Մահ... իսկ հետո՞

[Sambitbaba]

Խորանալը ևս ճշմարիտ ու օգտակար է:

Վերջին հաշվով՝ այո:
Բայց ցավոք, մարդ խորանում է միայն այն ուղղությամբ, ինչ ուղղությամբ արդեն նախնական կարծիք է կազմել: Իսկ եղած ինֆորմացիան էլ այնքան շատ է այսօր ցանկացած թեմայի վերաբերյալ, և այնքան շատ նորություններ ես ստանում արդեն իսկ գիտեցածդ թեմայի մասին, որ նոր բաների ոչ ժամանակ է մնում, ոչ էլ հավես:
Իսկ ի՞նչ, եթե նախնական գիտելիքներդ սխալ էին… Ստացվում է, որ վերջում տիրապետում ես "խորացած" սխալ գիտելիքների:

Իսկ այ, լրիվ այլ բան է, եթե խորանալուց առաջ կարողանաս մի կողմ նետել բոլոր նախնական գիտելիքներդ ու թեմային մոտենաս ամբողջովին դատարկված… կամ՝մաքրված…

Քայլեմ ջրերի վրայով, կույրին տեսողություն տամ, հաշմանդամին կանգնեցնեմ, խուլին լսողություն տամ, գրիպ ու անգինա բուժեմ ձեռքիս մի հպումով... է՜հ

Իզուր հոգոց մի հանիր. լուրջ ցանկության դեպքում այս թվարկածներդ էլ լրիվ հնարավոր բաներ են…

[Sambitbaba]

Ասենք իմացար հետո՞,մարդուն տվածա էս կյանքը ապրի առանց էտ ինֆորմացիայի,թող ապրի հանգիստ ,խաղաղ,առանց իմանալու դժոխք կա,դրախտ կա,թե հոգի կա,չկա..

Իսկ դու որտեղի՞ց ես վերցրել, որ մարդուն հենց դա է տրված… Եթե իրոք դա է տրված, ուրեմն ինչու՞ են բոլորն անխտիր ընկել ու կյանքի իմաստ ման գալիս…

Միգուցէ հենց դա՞ է մեր կյանք գալու նպատակը. այդ ինֆորմացիան որոնելն ու գտնելը…

[Sambitbaba]

Կյանքն ու մահը, դրանք անբաժան են… կյանքը սահմանվում ա մահով, եթե չլինի մահը կյանքը չի արժևորվի ու իմաստ չի ունենա… կյանքը հասկանալու համար մահվան գործւնը պարտադիր ա… մահվանից հետո կյանքը, դա մահվան հետ չհաշտվելու ու մահվան սարսափը մեղմացնելու ձև ա, որը մանիպուլյացվում ա կրոնի կողմից…

Եթե չլինի մահը՝ կյանքը չի արժեվորվի ու իմաստ չի ունենա...

В принципе, համաձայն եմ, բայց մի տեսակ համ մեխին խփել է ստացվում, համ նալին...

Լավ, ասենք թե: Եթե համարում ենք, որ կյանքն ինչ-որ՝ կամ լավ, կամ վատ, - արժեք է ստանում միայն և միայն մահվան հետ համեմատվելու դեպքում, - նշանակու՞մ է արդյոք, որ մահն էլ անպայման իրենից ինչ-որ արժեք է ներկայացնում՝ կամ լավ, կամ էլ վատ: Բայց ո՞վ գիտի, թէ ինչ արժեք ունի մահը... Կենդանի եղածներից որևէ մեկը գիտի՞ մահվան արժեքը... Կարո՞ղ է արդյոք կենդանի մարդն իմանալ այն բանի արժեքը, ինչին ինքը ծանոթ չէ: Դու գիտե՞ս, թե ինչ համ ունի այն միրգը, որը կյանքումդ երբեք չես կերել...

Բայց որ կյանքը հասկանալու համար մահվան գործոնը պարտադիր է՝ համաձայն եմ: Եվ սակայն, մի բան արժեք կարող է ունենալ միայն այն դեպքում, երբ այն հնարավորություն ունի համեմատվելու մեկ այլ բանի հետ: Այսինքն, եթե ես ցանկանում եմ արժեքավորել մի բան՝ մի այլ բանի հետ համեմատելով, - ուրեմն ես պետք է ծանոթ լինեմ սրանցից թե մեկին, և թե մյուսին, ճի՞շտ է: Օրինակ, ինչպե՞ս ես կարող եմ որևէ կերպ արժեքավորել Խաչատուր Աբովյանին Թոմաս Էլիոտի համեմատ, եթե ծանոթ չեմ Թոմաս Էլիոտի ստեղծագործություններին:

Մինչև այս տեղը՝ ասածիցս գոնե ես, ինչ-որ բան հասկանում եմ: Բայց հետո՞...

Լավ, ասենք թե լավից-վատից քարշ տվեցի կյանքս ու վերջում եկա եզրակացության, որ լավ կյանք եմ ապրել, կամ զիբիլ կյանք եմ ապրել... Եվ սակայն իմ այդ եզրակացություններով ես առայժմ օդ եմ կրակում, որովհետև առայժմ կյանքս ոչ մի բանի հետ համեմատել չեմ կարող, քանզի միակ բանը, որ գիտեմ, դա կյանքն է, և ուրիշ ոչինչ: Որովհետև այն, ինչի հետ կարող եմ համեմատել կյանքս, ես դեռ չգիտեմ, չեմ ապրել. ես դեռևս մահ չեմ ապրել... Դեռ նոր պետք է մահանամ...

... Մահացա վերջապես...
Ու եթե լենք ձեզ՝ աթեիստներիդ, ուրեմն ամեն ինչ վերջացավ, ճի՞շտ է: Ուրեմն, եթե ամեն ինչ վերջացավ, այս բոլոր ասված խոսքերը, մեր ծակ փիլիսոփայությունները՝ լրիվ իզուր բա՞ն էին... յուղ վառոցի՞...
Իսկ եթե ձեզ չլսենք, ուրեմն ստացվում է, որ հիմա միայն, ապրելով իմ մահը, ես հնարավորություն ունեմ արժեքավորել անցածս կյանքը, հասկանալ, ինչպիսին էր այն. լա՞վն էր, թե՞ վատը, երջանի՞կ էր, թե՞ դժբախտ, արժանավայե՞լ կյանք էր, թե" զիբիլ կյանք...

