«Տիգրան Մեծ», պատմավեպ

[Malxas]

Չէ, դե պոռնկությունը հնագույն մասնագիտությունն է: Բայց դրա "սրբազան" տարբերակը տարածված է եղել ամբողջ հին աշխարհում: Մանավանդ հելլենիզմի շրջանում: Ափսոս չեմ կարողանում ճշգրիտ գտնել, թե կոնկրետ որ աղբյուրներում եմ կարդացել այդ մասին (Հայաստանում եղած տաճարական պոռնկության):
Նիզակի ու թրի պահով լրացուցիչ ուսումնասիրելու բան չունեմ` 7-8 տարի ուսումնասիրել եմ Բանը նրանումն է, որ նիզակ նետելու համար մարտական հմտություն անհրաժեշտ չէ: Բավարար է ընդամենը ունենալ ուժ, աչքաչափ և մի քիչ մարզվել: Նետման երկու պարամետր կա` հեռավորության վրա և ճշտության: Նույնը նաև նետաձգության պարագայում: Հին աշխարհում մրցում էին այդ պարամետրերով ինչպես առանձին-առանձին, այնպես էլ միասնաբար:
Օր.` ներկայիս օլիմպիական մարզաձևը, որը իր արմատներով 2000 տարուց ավելի հին է, զուտ հեռավորության մասով է: Սակայն ճշտության պարագայում մրցույթն այսպիսին էր. ինչ-որ հեռավորության թիրախի վրա էին նետում: Խոցողները անցնում էին հաջորդ փուլ, թիրախը հեռացվում էր: Եբ այդպես շարունակ, մինչև մնում էր մի խոցող, կամ էլ թիրախն այլևս հնարավոր չէր հեռացնել և գնահատվում էր խոցման ճշտությունը:
Թրամարտի մրցությունն այսքան հեշտ չէր "դատվում": Ամբոցջ արդյունքը կախված էր մենամարտող զույգի արդյունքից: Ու բնական է, որ այստեղ առանց փորձի (բավականաչափ մարզվածության) հնարավոր չէ մարտը շահել եթե ակնհայտ առավելություն չունես (անհամեմատ մեծ ուժ, ավելի լավ որակի սուր, գաղտնի հարված կամ հնարք և այլն): Բնական է, որ փորձված մարտիկը այս պարագայում առավելություն ունի հնարքների ու տեխնիկայի մասով, բացի այդ կարողանում է մարտնչել նաև ֆիզիկապես ավելի ուժեղ մարտիկի հետ: Լավ սուր ունենալն էլ մեծապես կախված էր մարտիկի ծագումից ու նաև անցած ուղուց:

Քո ասածին միայն կարող եմ հակադրել, որ հին զինվորի հիմնական զենքը, մասնավորապես հեծյալի, համարվում էր նիզակը, որն, ի դեպ միայն շպրտելու ձևով չէին օգտագործում: Հեծյալը պետք է կարողանար կառավարել ձին ու միառժամանակ ձեռքում հաստատում բռնած ունենալ նիզակը և թշնամուն մոտենալով խոցել նրան: Իսկ դա, համաձայնիր հեշտ չէ: Թեկուզ այն պատճառով, որ նիզակը ավելի դժվար է կառավարել, քան սուրը:

[Lion]

"Հիմնական զենք" հասկացությունը մի քիչ հարաբերական է և հետո - ինչու է նիզակը ավելի դժվար կառավարել, քան թուրը? Ի դեպ - թուրն ու սուրը պետք է տարբերակել, երկրորդը ավելի թեթև է, թեև մեր լեզվում հստակ տարանջատումներ դեռ չեն մատնանշվել..

[Malxas]

"Հիմնական զենք" հասկացությունը մի քիչ հարաբերական է և հետո - ինչու է նիզակը ավելի դժվար կառավարել, քան թուրը? Ի դեպ - թուրն ու սուրը պետք է տարբերակել, երկրորդը ավելի թեթև է, թեև մեր լեզվում հստակ տարանջատումներ դեռ չեն մատնանշվել..

