովուրդը արդեն 1700 տարի մոտիկ շփվումա - այս մեր հին կրոնն ու զրահադաշտականությունն այնքան էին իրար նման, ինչպես հուդայականությունն ու քրիստոնեությունը:

Միանշանակ համաձայն եմ այս ձևակերպմանը - ազգի կենսական շահերին դեմ գնացող և խանգարող մարդը ազգի դավաճան է:
Դե հիմա ասա տենամ, թե էդ որ կենսական շահին էր Վասակը դեմ գնացել? Քրիստոնեությունը կենսական շահ էր? Բյուզանդական դաշինքը կենսական շահ էր?

Վասակը պատերազմի դաշտում հանդես էր եկել իր ազգակիցների դեմ, մինչ այդ էլ ռազմակ-քաղաքական բնագավառում ամեն կերպ վնասել էր իր ազգին: Վերջ, ԴԱՎԱՃԱՆ Է:

Որ հարցերին? Սխալ ու անտեղի օրինակների հարցերին?
Կոնկրետ այդ հարցերին կպատասխանեմ` ոչ, չէի անի, քանի որ դա ինձ համար և պետական և ազգային դավաճանություն կլիներ, քանի որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան ՀՀ-ին թշնամի պետություններ են:

Մերսի: Ուրեմն դու դավաճան չես, դու քեզնից հեռու վանեցիր այդ արարքները, ուրեմն զգում ես, որ դրանից նեխած դավաճանության հոտ է գալիս, դավաճանություն, որը թույլ տվեց իրեն Վասակ Սյունին: Կարծում եմ հարցը փակված է:

[Varzor]

Կներես, բայց ես "եթե"-ներով չեմ խոսում, ուղղակի դու ես փաստերը ոչ օբյեկտիվ գնահատում - հայ-բյուզանդական կայացած կամ չկայացած դաշինքը ոչ մի էական դեր չունի այն հարցում, թե ինչ մենք ունենք կամ չունենք:

Լիոն ջան, 451թ. հայ-բյուզանդական չկայացած դաշինքը մեր պատմության շղթայի անքակտելի օղակն է` այն հաջորդական իրադարձությունների հերթականության շարքում, որի արդյունքում ունենք մեր ներկան: Ոնց էս աում, թե ներկայի հետ կապ չունի? Անցյալի ցանկացած իրողություն ներկայու հետ ուղղակիորեն կապված է ժամանակային շղթայով և անմիջական ազդեցություն է թողել ներկայի ձևավորման վրա:

Ոչ մի կերպ անտեղի չեն, ուղղակի քեզ ձեռք չի տալիս, դրա համար էլ տենց ես որակում - դու ինքդ էլ ես զգում դավաճանության ստոր հոտը, դրա համար էլ մի քանի անգամ խուսափում ես պատասխանից, վերջում է ըստ էության համաձայնում ես ինձ հետ:

Էէէ, անտեղի են ու սխալ են: Ոնց էս համեմատում Թուրքիայի կամ Ադրբեջանի հարձակումը անկախ ՀՀ-ի վրա, պարսկաստանի կողմից նվաճված ու վասսալ երկրի վրա պատժիչ գործողության հետ?
Ճիշտ համեմատույթունն այն կլիներ, որ համեմատեիր համարժեք իրավիճակի հետ: Արդեն բերել եմ ԽՍՀՄ-ի օրինակը, ինքդ մտածիր, որն է ավելի համահունչ ու կզգաս տարբերությունը:

Մարզպանություն լինել կամ չլինելու հարցը չի, այլ այն, որ երկու ուժեր պայքարում են և դու, լինելով կապված մեկի հետ բարոյական նորմերով, օգնում ես մյուսին: Իսկ Վասակը, եթե չխոչընդոտեր նշածս ռազմական աջակցությանը, հնարավոր է Վարդանը չզոհվեր, հաղթանակն էլ ավելի վճռական լիներ:

Հենց մարզպանություն լինել-չլինելն է հարց: Ոնց ես կարողանում անտեսել կամ անէական համարել այդ ժամանակվա քաղաքական իրավիճակը? Էլի եթեներ ես առաջ քաշում, որոնց պատասխաններն ավելի շատ փիլիսոփայական են:

Այնտեղ գահակալական պայքար էր, ընդ որում Արտաշեսի կողմից արդարացված, իսկ այստեղ ընդամենը ստորություն էր` անձնական նեղ շահադիտական նպատակներով:

Յա, լավա ասիր, կարողա Վասսակը թուունի մոնոպոլիայի համար էր պայքարում? Ինչ տարբերութուն թագավորի գահ, թե մեկ ուրիշ գահ կամ աթոռ? Իշխանության պայքար էր: Ցանկացած խշխանական պայքար առաջին հերթին հենց անձնական նեղ շահերից է բխում: Արտաշեսը սուրբ էր, ժողովրդի համար էր պայքարում Մարդուն չէր բավարարում իր պաշտոնը, որոշեց արքա դառնալ ու դառավ: Դու հին աշխարհի մարդկանց շատ իդեալիստական ես դիտում:

Լուսավորի` իմանանք, այդ ինչ "հավատքի փոփոխություններ" են եղել Արտաշեսի ժամանակ?