Օքեյ, ասենք թե այս հարցն էլ պարզեցինք: Հետո՞... Ո՞րն է այս ամենի իմաստը: Ինչների՞ս է այդ ամենը, գնահատականները, արժեքավորումները, եթե մենք արդեն չկանք:

Երկու հարց է ծագում.
ա) Եթե մահը վերջն է, - ինչպե՞ս է հնարավոր մահով հասկանալ կյանքը, քանզի եթե մահով դու վերջացել ես, ինչպե՞ս կարող ես ինչ-որ բան հասկանալ;
բ) Եթե այնուհանդերձ հասկացել ես ինչ-որ բան, - հասկացել ես, որ ի՞նչ անես... չէ՞ որ դու այլևս չկաս...

Մեֆ ջան, չե՞ս կարծում, որ մի բան պակասում է այստեղ (մենակ թե խնդրում եմ, կրոնը մեջ մի գցիր նորից)...

[Արամ]

Սամ ջան զարմանում եմ, ի՞նչի այդքան մոտիկ ընդունեցիր գրածս, բայց ոչինիչ, հարմար առիթ է մի քիչ բանավիճելու, չէ՞:

Բայց ցավոք, մարդ խորանում է միայն այն ուղղությամբ, ինչ ուղղությամբ արդեն նախնական կարծիք է կազմել: Իսկ եղած ինֆորմացիան էլ այնքան շատ է այսօր ցանկացած թեմայի վերաբերյալ, և այնքան շատ նորություններ ես ստանում արդեն իսկ գիտեցածդ թեմայի մասին, որ նոր բաների ոչ ժամանակ է մնում, ոչ էլ հավես:
Իսկ ի՞նչ, եթե նախնական գիտելիքներդ սխալ էին… Ստացվում է, որ վերջում տիրապետում ես "խորացած" սխալ գիտելիքների:

Սամ ջան, եթե գրածդ կոնկրետ թեմային է վերաբերվում, ապա էս թեմային վերաբերվող ցանկացած կարծիք իմ համար ճիշտ է, որովհետև բոլորն էլ հավասարազոր են, ընդամենը կարծիք են: Ոչ մեկ բացի կարծիքից, իրա պատկերացումներից ավելի բան չի կարող ասել էս թեմայի շուրջ: Հետո էլ Սամ ջան ոչ միշտ է տենց, ու էդքան էլ համաձայն չեմ, որ մարդիկ ինչի մասին կարծիք են կազմում, դրա մասին են մենակ սկսում մտածել/խորանալ: Ու անպայման չի, որ նույն ուղղությամբ խորանանք, չէ՞ որ եթե մեկը տրամաբանաորեն, փաստարկված բան է ասում, որը ուղղակի չես կարող չընդունել, դա ուղղակիորեն ազդում է քո արդեն իսկ ձևավորված կարծիքի վրա:

Լավ, ասենք թե: Եթե համարում ենք, որ կյանքն ինչ-որ՝ կամ լավ, կամ վատ, - արժեք է ստանում միայն և միայն մահվան հետ համեմատվելու դեպքում, - նշանակու՞մ է արդյոք, որ մահն էլ անպայման իրենից ինչ-որ արժեք է ներկայացնում՝ կամ լավ, կամ էլ վատ: Բայց ո՞վ գիտի, թէ ինչ արժեք ունի մահը... Կենդանի եղածներից որևէ մեկը գիտի՞ մահվան արժեքը... Կարո՞ղ է արդյոք կենդանի մարդն իմանալ այն բանի արժեքը, ինչին ինքը ծանոթ չէ: Դու գիտե՞ս, թե ինչ համ ունի այն միրգը, որը կյանքումդ երբեք չես կերել...

Մենք գիտենք ինչ արժեք ունի մեր համար: Մենք չենք կերել, բայց տեսել ենք ոնց են ուտում, ու տեսել ենք թե դա կոնկրետ մեր վրա ինչ ազդեցություն է թողում: Դրա համար լրիվ արդարեցված է մահի մասին մեր վատ վերաբերմունքը, չէ՞ որ ցանկացած մահից հետո էլ մենք մեզ վատ ենք զգում, դա մեր համար կորուստ է: Ես չեմ հասկանում էն մարդկանց կարծիքը, ովքեր կարծում են որ մահը սկիզբ է, լավ բան է, կամ եսիմինչ ա, դա կներեք, բայց իմ համար ինքնախաբեւոյթուն է: Մահը` մահ է: Բոլորս էլ գիտեք, որ մահը մեզ ցավ է պատճառում, մենք դրանից տխրում ենք: Վերջ, մահացար` գոնե մնացած բոլորի համար` քո հարզատների, քեզ թանկ մարդկանց համար, կորար, դու չկաս էլ իրանց համար, հիմա կարևոր ա դու կեթաս ուկրանիացի ծտերի հետ սաունայում ամբողջ կյանքդ կապրես, թե կրակների մեջ կվառվես: Մեկ է, քո բոլոր արժեքները քո մահանալուց հետո կորած են, որովհետև էդ արժեքները քո մտերիմների մեջ են, ոչ թե քո: Էն մարդը, որ ոչ մեկին չունի, ինքը իրանով, ա թեկուզ մի մարդ չունի, որին կարող է սիրել, էդ մարդը արդեն իսկ մահացած է:

... Մահացա վերջապես...
Ու եթե լենք ձեզ՝ աթեիստներիդ, ուրեմն ամեն ինչ վերջացավ, ճի՞շտ է: Ուրեմն, եթե ամեն ինչ վերջացավ, այս բոլոր ասված խոսքերը, մեր ծակ փիլիսոփայությունները՝ լրիվ իզուր բա՞ն էին... յուղ վառոցի՞...
Իսկ եթե ձեզ չլսենք, ուրեմն ստացվում է, որ հիմա միայն, ապրելով իմ մահը, ես հնարավորություն ունեմ արժեքավորել անցածս կյանքը, հասկանալ, ինչպիսին էր այն. լա՞վն էր, թե՞ վատը, երջանի՞կ էր, թե՞ դժբախտ, արժանավայե՞լ կյանք էր, թե" զիբիլ կյանք...

