Արևմտահայերեն

[Եղիայեան]

Սիրելի Պանդուխտ,
Ես ալ իմ կողմէս պատրաստած էի քանի մը օրինակներ, որոնք կը հաստատաէին արևմտեան արտասանութեան վաղեմիութիւնը. սակայն չուզեցի ծանրաբեռնել յօդուածս: Այս ալ ըսեմ, որ քու օրինակներդ իրենց թիւով ու որակով գերազանց են: Ինչ ընեմ որ Ջահուկեանի յիշեալ աշխատութիւնը չունէի, տեսած չէի:
Ուրեմն՝
1. Դուն դերանունը մենք կ'արտասանենք տուն ( tun ), որ կը սկսի խուլ լեզուատամնայինով. նոյնը կ'ընեն յունարէնը, լատիներէնը, իտալերէնն ու ֆրանսերէնը. մինչ արևելահայը կ'ըսէ դու, որ է du: Պարզ է որ արևմտեան արտասանութիւնը շատ աւելի մօտ է հնդևրոպական ակունքներուն:
2. Տալ, արևմտեան արտասանութեամբ dal, d արմատական նախաբաղաձայնը կը նոյնանայ վերոյիշեալ լեզուներու համապատասխան նախաբաղաձայնով, մինչ արևելահայերդ կ'արտասանէք tal:
3. Բաժին բառը մենք կ'արտասանենք pajin, իսկ լատիներէնի մէջ ան pagina է . նկատելի է նախաբաղաձայններու նոյնութիւնը: Արևելահայերդ կ'արտասանէք bajin, որ աւելի ուշ յառաջացած է:
Շատ հաւանական է, որ այս արևմտեան արտասանութիւնը Հայաստան մտած ըլլայ արմէններու հետ, որոնք աւելի մօտ էին հնդևրոպական արտասանութեան, մինչ բնիկները լայնօրէն ազդուած էին պարսկերէնի արտասանութենէն, ուր հնդևրոպական խուլերը ընդհանրապէս ձայնեղացած էին:

[Պանդուխտ]

Սիրելի Եղիայեան,
Գրած էի «շարք մը բառեր», այսինքն՝ աւելի շատ բառեր կան, որոնց արեւելահայ արտասանութիւնն է մօտ նախալեզուին: Դու-ի մասին կարելի է հակաճառել գերմանական Du-ով: Օրինակ՝ անգլերէն door եւ հայերէն դուռն, որ հնդեւրոպական նախալեզուէն է:
Միանշանակ բան մը չենք կրնար ըսել: Նոյն Հնդեւրոպական նախալեզուին մէջ, նոյն վաղնջահայերէնին մէջ, կրնային ըլլալ տարբեր արտասանութիւններ:
Բաժին-ը պահլաւերէն բաժ-էն փոխառեալ է, հետեւաբար հայերէնի մէջ իր ունեցած տարբեր արտասանութիւնները նոր ժամանակներու խնդիր է:

Արեւմուտքէն դէպի արեւելք ընթացքի մասին ուժեղ փաստեր կան, սակայն բաւարար չեն:

[Եղիայեան]