Հելլենիզմի հիմնական տարրերը հենց Արտաշեսյանների ժամանակ թափանցեցին Հայաստան: Մենակ չասես, որ տենց չի ու չասես, որ կրոնական հավատալիքների մեջ փոփոխություններ չեն եղել:

Կրկին հակագիտական մոտեցում - առանց հիմնավորման կասկածի տակ ես դնում սկզբնաղբյուրը, սենց որ գնա, կարող ենք ողջ պատմությունը կասկածի տակ դնել:

Նրից եմ կրկնում` ունեմ բոլոր հիմքերը կասկածի տակ դնելու: Հիմանակն և գլխավոր դեմը հավատափոխությանը դա եկեղեցին էր, քանի որ դրանից հետո հազարավոր հաստափոր կեղեքիչներ լավագույն դեպքում անգործ էին մնալու ու սոված, իսկ վատագույն դեպքում` ցցի էին հանվելու: Հասկանում ես, որ հենց եկեղեցու համար կենաց ու մահու պայքար էր ու ցանկացած միջոց, որն հնարավոր էր օգտագործել` օգտագործել են: Էս պարզ ճշմարտությունը ոնց չեք ուզում ընդունել? Ու չեմ բացառում, որ հետագա բոլոր գրքերն ու հիշատակությունները, Վասակի դավաճանացումը, Վարդանի սրբացումը, Ավարայրը որպես համահայկական ու ազգային կենաց-մահու պայքար ներակայցնելը զուտ պրոֆիւլակտիկ քայլեր են, որ ուղղված են երկրորդ նման դեպքը հնարավորինս բացառելու, իսկ լինելու դեպքում էլ իրոք որ համազգային օգնություն ստանալու համար:

Դա դավաճանություն չէր, քանի որ արտաքին ուժ չկար, որ դա պարտադրեր, դա երկրի ղեկավարի` արքայի, որոշումն էր:

Արտքաին ուժը հենց Գրիգորն էր: Բա ոնց դավաճանություն չէր? Հիմա ես հելնեմ երկրի ղեկավարությանը համոզեմ, որ ուժով եկեղեցիները քանդեն ու մարդկանց մուսուլման սարքեն: Էդի դավաճանություն չի? Սրբապղծութուն չի?
Էս ինչ ես ասում? Էն ժամանակվա հայի համար Վանագնի համար մեռնելն էր պատիվ ու սրբություն: Ոնց ես տենց մակեեսային նայում?

Ոչ մի դեպքում, շփոթում ես: Քո նշած դեպքում ես բազում հիմնավորումներ եմ բերում, թե ինչու է սա այսպես, այլ ոչ թե սեպագրի նշած ձևով, իսկ Եղիշեի պարագայում դու, առանց լուրջ հիմնավորման, ընդամենը կասկածի տակ ես դնում քո վարկածի դեմ խոսող աղբյուրը:

Հա, բա ոնց, քո տրամաբանությունը հիմնավորում է, իսկ մերը շփոթմունք:

Ինչ կապ ունի անկախ պետություն լինել-չլինելու հարցը? Կա փաստ, որ թշնամին հարձակվում է քո երկրի վրա ու կա փաստ, որ դու վնասում ես քո երկրի պաշտպանությանը` գերելով երկրի պաշտպանության գործում առանցքային դերակատարություն ունեցող մարդկանց ընտանիքներին` սրանց գործունեությունը թշնամուն ծառայեցնելու նպատակով - օբյեկտիվ չես, ախպերս, սուբյեկտիվ կերպով քաշքշում ես փաստերը...

Անկախ պետությունը մեծ կապ ունի: Սուբյեկտիվությունը ինչում ես տեսնում?

Կասեմ, տենց չի, էլի փաստերը հոգուտ քեզ անբարեխիղճ ձևով քաշքշում ես: Հոների ֆակտորը եղավ պարսիկների վերջնական պարտության կարևոր պատճառներից մեկը:

Ախպերս հոների արշավանքների դեմն առնելու համար զորք էր պետք, իսկ էդ զորքը բավականին քչացավ Ավարայրում: Պարզ մաթեմատիկա է:

Սրանք զոմբիացված բոլշևիկներ էին, որոնք պայքարում էին համաշխարհային հեղափոխության ցնորված գաղափարի համար, դու դու չգիտես?

Հա,, բա ոնց, զոմբիներ էին: Ինչպես և զոմբիներ էին Հայաստանը քրիստոնեացնողները, Վասակն էլ մազդեական զոմբի էր

Մենք էլ էինք առանձին պետություն ու 449 թ-ից մինչև 451 թ-ի ամառ հանդես էինք գալիս անկախ սուբյեկտի դերում, սա աչքաթող մի արա:

Ինչ անկախություն էդ թվերին? Վարդանը բյուզանդացիքի "դաբրոյով" չէր, Վասակն էլ մարզպան չէր

Սխալվում ես - այդ մասին հայտնում է նաև Ղազար Փարպեցին, սեղմ կերպով այդ մասին հաղորդում կա նաև վրացական մի աղբյուրում, իսկ Եղիշեի գրածը հեչ քնձռոտ էլ չի, այլ հարց է, որ հակաեկեղեցական էքստազի մեջ դու ձգտում ես ամեն ինչը, ինչ կապված է եկեղեցու հետ, նսեմացնել, բայց դա արդեն օբյեկտիվության հետ հեչ կապ չունի:

Կհիշեին... եթե ձեռք տար: Բայց երկուսին էլ դա ձեռք չէր տալիս ու դրա համար էլ այդ երկու պետությունների պաշտոնական պատմագրությունը գերադասեց մոռացության մատնել այդ ամոթալի էջը, հուսով եմ հասկանում ես, ինչու...[/QUOTE]
Եկեղեցու հետ կապված նսեմացումներ չեմ անում` իրենք իրենց էնքան են նսեմացրել, որ լրացուցիչի կարիք չկա: Վրացական աղբյուրի տարքը կասես? Իսկ կասես, թե բյուզանդական աղբյուրներին ինչու ձեռնտու չէր, եթե Վարդանին ներկայացնում են որպես "բյուզանդական" զորավար: Ստրատելատ չէր? Մի հատ չալաղաջ հաղթանակ յուրացնելը բյուզանդացիներին ձեռ չէր տալիս? Թե ազնվությանն էին զոհ գնացել?