Սա՛մ, ի՞նչ ա պետք է մահանաս, որ հետո հասկանաս լա՞վ էր, թե վատ: Ինձ պետք չի ես մահանամ նոր հասկանամ, կյանքը իմն ա, ոնց էլ ես ապրեմ դա լավ ա ու արժեքավոր:

[Անվերնագիր]

Մահ... իսկ հետո՞, ի՞նչ հետո, հետո` պիզդեց:

Արամ, էս ի՞նչ արիր:Աշխարհի բոլոր կրոնները էս թեմայով հազարավոր հատորներ են գրել ու ջնջել, կեսին վառել, մեկին՝ նույնիսկ խաչել, իսկ դու բռնիր ու մի բառով ճպցրիր:

[Sambitbaba]

Սամ ջան զարմանում եմ, ի՞նչի այդքան մոտիկ ընդունեցիր գրածս, բայց ոչինիչ, հարմար առիթ է մի քիչ բանավիճելու, չէ՞:

Մոտիկ չընդունեցի, Արամ ջան, տխուր ընդունեցի: Եթե մահվան մասին կարծիքդ նամակով ի´նձ գրած լինեիր, - բառ անգամ չէի ասի: Բայց էստեղ... հրապարակայնորեն... Հազար ու մի մարդ է կարդում գրածդ, հազար մտածելակերպի... տարիքի... Դու կուզեի՞ր, օրինակ, որ այս գրածդ տասնհինգամյա քույրիկդ կարդար... կամ մայրդ... կամ տատիկդ...
Լսիր, իսկ միգուցէ ռուսերենի՞ց ես վատ, որովհետև այսքան ժամանակ դեռևս քո մեջ այդքան ցինիզմ չէի նկատել... կամ էլ հարբած էիր...
Կներես էլի, նեղացնելու մտքի նշույլ անգամ չունեի, Արամ ջան: Ուղղակի նման բաները համարյա ֆիզիկական ցավ են պատճառում և չասել չէի կարող...

Սամ ջան, եթե գրածդ կոնկրետ թեմային է վերաբերվում, ապա էս թեմային վերաբերվող ցանկացած կարծիք իմ համար ճիշտ է, որովհետև բոլորն էլ հավասարազոր են, ընդամենը կարծիք են: Ոչ մեկ բացի կարծիքից, իրա պատկերացումներից ավելի բան չի կարող ասել էս թեմայի շուրջ: Հետո էլ Սամ ջան ոչ միշտ է տենց, ու էդքան էլ համաձայն չեմ, որ մարդիկ ինչի մասին կարծիք են կազմում, դրա մասին են մենակ սկսում մտածել/խորանալ: Ու անպայման չի, որ նույն ուղղությամբ խորանանք, չէ՞ որ եթե մեկը տրամաբանաորեն, փաստարկված բան է ասում, որը ուղղակի չես կարող չընդունել, դա ուղղակիորեն ազդում է քո արդեն իսկ ձևավորված կարծիքի վրա:

Իհարկե թեմային է վերաբերվում, Արամ ջան: Բայց կոնկրետ այսպես գրածս վերաբերվում է կոնկրետ Մեֆի գրածին, քանզի եթե ես ինքս ուղղակի կարծիք գրեի, լրիվ այլ կերպ կշարադրեի մտքերս... Իսկ այստեղ ստացվեց, որ նույնիսկ կարծիք էլ չեմ գրել, այլ ուղղակի փորձել եմ տրամաբանորեն հասկանալ Մեֆի ասածները:
Ճիշտն ասած, երբ վերջին անգամ՝ քեզանից առաջ, - թարմացրել էին այս թեման, ուզեցա մի բան գրել: Բայց գրելուց առաջ որոշեցի կարդալ բոլոր գրառումներն ամենասկզբից: Կարդացի: Ահագին լավ, հետաքրքիր բաներ կային գրված... Բայց մինչև հասա վերջին, հասկացա, որ գրելու դեպքում շատ երկար եմ գրելու, համ ժամանակ չկար, համ էլ, ճիշտն ասած, ալարեցի ու որոշեցի ընդհանրապես չգրել:
Իսկ հիմա՝ դու պատճառ դարձար: Շատերի պես, ես էլ եմ սիրում գրառումներդ կարդալ, ինչ անեմ... Մտա, կոպտեցի... Դե, ասեցի, ձեռքի հետ երեխեքին մի երկու բան էլ ես ասեմ...
Վիստին գրածս այնքան էլ լավ չընկալեցիր, Արամ ջան: Ասածս այն էր, որ մարդ ամեն ինչի մասին սկսում է ինֆորմացիա հավաքել, ելնելով իր նախնական գիտելիքներից այդ մասին, այսինքն, արդեն իսկ որոշակի գիտելիքներ ունենալով: Ինչպես օրինակ դու, ունենալով որոշակի նախնական գիտելիքներ մահվան մասին, մեկ բառով հայտնեցիր քո կարծիքը: Եվ հիմա արդեն, եթե հարյուր տարբեր կարծիքներ լսես նույն թեմայով, ավելի հավակնելու ես նրանց, որոնք մոտ են քո նախնական գիտելիքներին, անկախ նրանից, ճի՞շտ էին քո նախնական գիտելիքները, թե՞ սխալ: Իսկ եթե կարողանայիր մինչև այդ հարյուր կարծիքներին ծանոթանալն ազատվել, դատարկել քեզ քո նախնական գիտելիքներից...

Հետո, Արամ ջան, երբ ասում ես "փաստարկված բան", - ի՞նչ ի նկատի ունես: Դու ուզում ես, որ ես փաստարկված ապացույց բերեմ, որ մահը՝ լավ բա՞ն է...