Շնորհակալ եմ, Պանդուխտ, ճշդումներուդ համար:
Այժմ կ'ուզեմ ակնարկել նոր բնաբանի մը, որ նախորդ նամակիս բովանդակութենէն կը բխի, իմա՝ Մեսրոպի գիւտին: Այստեղ ըսուեցաւ, որ Մեսրոպ ՄԷԿ այբուբեն ու ՄԷԿ ուղղագրութիւն հաստատեց, հակառակ մէկէ աւելի արտասանութեանց առկայութեան: Արդ, Մեսրոպի այս քայլը ուղղակի հանճարեղ էր և իր մէջ կը կրէր շատ մեծ խորհուրդ մը. իր այդ քայլով ան կը միացնէր ու կը զօդէր մեր ժողովուրդի բոլոր տարրերը ՄԷԿ ուղղագրութեան շուրջ: Սա կը նշանակէ, որ ան իսկական տեսանող մըն էր, քանի լիովին յաջողեցաւ իր առաջադրանքին մէջ, և ուղղագրական միութիւնը իրօք ալ հազարամեակներ շարունակ ազգային միութեան շատ տոկուն գործօն մը ու գրաւական մը դարձաւ մեր ժողովուրդի բաղկացուցիչ տարրերուն համար. արտասանական, բարբառային, թէկուզ լեզուական (արևելահայ ու արևմտահայ) և տարածական-աշխարհագրական տարբերութիւնները չյաջողեցան մեր մէջէն ջնջել միասնութեան գաղափարը:
Մեր պատմութեան այս դժուար,- չեմ ուզեր ըսել՝ մռայլ,- փուլին՝ պէտք է վերականգնենք Մեսրոպի այս խորհուրդը ու ներշնչուինք անկէ՝ դիմակալել կարենալու համար մեր միութեան սպառնացող վտանգները. պէտք է ՈՒՂՂԱԳՐԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆ յառաջացնենք ի գին ամէն զոհողութեան: Այդ միութիւնը անպայման աւանդականին անմնացորդ վերադարձ մը չի նշանակեր, սակայն անպայման կը նշանակէ երկուստեք զիջումներ: Աւանդութիւնն ու աւանդականը ընդմիշտ չենք կրնար անտեսել, ինչպէս փորձեց Աբեղեանը, ինչպէս որ չենք կրնար անտեսել նաև արդիականացումի անհրաժեշտութիւնը:
Այս միութեան ճամբուն առաջին քայլը կամ նախաձեռնութիւնը պէտք է գայ հայրենի իշխանութիւններէն: Ցաւալի է հաստատել, որ այս ուղղութեամբ որևէ քայլի չձեռնարկեց ան մինչև հիմա և կը պահէ հետևողական լռութիւն մը այն բոլոր ձայներուն ու կոչերուն դիմաց, որոնք կը բարձրանան սփիւռքէն: Չեմ ըսեր, որ վաղը ևեթ պէտք է ուղղագրութիւն փոխուի նոր դեկրետով մը՝ Պօղոս Մակինցեանի օրինակով, ինչպէս ոմանք կը պատկերացնեն լուծումը: Ո՛չ, սակայն պէտք է ձեռնարկել, սկսելու համար, երկխօսութեան մը. ԸՍԵԼ ու ԼՍԵԼ: Եթէ սփիւռքը երբեմն ծայրայեղական է իր պահանջներուն մէջ,- և իրօք ալ է,- ապա անընդրունելի է նաև հայրենի իշխանութեանց պահած քար լռութիւնը այս ուղղութեամբ: Շնորհակալ ենք, որ տիկին Հրանուշ Յակոբեանը կը փորձէ ուղղագրական միութիւն մը ստեղծել սփիւռքահայ ուղղագրութեան ծիրէն ներս,- ուր իրապէս ալ անհանդուրժելի խայտաբղէտութիւն մը կը տիրէ,- սակայն բնաւ չի մօտենար ան բուն վէրքին, որ արևելահայ-արևմտահայ ընդհանուր ու միասնական ուղղագրութեան հիմնա- հարցն է:

[krunk Hayastani]

... Մեսրոպ ՄԷԿ այբուբեն ու ՄԷԿ ուղղագրութիւն հաստատեց, հակառակ մէկէ աւելի արտասանութեանց առկայութեան:
.... ՈՒՂՂԱԳՐԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆ-ը անպայման աւանդականին անմնացորդ վերադարձ մը չի նշանակեր, սակայն անպայման կը նշանակէ երկուստեք զիջումներ: ...
... պէտք է ձեռնարկել, սկսելու համար, երկխօսութեան մը. ԸՍԵԼ ու ԼՍԵԼ: Եթէ սփիւռքը երբեմն ծայրայեղական է իր պահանջներուն մէջ,- և իրօք ալ է,- ապա անընդրունելի է նաև հայրենի իշխանութեանց պահած քար լռութիւնը այս ուղղութեամբ:

Շատ գեղեցիկ է Ձեր դիրքորոշումը: Եթե կարելի է՝ որպես առաջին քայլ (երկխոսություն սկսելու նպատակով) շարադարեցեք ձեր մոտեցումը՝ ի՞նչ զիջողություններ եք տեսնում արևելահայերենի ու արևմտահայերենի կողմից: Այս կապակցությամբ վերադառնում եմ նախկին առաջարկիս՝ եկեք օգտագործենք ֆորումները: Գուցե հետո անցնեիք երկրո՞րդ քայլին. կանոնների և վարժությունների ձևով (ինչու՞ ոչ) դրեք ձեր առաջարկությունները. սովորեցրե՛ք:
Շնորհակալությու՛ն:

[Եղիայեան]

Կռունկ ջան,
Ուրախ եմ տրամադրութեանդ համար, և իսկոյն կը կատարեմ իմ առաջարկս:
Միասնական ուղղագրութեան հասնելու ճամբուն վրայ իբրև նախաքայլ կ'առաջարկեմ.
1. Արևելահայոց կողմէ՝
Վերականգնել պատմական երեք հիմնական երկբարբառները՝ ԵԱ- ատեան, պատեան, մատեան, նայիրեան և այլն. ՈՅ- յոյն, նոյն, գոյն և այլն. ԻՒ կամ Իւ- արիւն, սիւն, ճաջիւն և այլն:
Շատ դիւրաւ ու մեքենականօրէն վերականգնելի է նաև բառավերջի Է-ն՝ Վահէ, բազէ, ափսէ:
2. Արևմտահայոց կողմէ՝
Վերացնել բառամէջի Է-ն՝ պարտէզ, աղէտ, պարէն: Գրել պարտեզ, աղետ, պարեն:
Վերացնել բառամէջի Օ-ն՝ կարօտ, պաշտօն, նարօտ: Գրել կարոտ, պաղտոն, նարոտ:
Վերացնել բառավերջի Օ-ն, որ արդէն հայերէնի մէջ գոյութիւն չունի, նաև օտար բառերու և փաղաքշական անուններու վերջէն՝ ծո, քիլո, Պորտո, Աւո, Կարո և այլն:
Տարի մը ետք կարելի է բերել բարեփոխումներու երկրորդ ցանկ մը:
Առայժմ այսքան. տեսնենք ի՛նչ կը մտածեն մեր ընթերցողները:

[krunk Hayastani]

Թեմայից շատ չշեղվելու համար փորձեմ մյուս թեմայում պատասխսնել:

[Նաիրուհի]

Կռունկ ջան,
Ուրախ եմ տրամադրութեանդ համար, և իսկոյն կը կատարեմ իմ առաջարկս:
Միասնական ուղղագրութեան հասնելու ճամբուն վրայ իբրև նախաքայլ կ'առաջարկեմ.
1. Արևելահայոց կողմէ՝
Վերականգնել պատմական երեք հիմնական երկբարբառները՝ ԵԱ- ատեան, պատեան, մատեան, նայիրեան և այլն. ՈՅ- յոյն, նոյն, գոյն և այլն. ԻՒ կամ Իւ- արիւն, սիւն, ճաջիւն և այլն:
Շատ դիւրաւ ու մեքենականօրէն վերականգնելի է նաև բառավերջի Է-ն՝ Վահէ, բազէ, ափսէ:
2. Արևմտահայոց կողմէ՝
Վերացնել բառամէջի Է-ն՝ պարտէզ, աղէտ, պարէն: Գրել պարտեզ, աղետ, պարեն:
Վերացնել բառամէջի Օ-ն՝ կարօտ, պաշտօն, նարօտ: Գրել կարոտ, պաղտոն, նարոտ:
Վերացնել բառավերջի Օ-ն, որ արդէն հայերէնի մէջ գոյութիւն չունի, նաև օտար բառերու և փաղաքշական անուններու վերջէն՝ ծո, քիլո, Պորտո, Աւո, Կարո և այլն:
Տարի մը ետք կարելի է բերել բարեփոխումներու երկրորդ ցանկ մը:
Առայժմ այսքան. տեսնենք ի՛նչ կը մտածեն մեր ընթերցողները:

Չեմ կարծում, թե պատմական երկբարբառների վերականգնումը հեշտ կլինի։ Արևելահայերենում եա-ն հստակ յա արտասանություն ունի, ոյ-ը՝ ույ, իւ-ը՝ յու։ Եթե գեթ մի փոքր արտասանական նմանություն լիներ դասական գրությանը, գուցե կարելի լիներ, բայց հիմա, ըստ իս, դա անիրատեսական է։ Մյուս առաջարկների հետ համաձայն եմ։
Հ. Գ. 1-ի բ կետով երբևէ-ի ու երբևիցե-ի խնդիրն էլ դուրս կգա