Երբեմն այո, իսկ երբեմն` ոչ: Տվյալ դեպքում կռիվ էր հավատքի համար, որի վերջնական նպատակն էլ հայ մնալը:

Եղբայր դու էլ ես այն մարդկանց շարքերն ընկել, որոք կարծում են, որ հայ մնալու համար քրիստոնյա լինելը պարտադիր է? Ներկայումս` միգուցե ՀԱԵ քրիստոնեա լինելը հայ ազգային կերպարի մի մասն է, սակայն հիմնաքար չէ, էլ չեմ ասում էն ժամանակ, երբ դեռ հեթանոսներ կային Հայաստանի տարածքում:

Փաստ լիքը կա, սկսած Անգղի դեպքերից, վերջացրած հետագա բոլոր ապստամբություններով ու ճակատամարտերով:

Հա, բա ոնց?

Փաստերը լիքն են - մենակ էն, որ Ավարայրում ներկայացված էր ողջ Հայաստանը և նույնիսկ Սյունիքը, արդեն իսկ ամեն ինչ ասում է:

Ախպեր ջան, ուզում ես ասել, որ սկզբանպես ազգն էր ելել պարսիկների դեմ? Ընդվզել էին եկեղեցին ու որոշ իշխաններ, իսր ժողովուրդը նրանց ենթական էր, ոնց կարող էր ամբողջապես "ուխոդվել"?
Փաստ չունես, մենակ ենթադրում ես:

Էտ նույննա, որ ասես, թե հուդայականության հետ մեր ժողովուրդը արդեն 1700 տարի մոտիկ շփվումա - այս մեր հին կրոնն ու զրահադաշտականությունն այնքան էին իրար նման, ինչպես հուդայականությունն ու քրիստոնեությունը:

Ու ինչ?
Իմ ասածն են էր, որ հայերի մեջ մազդեականությունը չըդունելը դեռ նախաքրիստոնեական ժամանակներից էր ու ոչ մի կապ չուներ եկեղեցու հետ: Զրադաշտականությունը իր սկզբունքներով ու դավանանքով ընդհանրապես նման չէր հայոց հեթանոսությանը, գոնե դա մի խառնիր:
Իսկ քո ասած հուդայականոթւյան լիքը կանոններ լավ էլ ընդունել ենք քրիստոնեության միջոցով:

Վասակը պատերազմի դաշտում հանդես էր եկել իր ազգակիցների դեմ, մինչ այդ էլ ռազմակ-քաղաքական բնագավառում ամեն կերպ վնասել էր իր ազգին: Վերջ, ԴԱՎԱՃԱՆ Է:

Ընգեր, նորից եմ կրկնում Վասակն ավելի քիչ վնաս է տվել, քան ասենք Գրգոր Պարթևը, որը դավաճան չէ, այլ սուրբ է: Վասակը քանի եկեղեցի է քանդել ու քանի մարդ է կոտորել? Որքան գրականություն է ոչնչացրել?
Էլի կրկնեմ` Եկեղեցու ու Վարդանանց տեսանկյունից, ինչպես նաև այդ տեսանկյանը համաձայն ժողովրդի տեսանկյունից` դավաճան էր: Բոլշևիկների տեսանկյունից էլ դավաճան էին Դաշնակները, Նժդեհը, քանի որ պայքարում էին հայ ժողովրդին իմեպրիալիզմի ճիրաններից ազատագրող կարմիր բանակի դեմ:

Մերսի: Ուրեմն դու դավաճան չես, դու քեզնից հեռու վանեցիր այդ արարքները, ուրեմն զգում ես, որ դրանից նեխած դավաճանության հոտ է գալիս, դավաճանություն, որը թույլ տվեց իրեն Վասակ Սյունին: Կարծում եմ հարցը փակված է:

Լավա ասիր, թե չէ ես չգիտեի
Իմ դիրքորոշումը հստակ է, փաստեևրի վրա հիմնված ու դրանք դեռևս ոչ մեկը չի հերքել, այդ թվում նաև դու:
Իսկ այդ դիրքորոշումը ներկայացրել եմ 2 գրառում առաջ
Իմ համար հարցն այդքանով է փակված:

[Lion]

Լիոն ջան, 451թ. հայ-բյուզանդական չկայացած դաշինքը մեր պատմության շղթայի անքակտելի օղակն է` այն հաջորդական իրադարձությունների հերթականության շարքում, որի արդյունքում ունենք մեր ներկան: Ոնց էս աում, թե ներկայի հետ կապ չունի? Անցյալի ցանկացած իրողություն ներկայու հետ ուղղակիորեն կապված է ժամանակային շղթայով և անմիջական ազդեցություն է թողել ներկայի ձևավորման վրա:

Ուշադիր կարդա, ապեր, ես ասացի. "ոչ մի էական դեր" - թե չէ "Թիթեռնիկի էֆեկտի" մասին ինքս էլ կարող եմ այստեղ մի ամբողջ լեկցիա գրել...

Էէէ, անտեղի են ու սխալ են: Ոնց էս համեմատում Թուրքիայի կամ Ադրբեջանի հարձակումը անկախ ՀՀ-ի վրա, պարսկաստանի կողմից նվաճված ու վասսալ երկրի վրա պատժիչ գործողության հետ?
Ճիշտ համեմատույթունն այն կլիներ, որ համեմատեիր համարժեք իրավիճակի հետ: Արդեն բերել եմ ԽՍՀՄ-ի օրինակը, ինքդ մտածիր, որն է ավելի համահունչ ու կզգաս տարբերությունը:

Շատ ճիշտ եմ համեմատում - 449 թ-ից 451 թ-ի ամառ մենք գործո ւնենք անկախ երկրի հետ, որը վասալ չէ, այլ պատերազմում է մեկ այլ երկրի դեմ:

Հենց մարզպանություն լինել-չլինելն է հարց: Ոնց ես կարողանում անտեսել կամ անէական համարել այդ ժամանակվա քաղաքական իրավիճակը? Էլի եթեներ ես առաջ քաշում, որոնց պատասխաններն ավելի շատ փիլիսոփայական են:

Ոչ, մարզպանությունու ստեղ կապ չունի - 449 թ-ից կար անկախ մեկ ուժ, որը պայքարում էր մյուսի դեմ: Թե ուզում ես ապացուցել, որ արդար էր, որ Սասայնանները տիրում էին Հայաստանին?