Լրիվ արդարեցված է մահի մասին մեր վատ վերաբերմունքը, չէ՞ որ ցանկացած մահից հետո էլ մենք մեզ վատ ենք զգում, դա մեր համար կորուստ է: Ես չեմ հասկանում էն մարդկանց կարծիքը, ովքեր կարծում են որ մահը սկիզբ է, լավ բան է, կամ եսիմինչ ա, դա կներեք, բայց իմ համար ինքնախաբեւոյթուն է: Մահը` մահ է: Բոլորս էլ գիտեք, որ մահը մեզ ցավ է պատճառում, մենք դրանից տխրում ենք: Վերջ, մահացար` գոնե մնացած բոլորի համար` քո հարզատների, քեզ թանկ մարդկանց համար, կորար, դու չկաս էլ իրանց համար, հիմա կարևոր ա դու կեթաս ուկրանիացի ծտերի հետ սաունայում ամբողջ կյանքդ կապրես, թե կրակների մեջ կվառվես: Մեկ է, քո բոլոր արժեքները քո մահանալուց հետո կորած են, որովհետև էդ արժեքները քո մտերիմների մեջ են, ոչ թե քո: Էն մարդը, որ ոչ մեկին չունի, ինքը իրանով, ա թեկուզ մի մարդ չունի, որին կարող է սիրել, էդ մարդը արդեն իսկ մահացած է:

Ցանկացած մահ՝ քո մահը չէ, սիրելիս: Եվ ցանկացած մահի դեպքում ցավ ապրում ես ոչ թե դու, այլ քո էգոն: Ցավ ապրում ես ոչ թե մոտիկիդ համար՝ նրա, ում կորցրել ես, - այլ ինքդ քո՝ սիրելիիդ համար, - ինչպե՞ս ես հիմա դու լինելու առանց տվյալ մահացածի... Մոտավորապես նույն վիճակն է ապրում երեխան, երբ կորցնում է սիրելի խաղալիքը:
Իսկ մի՞թե քո ցավը՝ հակառակ մարդուն է վերաբերվում: Այստեղ տեղին կլիներ օգտագործել այն գրածդ բառի սեռականորեն հակառակ տարբերակը...
Սևերն, օրինակ, իրենց մեռյալներին երգ ու պարով են ճանապարհում, քանզի համոզված են, որ իրենց մոտիկ մարդը, ազատվելով երկրային փորձություններից, վերջապես տուն է վերադառնում: Դա՝ նրանց կարծիքն է: Իսկ քո կարծիքն է, որ մահը՝ վերջն է:

Եկ քո խոսքերով հարցնեմ. իսկ դու քո կարծիքի փաստացի ապացույցն ունե՞ս...

Թե՞ փաստացի ապացույցներն աշխատում են միայն այլ կարծիքների դեպքում:

Սա՛մ, ի՞նչ ա պետք է մահանաս, որ հետո հասկանաս լա՞վ էր, թե վատ: Ինձ պետք չի ես մահանամ նոր հասկանամ, կյանքը իմն ա, ոնց էլ ես ապրեմ դա լավ ա ու արժեքավոր:

Ինձ թվաց, որ մենք այստեղ ավելի մահն ենք քննարկում, այլ ոչ թե կյանքը:
Իսկ եթե կյանքի մասին է խոսքը՝ շատ ճիշտ ես, Արամ ջան, կյանքի յուրաքանչյուր ակնթարթ իր մեջ մեծ արժեքներ է կրում: Բայց դա մարդ հասկանում է հիմնականում, եթե չասենք մահից հետո, գոնե ասենք՝ կյանքի վերջում... Իսկ ընթացքում, հասկանու՞մ ես, այդ արժեքները փոփոխվելու շատ մեծ հակում ունեն...
Հիշիր, վերջերս էր, որ դու ինքդ, համարյա այս բառերով ինձ ասացիր, որ երեք տարի առաջվա Արամի արժքները լրիվ արժեզրկվել են այսօրվա Արամի աչքերին... Իսկ պատկերացնու՞մ ես, թե քանի այդպիսի երեքտարիներ են քեզ սպասվում և որքան արժեզրկումներ...

Ջո՞կ...

[Արամ]

Մոտիկ չընդունեցի, Արամ ջան, տխուր ընդունեցի: Եթե մահվան մասին կարծիքդ նամակով ի´նձ գրած լինեիր, - բառ անգամ չէի ասի: Բայց էստեղ... հրապարակայնորեն... Հազար ու մի մարդ է կարդում գրածդ, հազար մտածելակերպի... տարիքի... Դու կուզեի՞ր, օրինակ, որ այս գրածդ տասնհինգամյա քույրիկդ կարդար... կամ մայրդ... կամ տատիկդ...
Լսիր, իսկ միգուցէ ռուսերենի՞ց ես վատ, որովհետև այսքան ժամանակ դեռևս քո մեջ այդքան ցինիզմ չէի նկատել... կամ էլ հարբած էիր...
Կներես էլի, նեղացնելու մտքի նշույլ անգամ չունեի, Արամ ջան: Ուղղակի նման բաները համարյա ֆիզիկական ցավ են պատճառում և չասել չէի կարող...

Սամ էս ի՞նչ ես ասում, սենց բան չեն ասում ապեր, էս ինչ ցավոտ ես ընդունել, գնա բոլոր հեռուստաընկերությունները վառի, գնա բոլոր թարգմանված ֆիլմերը վառի, հանկարծ ձերոնց չթողես կինո նայեն..., էլ ի՞նչ ասեմ...լավ էլի, սենց բան չէի սպասում, որ կասես: Իմաստ չեմ գնտում էս թեմայի մասին խոսալու, համենայն դեպս մենակ էն պատճառով, որ նման գրառում ես արել: Սամ ջան ցավում եմ, ո՞նց էլ էդքան ֆիզիկական ցավերին դիմանում ես:

Ասածս այն էր, որ մարդ ամեն ինչի մասին սկսում է ինֆորմացիա հավաքել, ելնելով իր նախնական գիտելիքներից այդ մասին, այսինքն, արդեն իսկ որոշակի գիտելիքներ ունենալով: Ինչպես օրինակ դու, ունենալով որոշակի նախնական գիտելիքներ մահվան մասին, մեկ բառով հայտնեցիր քո կարծիքը: Եվ հիմա արդեն, եթե հարյուր տարբեր կարծիքներ լսես նույն թեմայով, ավելի հավակնելու ես նրանց, որոնք մոտ են քո նախնական գիտելիքներին, անկախ նրանից, ճի՞շտ էին քո նախնական գիտելիքները, թե՞ սխալ: Իսկ եթե կարողանայիր մինչև այդ հարյուր կարծիքներին ծանոթանալն ազատվել, դատարկել քեզ քո նախնական գիտելիքներից...

Հետո, Արամ ջան, երբ ասում ես "փաստարկված բան", - ի՞նչ ի նկատի ունես: Դու ուզում ես, որ ես փաստարկված ապացույց բերեմ, որ մահը՝ լավ բա՞ն է...