Լիոն ջան, սկզբում նիզակ վերցրու ձեռքդ ու հետո թուր և տես, թե դրանցից որն է հեշտ կառավարելը, եղբայր: Իմ կարծիքով նիզակը երևի դժվար է: Մանավանդ հեծյալի համար:

[Varzor]

Քո ասածին միայն կարող եմ հակադրել, որ հին զինվորի հիմնական զենքը, մասնավորապես հեծյալի, համարվում էր նիզակը, որն, ի դեպ միայն շպրտելու ձևով չէին օգտագործում: Հեծյալը պետք է կարողանար կառավարել ձին ու միառժամանակ ձեռքում հաստատում բռնած ունենալ նիզակը և թշնամուն մոտենալով խոցել նրան: Իսկ դա, համաձայնիր հեշտ չէ: Թեկուզ այն պատճառով, որ նիզակը ավելի դժվար է կառավարել, քան սուրը:

Այդ տեսանկյունից չեմ վիճի, բայց մոռանում ես, որ խոսքը գնում էր ոչ թե հեծյալ նիզակամարտի, այլ ընդամենը նիզակ նետելու մասին (վեպում տենց էր գրած )
Հեծյալ վիճակում ցանկացած մարտ էլ ավելի բարդ է, քան հետիոտն վիճակում (մենակ ձիվարելն արդեն առանձին արվեստ է ) բայց հեծյալ նիզակամարտն էլի շատ ավելի թեթեւ է, քան հեծյալ թրամարտ-սրամարտը:
Հետիոտն վիճակում նիզակամարտը ավելի բարդ չէ, քան սրամարտ-թրամարտը: Բայց սա արդեն այլ օպերայից է:

[Varzor]

"Հիմնական զենք" հասկացությունը մի քիչ հարաբերական է և հետո - ինչու է նիզակը ավելի դժվար կառավարել, քան թուրը? Ի դեպ - թուրն ու սուրը պետք է տարբերակել, երկրորդը ավելի թեթև է, թեև մեր լեզվում հստակ տարանջատումներ դեռ չեն մատնանշվել..

Էդ թրի ու սրի պահով գիտե՞ս ինչքան եմ գլուխ ջարդել
Տենց էլ հստակ տարանջատման ձեւ չգտա: Սկզբից քո նման մտածում էի, որ քաշով են տարբերվում: Բայց քաշը չափանիշ չի: Օրինակ ճապոնական կատանան թուր է, ոչ թե սուր, բայց լավ էլ թեթեւ է:
Հետո մտածեցի որ սայրի ձեւից է կախված՝ սուրը ունի երկու սրված կողմ, իսկ թուրը մեկ: Սակայն դա էլ ճիշտ չի՝ հայերենում կա երկսայրի սուր հասկացողութունը:
Հետաքրքիր է, որ օտար լեզուներում նույնպես չկա հստակ տարանջատում:
Վերջնական եզրակացությունս հետեւյալն էր.
Սուր - երկսայրի ուղիղ սայրով, թեթեւ քաշով (մեկ ձեռքով գործածելու համար հարմար), ոչ երկար կոթով թուրն է՝ սուրը թրի մասնավոր տեսակ է:
Այլ տարբերակ ունե՞ք ժողովուրդ:

[Varzor]

Լիոն ջան, սկզբում նիզակ վերցրու ձեռքդ ու հետո թուր և տես, թե դրանցից որն է հեշտ կառավարելը, եղբայր: Իմ կարծիքով նիզակը երևի դժվար է: Մանավանդ հեծյալի համար:

Որպես երկուսն էլ ձեռքումս պահած եւ կառավարել փորձած մարդ ասեմ, որ մարտի ժամանակ ավելի դժվար է թուր-սուր գործածելով կռվելը: Նիզակամարտը ավելի սահմանափակ է:

[Արէա]

Էդ թրի ու սրի պահով գիտե՞ս ինչքան եմ գլուխ ջարդել
Տենց էլ հստակ տարանջատման ձեւ չգտա: Սկզբից քո նման մտածում էի, որ քաշով են տարբերվում: Բայց քաշը չափանիշ չի: Օրինակ ճապոնական կատանան թուր է, ոչ թե սուր, բայց լավ էլ թեթեւ է:
Հետո մտածեցի որ սայրի ձեւից է կախված՝ սուրը ունի երկու սրված կողմ, իսկ թուրը մեկ: Սակայն դա էլ ճիշտ չի՝ հայերենում կա երկսայրի սուր հասկացողութունը:
Հետաքրքիր է, որ օտար լեզուներում նույնպես չկա հստակ տարանջատում:
Վերջնական եզրակացությունս հետեւյալն էր.
Սուր - երկսայրի ուղիղ սայրով, թեթեւ քաշով (մեկ ձեռքով գործածելու համար հարմար), ոչ երկար կոթով թուրն է՝ սուրը թրի մասնավոր տեսակ է:
Այլ տարբերակ ունե՞ք ժողովուրդ:

Ես ինչքան գիտեմ դրանք նույն առարկայի տարբեր բարբառային գործածություններն են: Օրինակ Շիրակի կողմի ժողովրդի մոտ երբեք չեմ հանդիպել "սուր" ձևը, նրանք "թուր" են ասում, նույնը` սյունիքի: Այլ բարբառների մասին վստահորեն չեմ կարող ասել, բայց կարծում եմ նույն պատկերն էլ մնացածի մոտ պետք է լինի:

[Varzor]

Ես ինչքան գիտեմ դրանք նույն առարկայի տարբեր բարբառային գործածություններն են: Օրինակ Շիրակի կողմի ժողովրդի մոտ երբեք չեմ հանդիպել "սուր" ձևը, նրանք "թուր" են ասում, նույնը` սյունիքի: Այլ բարբառների մասին վստահորեն չեմ կարող ասել, բայց կարծում եմ նույն պատկերն էլ մնացածի մոտ պետք է լինի:

Դե բարբառները մի կողմ թողենք՝ միջնադարյան հայկական աղբյուրներում երկուսն էլ գործածվում են, նույնիսկ գրաբարում

[Lion]

Լիոն ջան, սկզբում նիզակ վերցրու ձեռքդ ու հետո թուր և տես, թե դրանցից որն է հեշտ կառավարելը, եղբայր: Իմ կարծիքով նիզակը երևի դժվար է: Մանավանդ հեծյալի համար:

Varzor-ն արդեն պատասխանեց, իսկ ես ասեմ, որ, թեև չեմ վերցրել ձեռք դրանք, բայց կարծում եմ, որ իրոք նիզակով ավելի հեշտ է - տես, եթե հեծյալ նիզակամարտում ըստ էության միայն խոյահարման ու թամբում ամուր մնալու խնդիրն է, ապա թրամարտում մարմնի, նրա տարբեր մասերի ու թրի շարժումների մի ամբողջ համակարգ է

Էդ թրի ու սրի պահով գիտե՞ս ինչքան եմ գլուխ ջարդել
Տենց էլ հստակ տարանջատման ձեւ չգտա: Սկզբից քո նման մտածում էի, որ քաշով են տարբերվում: Բայց քաշը չափանիշ չի: Օրինակ ճապոնական կատանան թուր է, ոչ թե սուր, բայց լավ էլ թեթեւ է:
Հետո մտածեցի որ սայրի ձեւից է կախված՝ սուրը ունի երկու սրված կողմ, իսկ թուրը մեկ: Սակայն դա էլ ճիշտ չի՝ հայերենում կա երկսայրի սուր հասկացողութունը:
Հետաքրքիր է, որ օտար լեզուներում նույնպես չկա հստակ տարանջատում:
Վերջնական եզրակացությունս հետեւյալն էր.
Սուր - երկսայրի ուղիղ սայրով, թեթեւ քաշով (մեկ ձեռքով գործածելու համար հարմար), ոչ երկար կոթով թուրն է՝ սուրը թրի մասնավոր տեսակ է:
Այլ տարբերակ ունե՞ք ժողովուրդ:

Ես ոչ միայն գլուխ եմ ջարդել, այլև ջարդում եմ: Չկա, հստակ տարանջատում չկա, քանի որ մի կողմից լեզվաբանական խնդիր կա, մյուս կողմից էլ` նեղ ռազմագիտական: Իրավիճակը բարդանում է նրանով, որ մեր պատմության մեջ այդ զենքերը, ինչքան էլ տարօրինակ է, գրեթե հայտնի չեն և. "ամեն ինչ ընկալվում է որպես թուր": Այնուհանդերձ կարծում եմ, որ թուրը դա ծանր զենքն է, որը գերիշխում էր մինչև հրազենի լայնորեն տարածվելը ու հատկապես քրիստոնյա աշխարհում, սուրը` ավելի թեթև է, որը կար նաև. "թրի դարաշրջանում" ու հատկապես մահմեդական Արևելքում, բայց հատկապես տարածվեց աշխարհով մեկ հրազենի ի հայտ գալուց հետո, սուսերը, որը մեծ հաշվով այդպես էլ մարտական լայն կիրառում չգտավ, ավելի շուտ բուրժուական Եվրոպայի ազնվականների մենամարտի զենք էր և, ի տարբերություն նախորդ երկուսի, ծակող, այլ ոչ թե ծակող-կտրող-ջարդող զենք էր:

Այս տեսակետից կարծում եմ, որ կատանան, ինչպես նաև յաթաղանը, հենց թրեր են, այլ ոչ թե սրեր: Սրեր էին օրինակ կազակական զենքերը, որոնք փոխառնված էին քոչվորներից: Այս առումով առանձնանում է. "շաշկան", որի հայերեն համարժեքը չկա կամ ես չգիտեմ: Այն կարելի է տեսնել Անդրանիկի հայտնի նկարում - սա XIX դարի ռուսական հեծելազորի ձեռնամարտի զենքն էր և նախատեսված էր գրեթե բացառապես միայն կտրելու համար և այդ առումով շատ արդյունավետ էր...

Մի խոսքով, բարդ հարց է...

Հ.Գ. Ընկերներիցս մեկին, հայտնի ռազմական մասնագետ, մինչև հիմա էլ համոզում եմ, որ իր գրքերում. "հրասայլ"-ի փոխարեն. "տանկ" գրի, իսկ առաջին տերմինն էլ օգտագործի. "հրետանային ինքնագնաց կայանք"-ի համար, բայց նա շարժվում է տրադիցիայով: Տերմինների տեսակետից ոլորտում իսկական խառնաշփոթ է, ինչը բացատրվում է կրկին այն չարաբաստիկ հանգամանքով, որ ռազմական պատմությամբ զբաղվում են... բանասերները:

[Varzor]

սուրը` ավելի թեթև է, որը կար նաև. "թրի դարաշրջանում" ու հատկապես մահմեդական Արևելքում, բայց հատկապես տարածվեց աշխարհով մեկ հրազենի ի հայտ գալուց հետո, սուսերը, որը մեծ հաշվով այդպես էլ մարտական լայն կիրառում չգտավ, ավելի շուտ բուրժուական Եվրոպայի ազնվականների մենամարտի զենք էր և, ի տարբերություն նախորդ երկուսի, ծակող, այլ ոչ թե ծակող-կտրող-ջարդող զենք էր:

Չեմ համաձայնում: Նույնիսկ հին աշխարհում հունական հետեւակի կարճ թրերը լավ ել սրեր են Էլ չեմ ասում, որ արեւելքի լավագույն մարտիկների կողմից որպես ավելի ճկուն ու ավելի արդյունավետ զենք օգտագործվում էր թեթեւ թուր-սուրը: Սուսերը լավ էլ լայն կրառում գտավ, ուղակի հրազենին քիչ-քիչ "հանձնվեց": Այս հարցում էլ կան անճշտություններ: Մենակ ծակող սուսերը՝ ռապիրան է, որը հենց ոչ ազնվական զինվորների զենքն էր հանդիսանում: Իսկ ծակող-կտրող սուսերը դ՛Արտանյանի զենքն էր

Այս տեսակետից կարծում եմ, որ կատանան, ինչպես նաև յաթաղանը, հենց թրեր են, այլ ոչ թե սրեր: Սրեր էին օրինակ կազակական զենքերը, որոնք փոխառնված էին քոչվորներից: Այս առումով առանձնանում է. "շաշկան", որի հայերեն համարժեքը չկա կամ ես չգիտեմ: Այն կարելի է տեսնել Անդրանիկի հայտնի նկարում - սա XIX դարի ռուսական հեծելազորի ձեռնամարտի զենքն էր և նախատեսված էր գրեթե բացառապես միայն կտրելու համար և այդ առումով շատ արդյունավետ էր...

Իսկ քո կարծիքով որքա՞ն է տարբերությունը կատանայի ու կազակական շաշկայի ("սաբլյա"՝ թուր, մասնավոր դեպք) միջեւ կառուցվածքա-նպատակային առումով: Ի դեպ Անդրանիկի ձեռքինը ոչ թե կազակական շաշկա է, այլ սպայական սաբլյա: Շաշկան ավելի նեղ բերան ունի ու ծակող չի, միակողմանի սրված է՝ մեծ դանակի նման է, ուղղակի ծայրը բութ, սայրը կեռացրած:

[Lion]