Յա, լավա ասիր, կարողա Վասսակը թուունի մոնոպոլիայի համար էր պայքարում? Ինչ տարբերութուն թագավորի գահ, թե մեկ ուրիշ գահ կամ աթոռ? Իշխանության պայքար էր: Ցանկացած խշխանական պայքար առաջին հերթին հենց անձնական նեղ շահերից է բխում: Արտաշեսը սուրբ էր, ժողովրդի համար էր պայքարում Մարդուն չէր բավարարում իր պաշտոնը, որոշեց արքա դառնալ ու դառավ: Դու հին աշխարհի մարդկանց շատ իդեալիստական ես դիտում:

Վասակըա մենից առաջ պայքարում էր կրոնափոխության համար, որի լրացուցիչ էֆեկտը կարող էր լինել իր արքա դառնալը - ուրախ եմ, որ այդ դավաճանը երկու հարցում էլ ֆիասկո ապրեց:

Հելլենիզմի հիմնական տարրերը հենց Արտաշեսյանների ժամանակ թափանցեցին Հայաստան: Մենակ չասես, որ տենց չի ու չասես, որ կրոնական հավատալիքների մեջ փոփոխություններ չեն եղել:

Հելլենիզմի տարրերը Հայաստան էին թափանցել դեռևս Արտաշեսից առաջ ու Արտաշեսի գործունեության մեջ կրոնական բարեփոխման բաղադրիչը ամենևին էլ գլխավոր տեղ չուներ, ոնց Վասակի պարագայում:

Նրից եմ կրկնում` ունեմ բոլոր հիմքերը կասկածի տակ դնելու: Հիմանակն և գլխավոր դեմը հավատափոխությանը դա եկեղեցին էր, քանի որ դրանից հետո հազարավոր հաստափոր կեղեքիչներ լավագույն դեպքում անգործ էին մնալու ու սոված, իսկ վատագույն դեպքում` ցցի էին հանվելու: Հասկանում ես, որ հենց եկեղեցու համար կենաց ու մահու պայքար էր ու ցանկացած միջոց, որն հնարավոր էր օգտագործել` օգտագործել են: Էս պարզ ճշմարտությունը ոնց չեք ուզում ընդունել? Ու չեմ բացառում, որ հետագա բոլոր գրքերն ու հիշատակությունները, Վասակի դավաճանացումը, Վարդանի սրբացումը, Ավարայրը որպես համահայկական ու ազգային կենաց-մահու պայքար ներակայցնելը զուտ պրոֆիւլակտիկ քայլեր են, որ ուղղված են երկրորդ նման դեպքը հնարավորինս բացառելու, իսկ լինելու դեպքում էլ իրոք որ համազգային օգնություն ստանալու համար:

Ասում ես ունես հիմքեր? Եթե ունես, ապա շարադիրի, փաստերով ու տրամաբանական սխեմաների կիրառմամբ հիմնավորիր, որ Եղիշեն ստախոս է, որ Վասակը չի արել այն դավաճանական քայլերը, որոնց մասին գիտենք և որ իրականում ամեն ինչ այլ կերպ է եղել, սպասում եմ - թե չէ այսպես դու ընդամենը մոտիվն ես դնում, էդ նույննա, որ մեկը դատարանում ցուցմունք տա ու ասի, որ իր հարևանը մարդ է սպանել, սրա պաշտպանն էլ սկսի ապացուցել, թե այդ հարևանը այդպես է խոսում, քանի որ թշնամի է իր պաշտպանյալին - ասեմ քեզ, որ դա հերիք չի...

Արտքաին ուժը հենց Գրիգորն էր: Բա ոնց դավաճանություն չէր? Հիմա ես հելնեմ երկրի ղեկավարությանը համոզեմ, որ ուժով եկեղեցիները քանդեն ու մարդկանց մուսուլման սարքեն: Էդի դավաճանություն չի? Սրբապղծութուն չի?
Էս ինչ ես ասում? Էն ժամանակվա հայի համար Վանագնի համար մեռնելն էր պատիվ ու սրբություն: Ոնց ես տենց մակեեսային նայում?

Ոչ մի դեպքում, Գրիգորը ոչ մի արտաքին ուժի վրա չէր հենվում, իսկ Վասակը կոնկրետ ռազմա-քաղաքական քայլերով պատերազմի ժամանակ վնասեց իր ժողովրդին: Ինչ տարբերություն, ասա խնդրեմ, նրա ու այն խնձորեսկցիների միջև, որոնք սպանեցին Մխիթար սպարապետին? Կասկածում եմ, որ հերթական անպատասխան մնացող հարցը տվեցի...

Հա, բա ոնց, քո տրամաբանությունը հիմնավորում է, իսկ մերը շփոթմունք:

Հարցը իմի ու քոնի մեջ չէ, հարցը փաստարկների հիմնավորվածության մեջ է - առայժմ ես փաստարկ չեմ տեսնում, որը հիմք կտա կասկածել Եղիշեի խոսքերի ճշմարտացիությանը գլոբալ առումով:

[Lion]

Անկախ պետությունը մեծ կապ ունի: Սուբյեկտիվությունը ինչում ես տեսնում?