Չէ Սամ, կրկնվեմ եղբայր, մենք շատ բաների մասին ինֆորմացիա ենք հավաքում, նույնիսկ առաց պատկերացում ունենալու դրա մասին: Ես մահվան մասին գիտելիքներ չունեմ: Ես ո՛չ գիտեմ, որ մահանում են ի՞նչ են զգում, ոչ գիտեմ հետո ի՞նչ են զգում, կամ վապշե ինչի՞ց են մահանում: Հլը Սամ ասա էլի, հլը դատարկեմ սաղ էդ կարծիքները, ինձ ասա տենամ ի՞նչ ես ասելու, որ հիմիկվա կառուցված կարծիքիցս տրամաբանական լինի: Սարկազմ չկա գրածիս մեջ, դու ինձ գիտես, եթե մի բան ավելի տրամաբանական ա քան իմը, ես հաստատ կընդունեմ դա:
Չէ չեմ ուզում փաստարկված ապացույց բերես, որ լավ բան է, ես ուզում եմ ապացույց, որ գոնե թույլ կտա մտածել, որ մահը լավ բան է: Թույլ կտա, այսինքն հիմք կհանդիսանա, անպայման չի դա լինի էդ երևույթի ապացույցը:

Ցանկացած մահ՝ քո մահը չէ, սիրելիս: Եվ ցանկացած մահի դեպքում ցավ ապրում ես ոչ թե դու, այլ քո էգոն: Ցավ ապրում ես ոչ թե մոտիկիդ համար՝ նրա, ում կորցրել ես, - այլ ինքդ քո՝ սիրելիիդ համար, - ինչպե՞ս ես հիմա դու լինելու առանց տվյալ մահացածի... Մոտավորապես նույն վիճակն է ապրում երեխան, երբ կորցնում է սիրելի խաղալիքը:
Իսկ մի՞թե քո ցավը՝ հակառակ մարդուն է վերաբերվում: Այստեղ տեղին կլիներ օգտագործել այն գրածդ բառի սեռականորեն հակառակ տարբերակը...
Սևերն, օրինակ, իրենց մեռյալներին երգ ու պարով են ճանապարհում, քանզի համոզված են, որ իրենց մոտիկ մարդը, ազատվելով երկրային փորձություններից, վերջապես տուն է վերադառնում: Դա՝ նրանց կարծիքն է: Իսկ քո կարծիքն է, որ մահը՝ վերջն է:

Եկ քո խոսքերով հարցնեմ. իսկ դու քո կարծիքի փաստացի ապացույցն ունե՞ս...

Չէ Սամ ճիշտ չես ասում, ես կարող եմ ցավ ապրել, օրինակ` ի՞նչ է անելու Մարգոն առանց Սերոժի: Ես կարղ եմ ցավ ապրել, որ իր նման մարդը հեռացավ աշխարհից և այլն: Չեմ ընդունում, չէ՛:
Չունեմ ապացույց Սամ, չեմ կարա ապացուցեմ, բայց ինչքան էլ որ մեր պատկերացումները սուբյեկտիվ են, ես փորձում եմ մի քիչ գոնե մոտենալ օբյեկտիվությանը: Մենք ի՞նչ փաստեր ունենք, արի մի հատ նայենք իրար հետ:
Մարդը մահացավ`

• Ինքը վերացավ աշխարհից, համենայն դեպս են աշխարհից որտեղ մենք ապրում ենք*]Մեր համար դա կորուստ ա, ցավ ա, թեկուզ և էգոի համար:

Սամ սրանք փաստեր են, որը հերքել չենք կարող: Ու ես` էսքանի վրա հիմնվելով, կարող եմ կարծիք կազմել, կրկնում եմ կարծիք, որ մահը վերջն է` դրանից հետո բան չկա: Նայի Սամ, կրկնում եմ, սրանք իմ կարծիքի փաստացի ապացույցներ չեն, այլ ընդամենը փաստեր են, որոնց վրա էլ, որքան հնարավոր է օբյեկտիվ, փորձել եմ ձևավորել կարծիքս:

[Sambitbaba]

Ես մահվան մասին գիտելիքներ չունեմ:

Հա, չունես: Դու համարում ես երևի, որ քո գիտելիքները՝ կյանքի մասին են: Բայց կյանքի մասին էլ դու ունես ճիշտ նույնքան գիտելիք, որքան գիտելիք ունես մահվան մասին: Քանզի մարդու էությունն է դա. մի բանի մասին նա կարող է գիտելիք ձեռք բերել միայն այն դեպքում, երբ նա այդ բանը համեմատում է մեկ այլ բանի հետ: Միայն ձախի հետ համեմատելով է, որ դու ճանաչում ես աջը: Միայն ներքևի հետ համեմատելով է, որ ճանաչում ես վերևը: Տաքի հետ՝ սառը: Փափուկի հետ՝ կարծրը: Մութի հետ՝ լույսը: Եվ միայն մահի հետ համեմատելով է, որ կարող ես ճանաչել կյանքը: Իսկ քանի դեռ չունես այն, ինչի հետ պետք է համեմատես, - արտահայտածդ բոլոր կարծիքները, ենթադրությունները, ասածդ բոլոր խոսքերը, իմաստությունները, - ամեն ինչ, - լավագույն դեպքում՝ պատրանքներ են: Ինքնախաբեություն... Չէ, ավելի ճիշտ, վիճակախաղի տոմսի պես մի բան. կամ կկպնի, կամ ոչ. ասածդ կամ ճիշտ դուրս կգա վերջում, կամ ոչ...

