Դե տենց վերցնենք եթե չլիներ Հայոց ձորի ճակատամարտը (Հայկը սպանեց Բելին ու ազատ-անկախ պահեց իր ժողովուրդն ու բնօրրանը), ապա Ավարայրին էլ չէինք հասնի: Իսկ այդ ճակատամարտում հայերը քրիստոնյա չէին ու քրիստոնեության համար չէին կռվում:
Քեզ ասեմ իմանաս, որ քրիստոնյան հայերն էլ պակաս չեն ձուլվել այլ ազգերին ու մինչև հիմա էլ ձուլվում են:
Էդ եեպքում ոնց կբացատրես համշենահայերի ֆենոմենը?` ընդունել են իսլամ, բայց պահպանել են հնագույն հայերենի ճյուղերից մեկը: Կամ ոնց կբացատրես աշխարհի տարբեր այլ վայրերում ապրող իսլամ, հինդուիզմ կամ բուդայականություն ընդունած հայերիկողմից իրենց ազգային ինքնությունը չկորցրելը?
Բան չունեմ ասելու, կրոնն ու լեզուն հանդիսանում են ազգային ինքնության պահպանման հզոր գործիքներ, բայց քանի որ դրանք միակ գործիքները չեն, ապա ամեն ինչ դրանց հետ կապելը այդքան էլ ճիշտ չի: Նույնիսկ կասեի, որ լեզուն շատ ավելի հզոր գործոն է, քան կրոնը: Մշակույթն ու դաստիարակությունը ավելի հզոր գործոններ են, քան կրոնը:
Մի մոռացի, որ հացահատիկը դառնում է ընկույզի չափ նաև ռադիացիայի հետևանքով` դա կարող է միջուկային պատերազմի հետևանքը լինել, ոչ թե արդարության գերակայման:
Ու մարդիկ էլ երբեք չեն միավորվի մեկ ընդհանուր նպատակի համար, եթե այդ նպատակը երկրից դուրս չի: Չնայած նույնիսկ այդ պարագայում կլինեն հակառակորդներ
Ու համ էլ հերիք ա արդեն տեղի ունեցած ու անհերքելի փաստացի միջադեպերի վերաբերյալ "եթեներ" կիրառենք: Արդեն եթե չկա, ինչ կա` արդեն կա: Ու Ավարայրը անհերքելիորեն մեզ հասցրել է այս օրվան: "Եթե այն չլիներ..." արդահայտությունը ընդամենը խոհափիլիսոփայական, բայց որևէ տրամաբանական հիմնավորումից զուրկ ելակետային ենթադրություն է, որի տրամաբանական զարգացումը ոչ մի արժեքավոր եզրահանգման չի կարող բերել:
Էջանիշներ