Հայաստանը 449 թ-ից 451 թ-ը անկախ պետության կարգավիճակ ուներ: Իսկ սուբյեկտիվությունդ նրանում է, որ, ունենալով հայտնի հակաեկեղեցիական դիրքորոշում, փաստերը քաշքշում ես և, անհարկի անալոգիաներ բերելով, փորձում ես դավաճանությունն արդարացնել: Հետաքրքիր է, իսկ կարող ես Վարդիկ Մոկացուն էլ արդարացնել?

Ախպերս հոների արշավանքների դեմն առնելու համար զորք էր պետք, իսկ էդ զորքը բավականին քչացավ Ավարայրում: Պարզ մաթեմատիկա է:

Ըհը - իսկ հոները ուր արշավեցին? Հայաստան? Իհարկե ոչ` այլ Պարսկաստան: Վիվոդը պարզ չի?

Հա,, բա ոնց, զոմբիներ էին: Ինչպես և զոմբիներ էին Հայաստանը քրիստոնեացնողները, Վասակն էլ մազդեական զոմբի էր

Ոչ մի դեպքում - Տրդատի մոտ հստակ քաղաքական հաշվարկ էր, որն իրեն արդարացրեց - այլ հարց է, որ ամեն ինչ ավելի, քան կոպիտ արվեց:

Ինչ անկախություն էդ թվերին? Վարդանը բյուզանդացիքի "դաբրոյով" չէր, Վասակն էլ մարզպան չէր

449-451 թվերին հայերը միայն իրենց "դաբրոյով" էին:

Եկեղեցու հետ կապված նսեմացումներ չեմ անում` իրենք իրենց էնքան են նսեմացրել, որ լրացուցիչի կարիք չկա:

Համաձայն չեմ - իր թերություններով հանդերձ ՀԱԵ հսկայական դրական դեր է խաղացել Հայ ժողովրդի կյանքում հսկայական մի ժամանակահատվածում:

Վրացական աղբյուրի տարքը կասես?

Էդ որնա?

Իսկ կասես, թե բյուզանդական աղբյուրներին ինչու ձեռնտու չէր, եթե Վարդանին ներկայացնում են որպես "բյուզանդական" զորավար: Ստրատելատ չէր? Մի հատ չալաղաջ հաղթանակ յուրացնելը բյուզանդացիներին ձեռ չէր տալիս? Թե ազնվությանն էին զոհ գնացել?

Շատ պարզ - իրենք չօգնեցին քրիստոնյա մի ժողովրդի, այն դեպքում, երբ բոլոր ժամանակներում Բյուզանդիան ձգտել է խաղալ քրիստոնյաների հովանավորողի դեր:

[Lion]

Եղբայր դու էլ ես այն մարդկանց շարքերն ընկել, որոք կարծում են, որ հայ մնալու համար քրիստոնյա լինելը պարտադիր է? Ներկայումս` միգուցե ՀԱԵ քրիստոնեա լինելը հայ ազգային կերպարի մի մասն է, սակայն հիմնաքար չէ, էլ չեմ ասում էն ժամանակ, երբ դեռ հեթանոսներ կային Հայաստանի տարածքում:

Հիմա` չէ, կրոնը հայ լինելու համար էական չէ, բայց միջնադարում, ինչպես կասեր ակադեմիկ բարթիկյանը, մարդու մասին դատում էին ըստ հավատքի և մարդն ըստ հավատքի էր որևէ ազգի պատկանում:

Ախպեր ջան, ուզում ես ասել, որ սկզբանպես ազգն էր ելել պարսիկների դեմ? Ընդվզել էին եկեղեցին ու որոշ իշխաններ, իսր ժողովուրդը նրանց ենթական էր, ոնց կարող էր ամբողջապես "ուխոդվել"?
Փաստ չունես, մենակ ենթադրում ես:

Այո: Նախարարների տատանվողականության պայմաններում շարժումը հախուռն սկսվեց, քանի որ բոլորին, սկսած ամենավերջին գյուղացուց, դավադիտ էր արել պարսիկների կեղեքիչ քաղաքականությունը Հայաստանում: Իսկ դրան էլ գումարվեց կրոնափոխության պահանջը` իր անընդունելի պայմաններով - ոնց ես պատկերացնում, եթե ասեն հայրը պետք է իր աղջկա հետ ամուսնանա, իսկ որդին մոր հետ սեքսով զբաղվի, + տնտեսական կեղեքումը, ժողովուրդը չէր ապստամբի?

Ու ինչ?
Իմ ասածն են էր, որ հայերի մեջ մազդեականությունը չըդունելը դեռ նախաքրիստոնեական ժամանակներից էր ու ոչ մի կապ չուներ եկեղեցու հետ: Զրադաշտականությունը իր սկզբունքներով ու դավանանքով ընդհանրապես նման չէր հայոց հեթանոսությանը, գոնե դա մի խառնիր:
Իսկ քո ասած հուդայականոթւյան լիքը կանոններ լավ էլ ընդունել ենք քրիստոնեության միջոցով:

Իմ կարծիքով` նման էր, քանի որ ընդհանուր արմատներ ուներ` արիական հավատքը: Ուղղակի հայերի մոտ այն ուրիշ ուղով գնաց, այդ թվում նաև հելլենիզմի ազդեցության տակ և ավելի պրոգրեսիվ տեսք ընդունեց, իսկ պարսիկների մոտ, հակառակը, վերադարձ կատարվեց մինչհելլենական Աքեմենյանների զրահադաշտականությանը:

Ընգեր, նորից եմ կրկնում Վասակն ավելի քիչ վնաս է տվել, քան ասենք Գրգոր Պարթևը, որը դավաճան չէ, այլ սուրբ է:

Համաձայն չեմ: Նույն Գրիգորի գործունեության հեռանկարային արդյունքում մենք ունեցանք նաև այն փայլուն 1700-ամյա մշակույթը, որով հպարտանում ենք:

Վասակը քանի եկեղեցի է քանդել ու քանի մարդ է կոտորել? Որքան գրականություն է ոչնչացրել?

Կաներ... եթե թողնեին: Նա մի ամբողջ ազգ էր ուզում ոչնչացներ:

Էլի կրկնեմ` Եկեղեցու ու Վարդանանց տեսանկյունից, ինչպես նաև այդ տեսանկյանը համաձայն ժողովրդի տեսանկյունից` դավաճան էր:

Ոչ միայն - նա դավաճան էր, քանի որ դավաճանեց իր ազգի կենսապահովության իրավունքին, նա ուզեց ձուլել, ոչնչացնել հայերին:

Բոլշևիկների տեսանկյունից էլ դավաճան էին Դաշնակները, Նժդեհը, քանի որ պայքարում էին հայ ժողովրդին իմեպրիալիզմի ճիրաններից ազատագրող կարմիր բանակի դեմ:

Ստեղ հարցն այլ մակարդակի վրա էր:

[Lion]

Լավա ասիր, թե չէ ես չգիտեի
Իմ դիրքորոշումը հստակ է, փաստեևրի վրա հիմնված ու դրանք դեռևս ոչ մեկը չի հերքել, այդ թվում նաև դու:
Իսկ այդ դիրքորոշումը ներկայացրել եմ 2 գրառում առաջ
Իմ համար հարցն այդքանով է փակված:

Ու ոչինչ, չէ, որ իմ հարցերին էլ չպատասխանեցիր: Օրինակ սրան -

Ի դեպ, մեր հարգարժան վասակասերներին, որոնք փորձում են այդ շարքային դավաճանի գործունեույթան մեջ որևէ խորքային իմաստ տեսնել, կուզենայի հետևյալ հարցն ուղղել – որն է Վասակի և այս մյուս դավաճանների տարբերությունը, որ Վասակին արդարացնում եք, իսկ իրենց` ոչ:

Մեհրուժան Արծրունի և Վահան Մամիկոնյան, հանդես եկան պարսիկների կողմում հայերի դեմ 360-370-ական թվականներին,
Գդիհո Սյունի, հանդես եկավ 481-485 թթ. ապստամբության դեմ, մարտնչեց պարսիկների կողմում, զոհվեց մարտում,
Ֆիլիպ Սյունի, հանդես եկավ 572-591 թթ. ապստամբության դեմ, մարտնչեց պարսիկների կողմում,
Հերակլ Ավագ Հայ և Համազասպ Մամիկոնյան, հանդես եկան 592 և 593 թ-ի ապստամբությունների դեմ, մարտնչեցին բյուզանդացիների կողմում և խեղդեցին ապստամբությունները,
Սահուռ Անձևացի և Վարդիկ Մոկացի, դեպի Հայաստան արաբների առաջին արշավանքի ժամանակ հանդես էին գալիս թշնամու կողմում և նպաստեցին հայկական ուժերի պարտությանը,
Մուշեղ Մամիկոնյան, 652-653 թ-ի պատերազմի ժամանակ հանդես եկավ բյուզանդացիների կողմում հայերի դեմ,
Անձևաց իշխան, հայտնի Տաճատ Անձևացու որդին, որը արաբների դեմ 849-855 թ-ի ապստամբության ժամանակ հանդես էր գալիս արաբների կողմում և խեղդեց խութեցիներին?

Հը, սրանք ևս “խորքային իմաստներ” ու “վեհ նպատակներ” ունեին, թե չէ? Իսկ եթե այնուհանդերձ չէ, ապա որն է նրանց ու Վասակի տարբերությունը?[/COLOR]

[Varzor]

Հայաստանը 449 թ-ից 451 թ-ը անկախ պետության կարգավիճակ ուներ:

Տնեց անկախություն մեկ էլ 21-91թթ էչին ունեինք Լավ էլի, աբստամբություն էր, բայց անկախություն չէր: Հո մարզպանը ճապոնիայի կայսրը չէր?

Իսկ սուբյեկտիվությունդ նրանում է, որ, ունենալով հայտնի հակաեկեղեցիական դիրքորոշում, փաստերը քաշքշում ես և, անհարկի անալոգիաներ բերելով, փորձում ես դավաճանությունն արդարացնել: Հետաքրքիր է, իսկ կարող ես Վարդիկ Մոկացուն էլ արդարացնել?

Կատարյալ սուտ պնդում` ես չեմ փորձում դավաճանությունն արդարացնել, ես իմ տեսակետն եմ առաջադրում, որում ասում եմ, որ ինձ վրա չեմ կարող վերցնել պատասխանատվություն և 1600 տարի առաջվա դեպքերի սուղ ու կողմնակալ տեղեկությունների հիման վրա Սյունաց իշխանին միանշանակորեն անվանել դավաճան: Ընհանուր դիրքորոշումս արդեն գրել եմ, հեչ հավես չկա նորից կրկնելու: նախորդ գրառումս կարդա` վերջում հղում եմ արել:

Ըհը - իսկ հոները ուր արշավեցին? Հայաստան? Իհարկե ոչ` այլ Պարսկաստան: Վիվոդը պարզ չի?

Հա, բա ոնց? Հոներիը հավայի արշավեցին պարսկաստան? Թե ընդեղ ավելի շատ թալանելու բան կար, դրա համար? Մեկ էլ բյուզանդացոց մատը հեչ խառը չէր
Հոներն էլ գիտեին, որ Ավարայրում պարսիկների քիթը ջարդել են, փղերին էլ խորոված արել: Բա հո փիղ ջարդողների վրա չէին գալու? մանավանդ, որ թալնելու բան չէր մնացել

Ոչ մի դեպքում - Տրդատի մոտ հստակ քաղաքական հաշվարկ էր, որն իրեն արդարացրեց - այլ հարց է, որ ամեն ինչ ավելի, քան կոպիտ արվեց:

Վասակի մոտ էլ քաղաքական հաշվարկներում էլ սխալներ կային` քննությանը կտրվեց, մնաց վերահանձնում ու դրոս մնաց:

449-451 թվերին հայերը միայն իրենց "դաբրոյով" էին:

Հա, բա ոնց, հուս տանք մեզ:

Համաձայն չեմ - իր թերություններով հանդերձ ՀԱԵ հսկայական դրական դեր է խաղացել Հայ ժողովրդի կյանքում հսկայական մի ժամանակահատվածում:

???
Ես ուրիշ բան եմ ասում: Չեմ ասում, թե դրական բաներ չեն արել, ասում եմ, որ բավականաչափ էլ նսեմացվել են:

Էդ որնա?

Տարիքը` որ թվի աղբյուր է այդ վրացականը ու քո կարծիքով ինչ աղբյուրից է վերցված?

Շատ պարզ - իրենք չօգնեցին քրիստոնյա մի ժողովրդի, այն դեպքում, երբ բոլոր ժամանակներում Բյուզանդիան ձգտել է խաղալ քրիստոնյաների հովանավորողի դեր:

Ով ասեց չոգնեցին? Վարդանի պես թառլան ստրատելատ էին ուղարկել, օգնական ուժերն էլ սահմանի մոտ սպասում էին, որ հանկարծ նեղն ընկենին` հասնեին օգնության ու Հայաստանը գրավեին

[Varzor]

Ու ոչինչ, չէ, որ իմ հարցերին էլ չպատասխանեցիր: Օրինակ սրան -

Ի դեպ, մեր հարգարժան վասակասերներին, որոնք փորձում են այդ շարքային դավաճանի գործունեույթան մեջ որևէ խորքային իմաստ տեսնել, կուզենայի հետևյալ հարցն ուղղել – որն է Վասակի և այս մյուս դավաճանների տարբերությունը, որ Վասակին արդարացնում եք, իսկ իրենց` ոչ:

Մեհրուժան Արծրունի և Վահան Մամիկոնյան, հանդես եկան պարսիկների կողմում հայերի դեմ 360-370-ական թվականներին,
Գդիհո Սյունի, հանդես եկավ 481-485 թթ. ապստամբության դեմ, մարտնչեց պարսիկների կողմում, զոհվեց մարտում,
Ֆիլիպ Սյունի, հանդես եկավ 572-591 թթ. ապստամբության դեմ, մարտնչեց պարսիկների կողմում,
Հերակլ Ավագ Հայ և Համազասպ Մամիկոնյան, հանդես եկան 592 և 593 թ-ի ապստամբությունների դեմ, մարտնչեցին բյուզանդացիների կողմում և խեղդեցին ապստամբությունները,
Սահուռ Անձևացի և Վարդիկ Մոկացի, դեպի Հայաստան արաբների առաջին արշավանքի ժամանակ հանդես էին գալիս թշնամու կողմում և նպաստեցին հայկական ուժերի պարտությանը,
Մուշեղ Մամիկոնյան, 652-653 թ-ի պատերազմի ժամանակ հանդես եկավ բյուզանդացիների կողմում հայերի դեմ,
Անձևաց իշխան, հայտնի Տաճատ Անձևացու որդին, որը արաբների դեմ 849-855 թ-ի ապստամբության ժամանակ հանդես էր գալիս արաբների կողմում և խեղդեց խութեցիներին?

Հը, սրանք ևս “խորքային իմաստներ” ու “վեհ նպատակներ” ունեին, թե չէ? Իսկ եթե այնուհանդերձ չէ, ապա որն է նրանց ու Վասակի տարբերությունը?[/COLOR]

Լիոն ջան, քանի անգամ ասեմ, որ էդ հարցին պատասխանելու չունեմ, քանի որ հարցն ինձ չի ուղղված` կարմ իրով ընդգծածս հատվածները իմ հետ կապ չունեն, քանի որ վասակասեր չեմ ու ոչ մեկին էլ չեմ արդարացնում կամ մեղադրում` էդ իմ կոմպիտենցիայից դուրս է: Ես միայն ենթադրություններ եմ անում, իսկ փաստերի հիման վրա էլ եզրակացություն եմ արել` ինքս ինձ համար:

[Varzor]

Ուշադիր կարդա, ապեր, ես ասացի. "ոչ մի էական դեր" - թե չէ "Թիթեռնիկի էֆեկտի" մասին ինքս էլ կարող եմ այստեղ մի ամբողջ լեկցիա գրել...

Ամեն ինչն էլ էական է: Էն, որ "305թ. Ղլարան ծյորիցը մի ղաշանք աղջիկ քինաց ճուր պիրելու ու կոժը վեր ընգավ կոտրվեց" դա էլ է էական::

Շատ ճիշտ եմ համեմատում - 449 թ-ից 451 թ-ի ամառ մենք գործո ւնենք անկախ երկրի հետ, որը վասալ չէ, այլ պատերազմում է մեկ այլ երկրի դեմ:

Ընգեր երկիրը մենակ բառերով չի: Բայց էլ չեմ վիճի, դու գիտես:

Ոչ, մարզպանությունու ստեղ կապ չունի - 449 թ-ից կար անկախ մեկ ուժ, որը պայքարում էր մյուսի դեմ: Թե ուզում ես ապացուցել, որ արդար էր, որ Սասայնանները տիրում էին Հայաստանին?

Հա, պատմական արդարություն էր` ուժեղ էին, հաղթել էին տիրում էին: Տենց չի? Մարդու իրավունքները տուտ նիպրիչոմ:

Վասակըա մենից առաջ պայքարում էր կրոնափոխության համար, որի լրացուցիչ էֆեկտը կարող էր լինել իր արքա դառնալը - ուրախ եմ, որ այդ դավաճանը երկու հարցում էլ ֆիասկո ապրեց:

Լուրջ ես ասում? Փաստ: Կրոնափոխության խնդիրը Վասակը չէր դրել, այլ պարսից արքան: Վասակն էլ առաջին հերթին պայքարում էր իր սեփական շահերի համար ու այն ամենի, ինչը որ ճիշտ էր գտնում:

Հելլենիզմի տարրերը Հայաստան էին թափանցել դեռևս Արտաշեսից առաջ ու Արտաշեսի գործունեության մեջ կրոնական բարեփոխման բաղադրիչը ամենևին էլ գլխավոր տեղ չուներ, ոնց Վասակի պարագայում:

Է ես ուրիշ բան եմ ասել? Հելլենիզմի տարրերը Սելևկյանների ժամանակվանից կային: Ուղղակի Արտաշեսյանների օրոք ծաղկում ապրեց այն աստիճանի, որ արդեն հունարեն էին գրում

Ասում ես ունես հիմքեր? Եթե ունես, ապա շարադիրի, փաստերով ու տրամաբանական սխեմաների կիրառմամբ հիմնավորիր, որ Եղիշեն ստախոս է, որ Վասակը չի արել այն դավաճանական քայլերը, որոնց մասին գիտենք և որ իրականում ամեն ինչ այլ կերպ է եղել, սպասում եմ - թե չէ այսպես դու ընդամենը մոտիվն ես դնում, էդ նույննա, որ մեկը դատարանում ցուցմունք տա ու ասի, որ իր հարևանը մարդ է սպանել, սրա պաշտպանն էլ սկսի ապացուցել, թե այդ հարևանը այդպես է խոսում, քանի որ թշնամի է իր պաշտպանյալին - ասեմ քեզ, որ դա հերիք չի...

Ասում եմ հիմքեր ունեմ կասկածի տակ դնելու Եղիշեի գրվածքի անաչառությունն ու արժանահավատությունը.
1. Եղոն Մամիկոնյանների բարեկամն էր ու եկեղեցու ներկայացուցիչը:
2. Գիրքը գրել է Մամիկոնյանների պատվերով
3. Գիքը գրեուց "փակի տակ" է եղել` մեկուսացված:
4. Լինելով սպարապետի անձնական գրագիրը, այնուամենայնիվ չի կարողացել ճշգրիտ տեղեկություններ հաղորդել զորքերի քանակի վերաբերյալ, ինչն առավել քան տարօրինակ է: Էդ նույնն է, որ շարային մասի պետը չիմանա, թե քանի զինվոր կա գնդում:
5. Բացի այդ գիրքն ուրիշ ժամանակակցական աղբյուր չկա, ինչը ևս տարօրինակ է: Բացի Եղոյից ուրիշ գրագետ տղա չէր մնացել? Սաղին Վարդանը տվեց փղերի ոտերի տակ?
6. Եկեղեցին դարերով առաջ է բոթել "բարոյական հաղթանակի" գաղափարը ու մինչև հիմա էլ չի կանգնում ասի` "արա մի տուֆտեք, Եղոն տենց բա չի գրել, մենք հաղթել ենք": Բա խի?

Էսքանը քիչ են այն բանի համար, որ 100%-ով հալած յուղի տեղ չընդունեմ Եղոյի գրածը?

Ոչ մի դեպքում, Գրիգորը ոչ մի արտաքին ուժի վրա չէր հենվում, իսկ Վասակը կոնկրետ ռազմա-քաղաքական քայլերով պատերազմի ժամանակ վնասեց իր ժողովրդին: Ինչ տարբերություն, ասա խնդրեմ, նրա ու այն խնձորեսկցիների միջև, որոնք սպանեցին Մխիթար սպարապետին? Կասկածում եմ, որ հերթական անպատասխան մնացող հարցը տվեցի...

Եղբայր դե որ ակնհայտ տարբերությունը չս տեսնում, էլ ինչ ասեմ?
Նոր ուրիշ բան էիր ասում, հիմա խոսքը թեքում ես: Ասում ես Վասակի հիմնական նպատակը կրոնափոխությունն էր: Է Գրիգորինն էլ էր դա: Փաստացի երկուսի հիմնական նպատակները նույնն էին` կրոնափոխություն, էլ ինչ արտաքին ֆլան-ֆստան ես խառնում?
Իսկ խնձորեսցիները դավաճան էին միանշանակ` դավաճանի բոլոր սահմանումների տակ ընկնում են.
1. սպանեցին իրենց իսկ ղեկավարին - Վասակը տենց բան չի արել
2. սպանեցին ազատագրական պայքարի ղեկավարին - սա վիճելի է, քանի որ ոնց որ ասում ես ոչ թե ազատագրական պայքար էր, այլ հանուն հավատքի
3. սպանեցին մի ռամիկի - Վասակն էլ արած կլինի:
4. սպանեցին մի մարդու, ով իրենց ազմիցս փրկել էր, ով նվիրված էր իրենց ու ում նախկինում հավատարիմ էին իրենք: - Վասակի պարագայում հակառակն էր` սպանեց մի մարդու, ով իրեն հավատարիմ էր եղել, սակայն այլևս հավատարիմ չէր, վտանգավոր էր, չէր ենթարկվում: Չնայած վախտին վատ չէին եղել, բայց դե դա անմիջական հավատարմություն չի:
Տեսար տարբերությունները?

[Malxas]

Մի բան էլ ավելացնեմ ասածներիս:
Եթե Վարդան Մամիկոնյանի կողմում կռվեին հոները, որոնց հետ դաշինք կար, ու նաև բյուզանդացիները, ովքեր հենց հիմնական քսի տվողներն էին, այդ դեպքում, ո՞վ կլիներ հայրենասեր ո՞վ դավաճան: Եկրոկւ կողմում էլ հայեր կլինեին, որոնք օտարներին բերել էին իրար վրա