Չեմ համաձայնում: Նույնիսկ հին աշխարհում հունական հետեւակի կարճ թրերը լավ ել սրեր են Էլ չեմ ասում, որ արեւելքի լավագույն մարտիկների կողմից որպես ավելի ճկուն ու ավելի արդյունավետ զենք օգտագործվում էր թեթեւ թուր-սուրը: Սուսերը լավ էլ լայն կրառում գտավ, ուղակի հրազենին քիչ-քիչ "հանձնվեց": Այս հարցում էլ կան անճշտություններ: Մենակ ծակող սուսերը՝ ռապիրան է, որը հենց ոչ ազնվական զինվորների զենքն էր հանդիսանում: Իսկ ծակող-կտրող սուսերը դ՛Արտանյանի զենքն էր

Թույլ կտամ չհամաձայնել: Արևելյան ու արևմտյան հոպլիտների, լեգեոներների, ինչպես նար ծանր հեծյալներ մոտ թրեր էին, հենց միայն ծանրության հաշվին: Իմ համեստ կարծիքով հին աշխարհում սուր գործնականում երևի չի էլ եղել: "Արևելքի լավագույն մարտիկներ"-ը` միջագետքյան հոպլիտները, կատաֆարկտները, սամուրայները, գուլյամները, մամլյուքները, ենիչերիները զինված էին թրերով, թեև դրանք երբեմն իրենց ծանրությամբ մոտենում էին սրերին: Սրերը առաջին անգամ ի հայտ են եկել թյուրքական ցեղերի, իսկ ավելի կոնկրետ` ավարների մոտ, բայց սրանք էլ, երբ ընդհարվում էին ծանր զինված հակառակորդների և ամենից առաջ քրիստոնյաների հետ, ստիպված էին լինում թրերի անցնել:

Միայն ծակողը հենց կոկռազ սուսերն է, իսկ ծակող-կտրողը` ռապիռան, ուղղակի կինոարվեստում դրանք հաճախ նույնացվում են:

Իսկ քո կարծիքով որքա՞ն է տարբերությունը կատանայի ու կազակական շաշկայի ("սաբլյա"՝ թուր, մասնավոր դեպք) միջեւ կառուցվածքա-նպատակային առումով:

Կարծում եմ, որ երկուսն էլ իրար բավականին նման զենքեր են, թեև կատանան կարծես ամեն դեպքում թուր է` թեթև թուր, սրի սահմանի մոտ:

Ցանկացած սառը զենքի կիրառություն պայմանավորված է նրանով, թե ինչ պաշտպանական հանդերձանք այն խնդիր ունի հատելու: Այսպես, եթե եվրոպական դասական ծանր թուրը անօգուտ էր սամուրայական թղթե մի քանի հաստ շերտերից կազմված զրահների դեմ, ապա նույնքան էլ անօգուտ էր կատատան տևտոնյան XV դարի ասպետի զրահների դեմ: Եվ քանի որ նույն Ճապոնիայում երկաթի մեծ պակաս կար ու դրա համար էլ զրահները թղթից էին, ապա կատանաներն էլ ավելի շուտ ստեղծված էին կտրելու, այլ ոչ թե կոտրել-կտրել-ջարդելու համար: Ի հակառակ դրա` մինչև հրազենի ի հայտ գալը Եվրոպայում տարածված էին ծանր զրահները և դա էլ իր հերթին բերեց ծանր երկձեռանի թրերի ոսկեդարին: Նույն կերպ, երբ Եվրոպան հրազենի ի հայտ գալու հետևանքով լքեց ծանր զրահները, շրջանառությունիրց դուրս եկան նաև ծանր թրերը` իրենց տեղը զիջելով սրերին, որոնցով ավելի հեշտ էր մանևրել ու կպնել հակառակորդին: Յուրօրինակ է սուսերի պահը, որի ոսկե դարը գալիս է այն պահին, երբ արդեն կար հրազենը, բայց դեռ այնքան էլ տարածված չէր: Քանի որ այդ ժամանակ դեռ կային ծանր զրահները ու երբեմն դժվար էր դրանք հատելը` ստեղծվեց սուսերը` հակառակորդի մարմնի բաց մասին, զրահների արանքից, նպատակային-ծակող հարված հասցնելու համար: Արդեն ասվեց, որ սրերը եկան արևելյան թյուրքական քոչվորներից և դա էլ էր բնական, քանի որ դրանց մոտ ծանր զրահավորումը քիչ էր տարածված և հետևաբար ծանր թրերի կարիք այնքան էլ չկար:

Այսինքն ամեն մի զենք էլ ունի իր դրական ու բացասական կողմերը և խելոք զորավարը ոչ թե տրադիցիային է նայում, այլ նրան, թե իր ռազմիկները ինչ հակառակորդի հետ պետք է ընդհարվեն: Քոչվոր թյուրքական բանակները անիմաստ է զինել ծանր թրերով, եթե դրանք պետք է կռվեն իրենց նմանների դեմ, բայց եթե օրինակ դրանք պետք է կռվեն քրիստոնյաների դեմ` միայն այդ կերպ պետք է վարվել

Ի դեպ Անդրանիկի ձեռքինը ոչ թե կազակական շաշկա է, այլ սպայական սաբլյա:

Վստահ չեմ, որ ճիշտ ես, բայց ինքս էլ վստահ չեմ...

Այս առումով մի քանի հատնի օրինակներ բերեմ -

Հայտնի. "Քաջասիրտ"-ը ֆիլմում Ուոլոսի ձեռքում դասական ծանր թուր է` շոտլանդական կլեյմոր: Թուր է նաև լեգեոների կամ հոպլիտի զենքը:
Դ,արտանյանը, ինչքան էլ տարօրինակ է, կռվում է ոչ թե սուսերով, այլ սրով, իսկ ավելի ճիշտ` ռապիռայով - տերմինի հայերեն համարժեքը չկա:
Սուսեր կարելի է տեսնել. "Լեռնեցին-1" հայտնի ֆիլմի ֆլեշբեկներից մեկում, երբ Մակլաուդը մենամարտում է ֆրանսիական ազնվականի հետ:
Կազակական հայտնի զենքը սուրն է և այն դասական ձևով երևում է հայտնի. "Հրով ու սրով" ֆիլմում:

[Lion]

Ի դեպ ասած, հիշեցրի - ռապիռան դա հայերեն թրասուսերն է

[Varzor]

"Արևելքի լավագույն մարտիկներ"-ը` միջագետքյան հոպլիտները, կատաֆարկտները, սամուրայները, գուլյամները, մամլյուքները, ենիչերիները զինված էին թրերով, թեև դրանք երբեմն իրենց ծանրությամբ մոտենում էին սրերին: Սրերը առաջին անգամ ի հայտ են եկել թյուրքական ցեղերի, իսկ ավելի կոնկրետ` ավարների մոտ, բայց սրանք էլ, երբ ընդհարվում էին ծանր զինված հակառակորդների և ամենից առաջ քրիստոնյաների հետ, ստիպված էին լինում թրերի անցնել:

Ախր դա պնդելու համար, նախ պիտի հստակ սահմանենք թուր և սուր հասկացողությունները, որին էլ մեր մոտ դեռ չի ստացվել

Միայն ծակողը հենց կոկռազ սուսերն է, իսկ ծակող-կտրողը` ռապիռան, ուղղակի կինոարվեստում դրանք հաճախ նույնացվում են:

Ոչ, և ոչ
Սուսերամարտից սպորտի վարպետից եմ հարցրել:Իմ ասածը վերաբերվում էր ոչ մարտական տարբերակներին
Կինոարվեստում ճիշտ են նույնացվում: Բանը նրանումն է, որ ռապիրան առաջացել է սուսերից: Սուսերները նույնպես տարբեր են լինում` ծակող, կտրող, երկսայրի, բազմանիստ (սրանք հինականում ծակողներն են):
Ուղղակի անվանումների տարբերությունն է տարբեր ազգերի մոտ: Ուղղակի ռապիրաներն ավելի շատ ծակող էին, քան կտրող, իսկ սուսերներն ավելի շատ երկնշանակության: բացի այդ ժամանակի ընթացքում ռապիրաներն ավելի թեթև էին ու ու կոթի ավելի "սիրուն" ու բարդ ձևավորումով:
Իսկ սպորտային սուսերամարտում` ռապիրայով հաշվվում են միայն "ծակոցները", այն էլ գլխին ու իրանին: Սուսերով` մարմնի ցանկացած հատվածին, իսկ սաբլիստների մոտ հաշվում են նաև "դազող"` կտրող հարվածները:

Կարծում եմ, որ երկուսն էլ իրար բավականին նման զենքեր են, թեև կատանան կարծես ամեն դեպքում թուր է` թեթև թուր, սրի սահմանի մոտ:

Ըստ էության համարվում են նուն կառուցվածքի և կիրառման զենքեր` կտրող-ծակող, հատող-ծակող: Շշական ու սաբլյան (ռուսների մոտ կատանա թուրը համարվում է սաբլյա) իրենցից ներկայացնում են մեծ դանակներ, փոքր ինչ կեռ ծայրով: Սաբլյան ունի գարդ (պոչի` էֆեսի փաչադիր մասը ձեռքի պաշտպանության համար), շաշկան` չունի: Ըստ էության երկու անվանումներն էլ առաջացել են տարբեր ազգերի մոտ լեզուներից` կտրող, կամ մեծ դանակ: Ըստ տարածված կարծիքի, իրոք որ թոյւրքական ցեղերի տարածման հետ մեկտեղ է ի հայտ եկել:

Ցանկացած սառը զենքի կիրառություն պայմանավորված է նրանով, թե ինչ պաշտպանական հանդերձանք այն խնդիր ունի հատելու: Այսպես, եթե եվրոպական դասական ծանր թուրը անօգուտ էր սամուրայական թղթե մի քանի հաստ շերտերից կազմված զրահների դեմ, ապա նույնքան էլ անօգուտ էր կատատան տևտոնյան XV դարի ասպետի զրահների դեմ: Եվ քանի որ նույն Ճապոնիայում երկաթի մեծ պակաս կար ու դրա համար էլ զրահները թղթից էին, ապա կատանաներն էլ ավելի շուտ ստեղծված էին կտրելու, այլ ոչ թե կոտրել-կտրել-ջարդելու համար: Ի հակառակ դրա` մինչև հրազենի ի հայտ գալը Եվրոպայում տարածված էին ծանր զրահները և դա էլ իր հերթին բերեց ծանր երկձեռանի թրերի ոսկեդարին: Նույն կերպ, երբ Եվրոպան հրազենի ի հայտ գալու հետևանքով լքեց ծանր զրահները, շրջանառությունիրց դուրս եկան նաև ծանր թրերը` իրենց տեղը զիջելով սրերին, որոնցով ավելի հեշտ էր մանևրել ու կպնել հակառակորդին: Յուրօրինակ է սուսերի պահը, որի ոսկե դարը գալիս է այն պահին, երբ արդեն կար հրազենը, բայց դեռ այնքան էլ տարածված չէր: Քանի որ այդ ժամանակ դեռ կային ծանր զրահները ու երբեմն դժվար էր դրանք հատելը` ստեղծվեց սուսերը` հակառակորդի մարմնի բաց մասին, զրահների արանքից, նպատակային-ծակող հարված հասցնելու համար: Արդեն ասվեց, որ սրերը եկան արևելյան թյուրքական քոչվորներից և դա էլ էր բնական, քանի որ դրանց մոտ ծանր զրահավորումը քիչ էր տարածված և հետևաբար ծանր թրերի կարիք այնքան էլ չկար:

Ընդհանուր առումով ճիշտ ես, բայց ող ասեց, որ կատանաները զրահ չեն կտրում? Էն էլ ոնց են կտրում: Պարզվում է, որ խնդիրը կատանայի սրվածքի մեջ է: Թուղթ կտրելու համար ու մետաղ կտրելու համար տարբեր սրվածքներ կան:
ՄԻ փաստ ներկայացնեմ: 1-ին համաշխարհային պատերազմի ժամանանկ ԱՄՆ ծովային հետևակայնինների ձեռնարկում գրված էր, որ "կատանաների հարվածներից պաշտպանվել հրացանի փողով և խզակոթով": Երկրոդ համաշխարհային ժամանակ արդեն այդ ձեռնարկում հստակ շեշտված էր "Չպաշտպանվել զենքվ` անօգուտ է": Բանը նրանումն էր, ր կատանայի հարվածը կտրոմ էր ոչ միայն խզակոթը, այլև կարաբինի փողը (գիտես ինչ կարծր մետաղ է), զինվորական սաղավարտը ու գլուխն էլ հետը: Այնպես որ տևտոնական զրահները, որոնք ծակվում էին անագե գնդակներից, ի վիճակի չէին դիմադրել այդ հարվածին:

Այսինքն ամեն մի զենք էլ ունի իր դրական ու բացասական կողմերը և խելոք զորավարը ոչ թե տրադիցիային է նայում, այլ նրան, թե իր ռազմիկները ինչ հակառակորդի հետ պետք է ընդհարվեն: Քոչվոր թյուրքական բանակները անիմաստ է զինել ծանր թրերով, եթե դրանք պետք է կռվեն իրենց նմանների դեմ, բայց եթե օրինակ դրանք պետք է կռվեն քրիստոնյաների դեմ` միայն այդ կերպ պետք է վարվել