Հ.Գ. "Դու" ասելով, ես նկատի ունեմ ոչ միայն քեզ, Արամ ջան, այլ յուրաքանչյուր անհատի և ինձ էնույնպես: Հանկարծ սխալ չհասկանաս:

Հլը Սամ ասա էլի, հլը դատարկեմ սաղ էդ կարծիքները, ինձ ասա տենամ ի՞նչ ես ասելու, որ հիմիկվա կառուցված կարծիքիցս տրամաբանական լինի: Սարկազմ չկա գրածիս մեջ, դու ինձ գիտես, եթե մի բան ավելի տրամաբանական ա քան իմը, ես հաստատ կընդունեմ դա:
Չէ չեմ ուզում փաստարկված ապացույց բերես, որ լավ բան է, ես ուզում եմ ապացույց, որ գոնե թույլ կտա մտածել, որ մահը լավ բան է: Թույլ կտա, այսինքն հիմք կհանդիսանա, անպայման չի դա լինի էդ երևույթի ապացույցը:

Հասկանում ես, Արամ ջան, եթե հարցը միայն ապացույցները լինեին... Հիմա եթե ես քեզ ասեմ՝ կարդա այս գիրքը, այն գիրքը, կարդա Մոուդի, կարդա հազար ու մի վերամարմնավորումների մասին, կարդա մեռած մարդկանց պատմությունները մահվան մասին, որ նրանք թելադրել են իրենց կենդանի ծանոթներին, - ուրիշ ի՞նչ կպատասխանես ինձ բացի այն, որ ես ինքս ցնորված եմ հերիք չի, դեռ քեզ էլ առաջարկում եմ այդ հեքիաթները կարդալ...
Բայց դա էլ ոչինչ... Ամբողջ հարցն այն է, ցանկանու՞մ եմ արդյոք ես քեզ ինչ-որ բան ապացուցել:
Չեմ ցանկանում:
Ոչ ապացուցել: Ոչ սովորեցնել: Ոչ՝ ինչպես հաճախ լսում եմ, - քարոզել:
Կյանքը՝ երկար է: Անվերջ է: Հավերժ է: Ընթացքում դու ինքդ քեզ համար ամեն ինչ կպարզես: Կգտնես քեզ անհրաժեշտ բոլոր ապացույցներն ու վերջում մի կողմ կնետես: Դու լիքը ժամանակ ունես դրա համար, մի ամբողջ հավերժություն:
Իսկ մահը... այն, ինչ մենք ենք պատկերացնում, - չկա: Այդպիսի մահ գոյություն չունի: Մահն ուղղակի անցում է, աստիճաններ՝ դեպի կյանքի հաջորդ մակարդակ, ավելի բարձր մակարդակ, որտեղ հասկանալի է ամեն ինչ և առկա են բոլոր ապացույցները:

Միակ բանը, որ կցանկանայի ասել քեզ. մի´ սահմանափակիր քո տրամաբանությունը քո գիտելիքներով, տրադիցիաներով, ստերեոտիպերով: Իսկ եթե հարցն ապացուցելուն է հասնում, առաջին հերթին փորձիր ապացուցել քեզ, որ դու՝ քո մարմինը չես: Հիշիր. դու՝ քո մարմինը չես: Քո մարմինը՝ գործիք է, տրված քեզ նրա համար, որ դու կարողանաս քո ֆիզիկական կյանքն ապրել այս ֆիզիկական աշխարհում: Այն՝ կատարյալ գործիք է: Անհավանական: Սքանչելի: Այնքան կատարյալ, անհավանական ու սքանչելի, որ հենց դրանով արդեն մեծ կասկածներ է ծնում. արդյո՞ք իմաստ ուներ այդքան ջանք թափել (ով էլ որ թափած լինի այդ ջանքը) և ստեղծել այդքան կատարյալ ու հիասքանչ գործիք, ընդամենը մի 70-80 տարի տևող, հիմնականում անփառունակ, կյանքի համար...

[VisTolog]

Վերջին հաշվով՝ այո:
Բայց ցավոք, մարդ խորանում է միայն այն ուղղությամբ, ինչ ուղղությամբ արդեն նախնական կարծիք է կազմել: Իսկ եղած ինֆորմացիան էլ այնքան շատ է այսօր ցանկացած թեմայի վերաբերյալ, և այնքան շատ նորություններ ես ստանում արդեն իսկ գիտեցածդ թեմայի մասին, որ նոր բաների ոչ ժամանակ է մնում, ոչ էլ հավես:
Իսկ ի՞նչ, եթե նախնական գիտելիքներդ սխալ էին… Ստացվում է, որ վերջում տիրապետում ես "խորացած" սխալ գիտելիքների:

Իսկ այ, լրիվ այլ բան է, եթե խորանալուց առաջ կարողանաս մի կողմ նետել բոլոր նախնական գիտելիքներդ ու թեմային մոտենաս ամբողջովին դատարկված… կամ՝մաքրված…



Իզուր հոգոց մի հանիր. լուրջ ցանկության դեպքում այս թվարկածներդ էլ լրիվ հնարավոր բաներ են…

Ես էդ թվարկածներս կարողանում եմ անեմ, ուղղակի որ իմանան, կասեն էս տղու մեջ սատանան ա մտել:

[Արամ]

Հա, չունես: Դու համարում ես երևի, որ քո գիտելիքները՝ կյանքի մասին են: Բայց կյանքի մասին էլ դու ունես ճիշտ նույնքան գիտելիք, որքան գիտելիք ունես մահվան մասին: Քանզի մարդու էությունն է դա. մի բանի մասին նա կարող է գիտելիք ձեռք բերել միայն այն դեպքում, երբ նա այդ բանը համեմատում է մեկ այլ բանի հետ: Միայն ձախի հետ համեմատելով է, որ դու ճանաչում ես աջը: Միայն ներքևի հետ համեմատելով է, որ ճանաչում ես վերևը: Տաքի հետ՝ սառը: Փափուկի հետ՝ կարծրը: Մութի հետ՝ լույսը: Եվ միայն մահի հետ համեմատելով է, որ կարող ես ճանաչել կյանքը: Իսկ քանի դեռ չունես այն, ինչի հետ պետք է համեմատես, - արտահայտածդ բոլոր կարծիքները, ենթադրությունները, ասածդ բոլոր խոսքերը, իմաստությունները, - ամեն ինչ, - լավագույն դեպքում՝ պատրանքներ են: Ինքնախաբեություն... Չէ, ավելի ճիշտ, վիճակախաղի տոմսի պես մի բան. կամ կկպնի, կամ ոչ. ասածդ կամ ճիշտ դուրս կգա վերջում, կամ ոչ...

Հ.Գ. "Դու" ասելով, ես նկատի ունեմ ոչ միայն քեզ, Արամ ջան, այլ յուրաքանչյուր անհատի և ինձ էնույնպես: Հանկարծ սխալ չհասկանաս:

Սամ ջան, հա՛, ընդունում եմ, իմ ասածին սա չի հակասում, ես ոչ մի բան վստահ չեմ ասում, տենց է ու վերջ, ընդամենը մի քանի փաստ եմ ասում, որը թույլ ա տվել, ոչ փաստարկված կարծիք կազմեմ:

Հասկանում ես, Արամ ջան, եթե հարցը միայն ապացույցները լինեին... Հիմա եթե ես քեզ ասեմ՝ կարդա այս գիրքը, այն գիրքը, կարդա Մոուդի, կարդա հազար ու մի վերամարմնավորումների մասին, կարդա մեռած մարդկանց պատմությունները մահվան մասին, որ նրանք թելադրել են իրենց կենդանի ծանոթներին, - ուրիշ ի՞նչ կպատասխանես ինձ բացի այն, որ ես ինքս ցնորված եմ հերիք չի, դեռ քեզ էլ առաջարկում եմ այդ հեքիաթները կարդալ...
Բայց դա էլ ոչինչ... Ամբողջ հարցն այն է, ցանկանու՞մ եմ արդյոք ես քեզ ինչ-որ բան ապացուցել:
Չեմ ցանկանում:

Եղբայր գրքերը, որոնք վերաբերվում են կյանքին կամ մահին, երբեք չեն կարող ապացույց լինել: Ես չեմ կարա դրանց հավատամ Սամ, որովհետև ես էլ կարող եմ գիրք գրել, ասել որ ոմն Գագոն մահացել ա ու իմ երազում ամեն ինչ մահի մասին պատմել:

Ոչ ապացուցել: Ոչ սովորեցնել: Ոչ՝ ինչպես հաճախ լսում եմ, - քարոզել:
Կյանքը՝ երկար է: Անվերջ է: Հավերժ է: Ընթացքում դու ինքդ քեզ համար ամեն ինչ կպարզես: Կգտնես քեզ անհրաժեշտ բոլոր ապացույցներն ու վերջում մի կողմ կնետես: Դու լիքը ժամանակ ունես դրա համար, մի ամբողջ հավերժություն:
Իսկ մահը... այն, ինչ մենք ենք պատկերացնում, - չկա: Այդպիսի մահ գոյություն չունի: Մահն ուղղակի անցում է, աստիճաններ՝ դեպի կյանքի հաջորդ մակարդակ, ավելի բարձր մակարդակ, որտեղ հասկանալի է ամեն ինչ և առկա են բոլոր ապացույցները:

Օքեյ Սամ, քո տեսանկյունն ա, ու ենքանով ա հիմնավորված, ինչքանով իմը, չեմ կարող ժխտել, չեմ կարող ասել, որ սխալ ես ասում:

Միակ բանը, որ կցանկանայի ասել քեզ. մի´ սահմանափակիր քո տրամաբանությունը քո գիտելիքներով, տրադիցիաներով, ստերեոտիպերով: Իսկ եթե հարցն ապացուցելուն է հասնում, առաջին հերթին փորձիր ապացուցել քեզ, որ դու՝ քո մարմինը չես: Հիշիր. դու՝ քո մարմինը չես: Քո մարմինը՝ գործիք է, տրված քեզ նրա համար, որ դու կարողանաս քո ֆիզիկական կյանքն ապրել այս ֆիզիկական աշխարհում: Այն՝ կատարյալ գործիք է: Անհավանական: Սքանչելի: Այնքան կատարյալ, անհավանական ու սքանչելի, որ հենց դրանով արդեն մեծ կասկածներ է ծնում. արդյո՞ք իմաստ ուներ այդքան ջանք թափել (ով էլ որ թափած լինի այդ ջանքը) և ստեղծել այդքան կատարյալ ու հիասքանչ գործիք, ընդամենը մի 70-80 տարի տևող, հիմնականում անփառունակ, կյանքի համար...

Էլի կրկնեմ, քո տեսանկյունն ա: Բայց ես վերին արտի ցորենը չեմ, ես` այդ թվում նաև իմ մարմինն եմ:
Բայց շատ օրգինիալ պատկերացումներ ունես` ռոմանտիկ:

[Sambitbaba]

Ես էդ թվարկածներս կարողանում եմ անեմ, ուղղակի որ իմանան, կասեն էս տղու մեջ սատանան ա մտել:

Եվ դու մենակ չես այս աշխարհում…

Միշտ էլ էդպես է, Վիստ ջան. հենց մի աստվածային բան ես անում, ասում են, որ դա սատանայի գործն է, որ Աստված անկարող է այդ անել: Դե, վերջն ինքդ էլ լավ գիտես. խաչ են բարձրացնում…

[Վահե-91]

Հավես չունեմ լրիվ կարդամ ինք եք գրել, ուղղակի իմ կարծիքը կասեմ
Քանի որ մենք հիմա ողջ ենք, գիտենք կյանքն ինչն ա․․․մահանալուց հետո կիմանանք ինչ ա մահը․․․ոչ մեկ հետ չի եկել էն աշխարհից, որ պատմի ինչ կա էնտեղ ու զարմանում եմ, ոնց ա դրա մասին թեման 64 էջ քննարկվել

[Sambitbaba]

Սամ ջան, հա՛, ընդունում եմ, իմ ասածին սա չի հակասում, ես ոչ մի բան վստահ չեմ ասում, տենց է ու վերջ, ընդամենը մի քանի փաստ եմ ասում, որը թույլ ա տվել, ոչ փաստարկված կարծիք կազմեմ:

Կներես, Արամ ջան, բայց արդյո՞ք փաստ է այն, ինչ դու փաստ ես համարում: Ի՞նչ փաստ է, երբ մարդ մեռնում է և դու ցավ ես զգում, նույնիսկ, լավ, ասենք թե հենց այդ մարդու համար: Ընդ որում, եթե ես ասեմ նման բան ու ասեմ, որ դա փաստ է, դու իսկույն կհրաժարվես այդ փաստ համարել:

Եղբայր գրքերը, որոնք վերաբերվում են կյանքին կամ մահին, երբեք չեն կարող ապացույց լինել: Ես չեմ կարա դրանց հավատամ Սամ, որովհետև ես էլ կարող եմ գիրք գրել, ասել որ ոմն Գագոն մահացել ա ու իմ երազում ամեն ինչ մահի մասին պատմել:

Գիրք կարդալը նույն բանն է, ինչ մեկից փաստեր պահանջելը: Եթե քեզ անհրաժեշտ է ֆիզիկայի բնագավառում մի՝ ասածդ փաստը գտնել, դու ինչ է, ուղիղ Արքիմեդի մո՞տ ես գնալու: Չգիտես ինչու, մարդ կյանք ասելով՝ միշտ ինչ-որ նյութական մի բան է հասկանում: Բայց շնչում է՝ ոչ ֆիզիկականորեն, մտածում է՝ ոչ ֆիզիկականորեն, երազում է, երջանիկ է, դժբախտ է - ո՛չ ֆիզիկականորեն: Ամբողջ կյանքում իր քթից այն կողմ ամեն ինչ հերքում է, այն, ինչ ձեռքին բռնած չունի՝ անհնար է համարում, բայց դրա հետ մեկտեղ, ինքն իր երեկվա կարծիքը հերքելով, նոր գիտություններ է ստեղծում ու նոր տիեզերքներ է բացահայտում:

Բայց և այնպես, մահացած Գագոյին բերելուց և քեզ հետ խոսել տալուց բացի /դա երևի միակ բանն է, որ կարելի է փաստ համարել, ճի՞շտ է/, եկ մի հարց տամ: Դու գիտե՞ս, թե ինչ է նշանակում "փսիխոնավիգացիա": Իսկ եթե չգիտես ու դա հետաքրքիր է քեզ, - մի "հեքիաթ" կպատմեմ այդ մասին ու հետո կխոսենք, լա՞վ…

Բայց շատ օրգինիալ պատկերացումներ ունես` ռոմանտիկ:

Զատո իմ այդ պատկերացումներն ինձ հնարավորություն են տալիս հաճույքով ապրել կյանքս, շնորհակալ լինել թե հաջողություններիս, և թե անհաջողություններիս համար, իմ պրոբլեմների համար չմեղադրել ուրիշներին և նման այլ բաներ… Իսկ մի խոսքով ասած, դա ինձ թույլ է տալիս համարել, որ ես երջանիկ կյանք եմ ապրում, և այդ երջանկությունն էլ բազմապատկվում է այն զգացումով, թե որքան ավելի մեծ երջանկություն է ինձ սպասվում իմ կյանքի հաջորդ մակարդակի վրա, աստիճաններով վեր բարձրանալուց հետո…

Արամ ջան, ասենք թե հետո պարզվելու է, որ մենք երկուսս էլ սխալ ենք: Բայց ասա, խնդրում եմ, մի՞թե ավելի մեծ երջանկություն է համարել, որ "Մահ... իսկ հետո՞, ի՞նչ հետո, հետո`…"

[Արամ]

Կներես, Արամ ջան, բայց արդյո՞ք փաստ է այն, ինչ դու փաստ ես համարում: Ի՞նչ փաստ է, երբ մարդ մեռնում է և դու ցավ ես զգում, նույնիսկ, լավ, ասենք թե հենց այդ մարդու համար: Ընդ որում, եթե ես ասեմ նման բան ու ասեմ, որ դա փաստ է, դու իսկույն կհրաժարվես այդ փաստ համարել:

Հլա սպասի, փաստ չի՞, որ եթե մարդը մահանում է ուրեմն ինքը չկա էլ աշխարհում, իրան մենք չենք տեսնում ու չենք կարողանում հետը խոսել, դա փաստ չի՞:

Բայց և այնպես, մահացած Գագոյին բերելուց և քեզ հետ խոսել տալուց բացի /դա երևի միակ բանն է, որ կարելի է փաստ համարել, ճի՞շտ է/, եկ մի հարց տամ: Դու գիտե՞ս, թե ինչ է նշանակում "փսիխոնավիգացիա": Իսկ եթե չգիտես ու դա հետաքրքիր է քեզ, - մի "հեքիաթ" կպատմեմ այդ մասին ու հետո կխոսենք, լա՞վ…

Պատմի Սամ, լսում եմ:

Զատո իմ այդ պատկերացումներն ինձ հնարավորություն են տալիս հաճույքով ապրել կյանքս, շնորհակալ լինել թե հաջողություններիս, և թե անհաջողություններիս համար, իմ պրոբլեմների համար չմեղադրել ուրիշներին և նման այլ բաներ… Իսկ մի խոսքով ասած, դա ինձ թույլ է տալիս համարել, որ ես երջանիկ կյանք եմ ապրում, և այդ երջանկությունն էլ բազմապատկվում է այն զգացումով, թե որքան ավելի մեծ երջանկություն է ինձ սպասվում իմ կյանքի հաջորդ մակարդակի վրա, աստիճաններով վեր բարձրանալուց հետո…

Արամ ջան, ասենք թե հետո պարզվելու է, որ մենք երկուսս էլ սխալ ենք: Բայց ասա, խնդրում եմ, մի՞թե ավելի մեծ երջանկություն է համարել, որ "Մահ... իսկ հետո՞, ի՞նչ հետո, հետո`…"

Ես էլ իմ պատկերացումներով եմ երջանիկ ապրում, ու ոչ մեկին չեմ մեղադրում իմ անհաջողություններում: Բա էլ ու՞ր ա տարբերությունը Սամ: Ես իմ պատկերացումներով եմ երջանիկ դու քո:
Հա ի՞նչ Սամ, ես ստեղ եմ երջանիկ, հիմա իմ հեչելին չի մահից հետո ինչ հետս կլինի, ի՞նչ որ լինի էն ժամանակ կիմանամ, էն ժամանկ նենց պատկերացումներ կունենամ, որ ավելի համապտասխան լինի իրականությանը: Իմ հիմիկվա պատկերացրածը ոչ մի ձև չի ազդելու էն կյանքին` ինչ ինձ մահից հետո ա սպասում, իհարկե եթե սպասում է:

[Mephistopheles]

Արամ ջան, այ էսքան վախենում են մահից… ինչ ասես չեն հորինի… էլ հանդերցյալ կյանք, էլ մահից հետո հավերժական կյանք, էլ մահի չգոյություն, էլ շարունակական կյանք…

էլ չեն հասկանում որ երբ ասում են կյանք արդեն մահն էլ հետն են ասում… գումարած ծնունդը… սկիզբ ու վերջ…