Լեռնցի

Մի գիշեր, Ղալաթիո մի ողորմելի թատրոնում, չեմ հիշում ինչ ներկայացումից յետոյ, հնազանդ սագերի երամակի նման հետեւում էինք Ենովքի կռուազան վերարկուի ծալքերին, տրորելով թաց ու ցեխոտ սալահատակները նեղ ու մութ փողոցների, Մումհանեից սկսած դէպի Ոսկեղջիւրների ներսերը՝ ականատես վկաները կամ, ի պահանջել հարկին, անձնազոհ մասնակիցները լինելու ինչ-որ հերոսական ծեծկռտուքի, որի հրապուրիչ նախագիծը պատմել էր մեզ Ենովքը՝ դեռեւս ներկայացման առաջին միջնարարին:
Տասներկու հոգի էինք․ ես, անմիջապէս կպած Ենովքի կրունկներին, եւ միւսները, մէկ կամ երկու հոգի թեւանցուկ, մեր հերոսի կամավոր թիկնապահների նման, շքերթը փակում էր դիրեկտոր Սարգիս Էֆենդին իր պառաւած ջորիի հեւիհեւ ու կաղ հետապնդումով:
Մութի ու ցեխի մէջ քայլել էինք գրեթէ մի ժամ․ հոկտեմբերի ցուրդ անձրեւն էր մաղւում՝ թրջած ագռաւներ դարձնելով բոլորիս, մանավանդ որ ներկայացումից շտապ դուրս գալիս մեր դիմահարդարումը չէինք էլ մաքրել, եւ կիսաներկ կերպարանքներով ամէն բանի նման էինք, իհարկէ, բացի զգաստ տղաներից:
Եւ, սակայն Ենովքի խոստացած ծեծկռտուքը տեղի չունեցաւ, որովհետեւ «հերոսի» բոլոր թշնամիները՝ կարծէս մեր ասպետական երթից սարսափահար՝ հալուել էին ու անհետացել խորհդրավոր ու թաց մթան մէջ:
Յանկարծ գիշերային մի կապելայի բաց դռան առաջ մեզ եւ գիշերուա այդ ուշ ժամին կասկածելի մի ծեծկռտուքի ետեւից վազելու փոխարէն նախապատիւ համարեցինք մտնել ներս՝ յագուրդ տալու մեր յետներկայացման ախորժակին:
Քասըմ-Փաշայի վտանգավոր թաղամասումն էինք, եւ մօտակայ Ուլու-ճամի մզկիթի աշտարակը զարնում էր ժամը գիշերուա երեքը, երբ ներս մտանք ու տեղավորուեցինք մի մեծ ու ծայրաստիճան կեղտոտ սեղանի շուրջբոլորը:
Խանութը դատարկ էր հաճախորդներից, սրահի մի անկիւնում, մի մեծ օջախի առաջ, ուր յաճելի խշրտոցով ճարճատում էր մի քանի հաստաբուն կոճղ, մի-երկու տասնեակ երկաթ ցիցերի վրայ ախորժաբեր նազանքով խորովվում էին ոչխարի գլուխներ եւ ամբողջ օրուայ հարատեւ բզզիւններից հոգնած քնաթաթախ ճանճերի լեգեոնները յանգիստ քնելու տեղ էին փնտրում առաստաղից կախուած հին լամբարի շուրջը, որ նրանց պաշտոնական ննջարանն էր դառնում ամէն ուշ երեկոյ խանութը փակուելիս:
Խանութի տէրը՝ հինայած մորուքով, ճարպի մէջ կորած մի ծեր թուրք, իր կաղ սեղանի ետեւ օրուայ ատեւտրի շահոյթն էր հաշւում․․․
Հոգնած դժկամութեամբ խանութի տէրը ցիցերից հանեց եւ բոլորիս առաջ մի-մի խորովուած գլուխ դրեց:
Սկսեցինք ուտել․ խորովուած ոչխարի այս գլուխները ո՛չ լեզու ունեին եւ ո՛չ էլ ուղեղ:
Սարգիս էֆենդին, կէս-կատակ, կէս-լուրջ, խանութպանի ուշադրութիւնը հրաուիրելով այդ անսովոր երեւոյթի վրայ, բացատրութիւն պահանջեց:
Իր գրասեղանի ետեւ փողեր հաշուելով զբաղուած մարդը, չարանենգ գլուխը բարձրացնելով, ատամների ետեւից օձի սուլոցով յայտարարեց, թէ՝ «էֆենտիմ, սրանք հայ ոչխարների գլուխներ են, ո՛չ ուղեղ ունեն եւ ո՛չ էլ լեզու»:
Կիսածամ պատառը մնաց մեր կոկորդներում․ կատաղութիւնից գունաթափ՝ բոլորս նայեցինք Ենովք Շահենին․․․ կարծէս մոխիր էին փչել նրա քունքերին․ մահուան դալուկը ճակատն էր իջել, եւ կանաչ աչքերը դարձել էին դժոխքի ջահեր: Ֆշշաց, գլխի մի ըմոստ շարժումով ետ նետեց մազերը եւ իւղոտ ձեռքով մահուան քրտինքի նման սառը թիլները ճակատից սրբեց: Եւ մեր չկերած բաժնի համար, բոլորիս պարտքը իր ջղուտ ափում հաւաքելուց յետոյ տեղից հանդարտ վեր կենալով, գրասեղանի եւտեւմ նստած մարդուն մօտ կանչեց: Անվրդով շեշտով, որի տակից լսւում էր մի թեթեւ դողոց, գրոշները դնելով մարդու ափի մէջ, աջ ձեռքը դէպի գոտին տանելով՝ յայտարարեց․ «Իրաւացի ես, աղա՛, բայց հայ ոչխարների մէջ մէկ-մէկ ղոչեր էլ են լինում, սրանք թեեւ ուղեղ չունեն եւ ոչ էլ լեզու, բայց կոտոշ ունեն, ա՛յ ճիշտ սրա պէս»: Կայծակի արագութեամբ նրա աջ ձեռքը գոտուց դուրս ելաւ՝ ջղուտ ափի մէջ մի լայն դանակով, եւ մի ակնթարթում իջաւ թշուառի ածիլուած գլխին, մինչդեռ ձախ ձեռքը մի մեծ աթոռով ջախջախում էր առաստաղից կախուած լամբարը, ի մեծ իրարանցում եւ վայասուն քնած ճանճերի: Մենք, հալածական ուրվականների պէս, նեղ դռնից հալուեցինք փողոցի մթում, երկար ժամանակ մեր գարշապարների ետեւից լսելով փողոցի շան սուր կաղկանձը, որ հիմա միակն կենդանի շունչն էր անլեզու ոչխարների խորովուած գլուխներ ծախող խանութում:
Թեեւ դէպքը հետեւանք չունեցաւ, բայց մենք մեր գիշերային զբոսանքների ցուցակից Քասըմ-Փաշայի թաղը իսպառ ջնջեցինք:

Վահրամ Փափազեան, «Սրտիս պարտքը» գրքից