Իրականությունը մի քիչ այլ է: Ռուսական թրերը երկակի օգտավետ էին թե թաթարների դեմ, թե տևտոնացիների դեմ մարդերում: Ճապոնական կատանաները արդյունավետ են ծանր, թեթև երկար, կարճ թրերի հետ մարտերում:
Չինական երկսայրի թուրը (անունը չեմ հիշում` կատանայի չինական տարբերակն է, բայց երկսայրի, կորությունն էլ շատ չնչին է կամ բացակայում է): Արդյունավետ էր ցանկացած տիպի զինվածության և զրահավորման դեմ:
Ամբողջ հարցը, ոնց ասեցի սրվածքի ու գործածելու վարպետության մեջ է:

Վստահ չեմ, որ ճիշտ ես, բայց ինքս էլ վստահ չեմ...

Ես իմ աչքի տեսածն եմ ասում Չեմ պնդում, բայց Անդրանիկի թուրը գարդ ունի, ուրեմն շաշկա չի

Այս առումով մի քանի հատնի օրինակներ բերեմ -

Հայտնի. "Քաջասիրտ"-ը ֆիլմում Ուոլոսի ձեռքում դասական ծանր թուր է` շոտլանդական կլեյմոր: Թուր է նաև լեգեոների կամ հոպլիտի զենքը:
Դ,արտանյանը, ինչքան էլ տարօրինակ է, կռվում է ոչ թե սուսերով, այլ սրով, իսկ ավելի ճիշտ` ռապիռայով - տերմինի հայերեն համարժեքը չկա:
Սուսեր կարելի է տեսնել. "Լեռնեցին-1" հայտնի ֆիլմի ֆլեշբեկներից մեկում, երբ Մակլաուդը մենամարտում է ֆրանսիական ազնվականի հետ:
Կազակական հայտնի զենքը սուրն է և այն դասական ձևով երևում է հայտնի. "Հրով ու սրով" ֆիլմում:

Դե մինչև դասակարգումը չտաս` չես հաստատի Հրացանակրների զենքը ռուսերեն "շպագա"` սուսեր: Նույն սուսերը Իտալիայում նման էր ֆրանսիական ռապիրային և հակառակը
Ըստ էության մարտական կարճ սուսերը ոչ այլ ինչ էր, քան բարակ և նեղ շեղբով, բարդ էֆեսով թեթև թուր

[Lion]

Իրոք, խնդիրը դասակարգման մեջ է: Կարծում եմ, որ առայժմ այլ ելք չկա, քան ամենաընդունված դասակարգմամբ շարժվելը: Իսկ այդ դեպքում ստացվում է նման պատկեր -

1. Թուր

- սովորական (թեթև)



- միջին



- երկձեռանի



2. սուր



3. թրասուսեր



4. սուսեր



Դե կատանան ու յաթաղանն էլ գիտենք, ինչպիսին են: Կան վերը թվարկված զենքերի ազգային տարբերակները` պալաշը (Հունգարիա), Հայլանդ-պալաշը (Շոտլանդիա) և այլն...

[Varzor]

1. Էդ "միջին"-ի նկարում իսկական թեթև թուր է ;
2. Սորպես սուր դրել ես "սաբլյա"-ի նկար:
3. թրասուսերն ու սուսերն էլ նույն զենքն են` տարբեր իրագործումներով:
Ընդ որում ասեմ, որ պալաշը հետաքրքիր միախառնումն է սաբլյայի և սուսերի: Հմաարվում է, որ հենց պալաշն էլ հանդիսանում է ռուսական (եվրոպական) սաբյլայի նախահայրը:
Հայլան-պալաշը ոչ նույնպես "սաբլյա" է, ուղղակի ավելի լայն շեղբով ու սւսերանման էֆեսով: Ծովահենների զենքերին շատ նման է, ուղղակի երկար: Այն նույնպես առաջացել է մեծ դանակից
Յաթաղանը նույնպես ունի իր ծանր, միջին ու թեթև տարբերակները: Թեթև տարբերակը շաշկաի նման է, ուղղակի շատ ավելի կեռ շեղբով:
Կատանան էլ է լինում երկձեռանի սովորաբար մարտի ժամանակ երկու ձեռքով են բռնում: