Ավարայրի ճակատամարտ 451 թ.։ Հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն

[Ջուզեպե Բալզամո]

Այ մարդ, ինչ իմաստ ունի ձեր էս քննարկումը: Կարգին հարցերը թողել եք, ընկել եք 1552 տարի առաջ տեղի ունեցածն եք քննարկում:

Wista ջան հաշվարկդ 4 տարվա պակասորդ ա տալիս իսկ իմաստը կարծիքների ու գիտելիքի փոխանակումն ա,ինչպես էս ակումբի ցանկացած թեմա:

Հարգելի Lion… Կուզենայի աշխատությանդ ավելի լավ ծանոթանալ:Բայց ամեն դեպքում ներկայացվածը քո անձնական տեսակետն է և ոչ թե նոր տեսություն: Ես,իմ խավար-նեղազգայնական էությամբ հանդերձ,կուզեի որ քո ասածը իրականությունը լիներ, բայց կներես… սուբեկտիվ կարծիքը դեռ տեսություն չի:

[Lion]

Մեջբերում:
Wista-ի խոսքերից
Այ մարդ, ինչ իմաստ ունի ձեր էս քննարկումը: Կարգին հարցերը թողել եք, ընկել եք 1552 տարի առաջ տեղի ունեցածն եք քննարկում:

Wista ջան հաշվարկդ 4 տարվա պակասորդ ա տալիս իսկ իմաստը կարծիքների ու գիտելիքի փոխանակումն ա,ինչպես էս ակումբի ցանկացած թեմա:

Համաձայն եմ

Հարգելի Lion… Կուզենայի աշխատությանդ ավելի լավ ծանոթանալ

Խնդրեմ - Երևանի բոլոր կենտրոնական գրախանութներում կարող եք այն ձեռք բերել

ամեն դեպքում ներկայացվածը քո անձնական տեսակետն է և ոչ թե նոր տեսություն: Ես,իմ խավար-նեղազգայնական էությամբ հանդերձ,կուզեի որ քո ասածը իրականությունը լիներ, բայց կներես… սուբեկտիվ կարծիքը դեռ տեսություն չի:

Հետաքրքիր բան ասացիք: Իսկ Էյնշտեյնի տեսակետը, որ հետո դարձավ տեսություն... ի վերջո ընդամենը արդյոք տեսակետ չէր

Ի դեպ, այս տեսակետ/տեսության հեղինակը ամենևին էլ ես չեմ: Ես ընդամենը զարգացրել եմ այն ու լրացրել նոր փաստերով: Առաջինը այս մասին խոսել է Նիկողայոս Ադոնցը:

Եղբայր, իմ ասածը իրականություն է: ԿԱրող ես հանգիստ խղճով հավատալ դրան

[Freddie]

ԲԱրեկամներ, հուսով եմ ամեն ինչ պարզաբանեցի: Եթե կառաջանան նոր հարցեր կամ որևէ նոր մեկնաբանության կարիք կլինի, ես միշտ այստեղ եմ

Lion ջան ինձ շատ է հետաքրքրում Վասակ Սյունին՝ որպես անձ։ Ի՞նչ դատողություններ ունեք նրա մասին կամ որևէ տեղեկություններ։ Լսել եմ վերձերս՝ մի երկու տարի առաջ, գիրք է թողարկվել այդ թեմայով, բայց ո՛չ հեղինակին գիտեմ, ո՛չ էլ խորագիրը։

[Ramzes]

Ես կարծում եմ, որ սա բազմիցս քննարկված թեմա է, բայց այդպես էլ վերջնականապես պարզված չէ, թե իրականում դա հաղթանակ է եղել մեզ համար, թե ոչ: Բայց չպետք է մոռանալ, որ մեզ համար դա բախտորոշ մարտ է եղել և մենք այդ ոչ ոգի արդյունքով պահպանեցինք մեր հավատն ու ֆիզիկական գոյությունը:

[Lion]

Lion ջան ինձ շատ է հետաքրքրում Վասակ Սյունին՝ որպես անձ։ Ի՞նչ դատողություններ ունեք նրա մասին կամ որևէ տեղեկություններ։ Լսել եմ վերձերս՝ մի երկու տարի առաջ, գիրք է թողարկվել այդ թեմայով, բայց ո՛չ հեղինակին գիտեմ, ո՛չ էլ խորագիրը։

Գիտեք, չնայած ես Վասակին համարում եմ ստորագույն դավաճան, որը չունի որևէ արդարացում, սակայն նրա անձը, ներքնաշխարհը ինձ էլ է շատ հետաքրքրել – ինչպիսին են նման հրեշները...

Ըստ իս Վասակը եղել է մեկը նրանցից, ովքեր մեծ կարշիք են ունեցել իրենց մասին, եղել է գոռոզ, իրեն բարձր է դրել շրջապատից: Հիմա էլ, չէ, կան մարդիկ, որոնք մի երկու արևմտյան բաներ են սովորում /ասենք վարժ խոսել անգլերեն/ ու իրենց թվում է, թե իրենք բարձր են շրջապատից, իրենց ազգից, որից հետո փորձում են փոխել իենց ազգը, արհամարհանքով են վերաբերվում շրջապատին, թերագնահատում են ազգային արժեքները...

Ես կարծում եմ, որ սա բազմիցս քննարկված թեմա է, բայց այդպես էլ վերջնականապես պարզված չէ, թե իրականում դա հաղթանակ է եղել մեզ համար, թե ոչ: Բայց չպետք է մոռանալ, որ մեզ համար դա բախտորոշ մարտ է եղել և մենք այդ ոչ ոգի արդյունքով պահպանեցինք մեր հավատն ու ֆիզիկական գոյությունը:

Ռազմաստրաատեգիական տեսակետից Ավարայրը ՄԻԱՆՇԱՆԱԿ հաղթանակ էր, քանի որ տակտիկական տեսանկյունից դիտարկելիս պարզվում է, որ թշնամին մեզանից 3 անգամ շատ կորուստ է կրել, իսկ ստրատեգիական տեսանկյունից – նա չկատարեց իր մարտական առաջադրանքը և ապստամբությունը ի վերջո վերջացավ նրանով, որ պարսիկները հրաշարվեցին իրենց առաջ դրած նպատակներից...

Դե իսկ բարոյական հաղթանակի մասին արդեն ավելորդ էլ է խոսելը

[Ambrosine]

Բոլորիդ կարծիքներն էլ շատ հետաքրքիր են, բայց...
Ես ընդհանրապես չեմ կարծում, որ դա ճակատամարտ է եղել. պարսիկները մտել էին Հայաստան` ճնշելու ապստամբությունը: Ընդունում եմ, որ հայերը կարող են առյուծ ճղել, բայց պարսիկներն էլ խոտ չէին ուտում: Ուրեմն, ըստ ձեզ, որքանով է տրամաբանական, որ թվական այդպիսի գերակշռություն ունեցող պարսիկները տալիս են այդքան մեծ թվով զոհեր, իսկ հայերը` ընդամենը 287 զոհ? Ադոնցը նշում է, որ, դատելով զոհերի թվից` կարելի է ենթադրել, որ պարսիկները իրենց առջև նպատակ չէին դրել կոտորել հայերին, այլ ուղղակի ցրել ապստամբների ջոկատները:
Հայտնի է նաև, որ Հազկերտը հրաժարվել էր իր կրոնափոխության ծրագրից և հայերին կոչ արել` դադարեցնելու ապստամբությունը: Բայց Վարդան Մամիկոնյանը ու մյուս <<քրիստոնեասեր>> հայ նախարարները որոշեցին կռվել Պարսկաստանի դեմ, երբ մի կարգին զորք էլ չունեին:
Վասակ Սյունին, հիրավի, չափազանց հետաքրքիր դեմք է: Բայց ես համաձայն չեմ, որ նա մեծամիտ էր, գոռոզ էր. իսկ ինչու Վարդանին գոռոզ չեք համարում?. միթե նա չէր ցանկանում, վերականգնելով հայոց գահը, ինքը տիրել դրան, ինչին ձգտում էր նաև Սյունին?

[Freddie]

Վասակ Սյունին, հիրավի, չափազանց հետաքրքիր դեմք է: Բայց ես համաձայն չեմ, որ նա մեծամիտ էր, գոռոզ էր. իսկ ինչու Վարդանին գոռոզ չեք համարում?. միթե նա չէր ցանկանում, վերականգնելով հայոց գահը, ինքը տիրել դրան, ինչին ձգտում էր նաև Սյունին?

Համաձայն եմ։ Ինչո՞ւ ենք հեռու գնում. Լեոն է գրում է, որ Վարդանի կողմնակիցները նրա մասին լավ բան միայն կարող էին ասել այն, որ նա քաջ է և առաքինի։ Վասակը մեղավո՞ր է, որ իր ցեղը գովաբանող մի պատմագիր չի գտնվել այդ ժամանակ։ Ես այնքան էլ չեմ հավատում մեր «թարգմանիչների»՝ նկատի ունեմ առաջին քրիստոնյաների, տված տեղեկություններին, առավել ևս Եղիշեի՝ ատելությամբ ներծծված աշխատությունը կարդալուց հետո։
Հայ ժողովուրդը մեծ բան չէր կորցնի, եթե վերադառնար իր՝ մի հարյուրամյակ առաջ բռնի կերպով փոխած, կրոնին, առավել ևս ազգը կռապաշտությանը՝ իր սեփական կրոնին, ավելի կապված էր, քան այդ հրեական հեքիաթներին։
Մարդուն չի կարելի ողջ ազգի մոտ դավաճան հանել, միայն նրա պատճառով, որ նա իրատես էր և չէր հավատում, որ մեր առաջին իսկ կանչի վրա Բյուզանդիան իր ողջ զորքը կհավաքի ու կշտապի մեզ փրկության։

[Ambrosine]

Համաձայն եմ։ Ինչո՞ւ ենք հեռու գնում. Լեոն է գրում է, որ Վարդանի կողմնակիցները նրա մասին լավ բան միայն կարող էին ասել այն, որ նա քաջ է և առաքինի։ Վասակը մեղավո՞ր է, որ իր ցեղը գովաբանող մի պատմագիր չի գտնվել այդ ժամանակ։ Ես այնքան էլ չեմ հավատում մեր «թարգմանիչների»՝ նկատի ունեմ առաջին քրիստոնյաների, տված տեղեկություններին, առավել ևս Եղիշեի՝ ատելությամբ ներծծված աշխատությունը կարդալուց հետո։
Հայ ժողովուրդը մեծ բան չէր կորցնի, եթե վերադառնար իր՝ մի հարյուրամյակ առաջ բռնի կերպով փոխած, կրոնին, առավել ևս ազգը կռապաշտությանը՝ իր սեփական կրոնին, ավելի կապված էր, քան այդ հրեական հեքիաթներին։
Մարդուն չի կարելի ողջ ազգի մոտ դավաճան հանել, միայն նրա պատճառով, որ նա իրատես էր և չէր հավատում, որ մեր առաջին իսկ կանչի վրա Բյուզանդիան իր ողջ զորքը կհավաքի ու կշտապի մեզ փրկության։

Գիտես ցավալին նաև ինչումն է. այս դեպքից հետո ես ոչ մի տեղ չեմ հանդիպել, որ հայ մանուկին կոչեն Վասակ. ինչու? Որովհետև դավաճանի անուն է? Իսկ Վարդան Մամիկոնյանը բոլորի աչքերում հերոս է, այն էլ` ազգային: Ու թող ոչ մեկ ինձ չասի, թե հակառակ պարագայում մեր ազգը կձուլվեր պարսիկներին и т. д. и т. п., իսկ այս դեպքում մենք մոտ էինք դառնում Հռոմին, քանզի դժվար է հասկանալ, թե հայերը 301 թ. քրիստոնեություն ընդունելով ինչի վրա էին վստահ, որ Հռոմը որտեղ մինչև 305 թ. չեն դադարել քրիստոնյաների հալածանքները, կդառնա դաշնակից:

[!!Sinner!!]

Իմիջիայլոց...
ՆԱՏՕ-ի ռազմական պատրաստության դասագրքերից մեկում Ավարայրի ճակատամարտը ներկայացված է որպես օրինակ` <ամենաանտաղանդ ճակատամարտ> խորագրով:
Դատեք ինքներդ: 90000 պարսկական կանոնավոր բանակի, 12-13 փղերի դեմ է դուրս եկել 66000 հայկական բանակը` հիմնականում ռամիկներ, աշխարհազորայիններ: Ու փոխանակ կանգնեն գետի այս ափին, նպաստավոր դիրքերում, չթողնեն պարսիկներին գետանցում կատարել, իրենք են գետանցում կատարել ու հարձակվել:
Ամենատարօրինակն էնա, որ սկզբնական ժամանակահատվածում մի փոքր հաջողություն են ունեցել (պարսիկների ձախ թևն ու կենտրոնը (որտեղ փղերն էին) նահանջել են): Բայց նույնիսկ էտ ժամանակ եոլի հաջողությունը ձեռքից բաց են թողել, թույլ են տվել հակառակորդին վերադասավորել ուժերը: Այ տենց ախմախ ձևով տարել կոտորել են հասարակ ժողովրդին, անունն ել դրել <բարոյական հաղթանակ>:

[Lion]

<<Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 14>>-ից

Տակտիկական տեսանկյունից ճակատամարտը վերջացավ Հայկական բանակի օգտին, քանի որ թշնամին երեք անգամ շատ կորուստ կրեց: Ստրատեգիական տեսանկյունից ևս Հայկական բանակը շահեց այն, քանի որ դրա, ինչպես նաև հետագա պարտիզանական գործողությունների արդյունքում պարսկական բանակը հեռացավ Մարզպանական Հայաստանից, կնքվեց հաշտություն և վերականգնվեց 428 թ-ին Մարզպանական Հայաստանում տիրող վիճակը:

Այս մասին հայտնում է Եղիշեն (գլուխ 5), ըստ որի. □Եվ նրանք (նախարարները – Մ.Հ.) բոլորը շտապով եկան-հասան պատերազմի վայրը, յուրաքանչյուրը իր զորքով ու ամբողջ պատրաստվածությամբ… և նրանց ընդհանուր թիվը եղավ 66.000□:
Այս հաղորդման հիման վրա հետագա ուսումնասիրողները, առանց խորանալու հարցի էության մեջ, բերվածը ընկալել են որպես Ավարայրի ճակատամարտին մասնակցած ողջ Հայկական բանակի թիվը արտացոլող տեղեկություն: Սակայն հեշտ է նկատել, որ Եղիշեն իրականում խոսում է միայն նախարարական զորքի, այլ ոչ թե ողջ Հայկական բանակի մասին:
Եվ իրոք, Եղիշեն կարող էր ճշտորեն իմանալ միայն նախարարական զորագնդերի թիվը, իսկ քաղաքների, ավանների, (Դվին, Արտաշատ, Զարեհավան, Վաղարշապատ և այլն), եկեղեցու ընդարձակ կալվածքների ժողովրդական աշխարհազորի, ինչպես նաև այն ռամիկների թիվը, որոնք հանդես էին գալիս իրենց նախարարական գնդերի հետ կամ առանձին գնդերով, Եղիշեն ոչ միայն չի նշել, այլև նա չէր էլ կարող ճշտորեն իմանալ վերջիններիս ճշգրիտ քանակը:
Այս ռազմիկների թիը կարելի է մոտավորապես տալ 34.000-ի շրջանակներում, քանի որ այդ ժամանակաշրջանում Մարզպանական Հայաստանում կար առնվազն 2.500.000 բնակչություն: Այսպիսով կարելի է պնդել, որ իրականում Ավարայրի ճակատամարտում Հայկական բանակը կազմել է մոտ 100.000 ռազմիկ, սակայն, և սա կարևոր է ընդգծել, Եղիշեի այն տվյալը, թե պարսիկները հայերին գերազանցում էին 3 անգամ, վերաբերվում է միայն նախարարական զորքին` 66.000-ին:
Կարևոր է ընդգծել, որ պարսկական բանակի հետ ստեղծված ուժերի այս հարաբերակցությունը ևս բավականին լուրջ էր, քանի որ նախ թշնամին ընդհանուր թվաքանակով ավելի քան կրկնակի գերազանցում էր հայերին և բացի այդ, թեև հայկական բանակը կազմում էր 100.000 ռազմիկ, սակայն պրոֆեսիոնալ զինվորականների թիվը հազիվ մոտ 40.000 էր. մնացած մասը կազմում էր ռազմական գործին անսովոր աշխարհազորը: Այսինքն պրոֆեսիոնալ զինվորականների ընդհանուր հարաբերակցության տեսանկյունից պարսկական բանակը Հայկականին գերազանցում էր ավելի քան 5,5 անգամ:

Այն, որ պարսից բանակում եղել են հայկական ուժեր Վասակ Սյունու մասին խոսելիս ուղղակիորեն վկայում է Եղիշեն: Բացի այդ վերջինս տալիս է նաև մի շատ ուշագրավ տեղեկություն, որը կարևոր է ոչ միայն թշնամու կողմում կռված հայերի առկայությունը պարզելու, այլ նաև մեկ այլ հանգամանք հստակեցնելու համար: Ըստ Եղիշեի. □Իսկ ուրացողների կողմից այն օրն ընկան 3.544□ ռազմիկ (գլուխ 5), այն դեպքում, երբ □քաջ նահատակներ□-ը կորցրեցին 1.036 ռազմիկ:
Արտահայտությունը այս տեսքն ունի Ե. Գ. Տեր-Մինասյանի խմբագրությամբ լույս տեսած □Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին□ Երևանի պետական համալսարանի 1989 թ-ի հրատարակությունում, որտեղ աշխարհաբարին զուգահեռ տրվող գրաբար կրկնօրինակում հիշատակված բառերը համապատասխանաբար հնչում են. □իսկ ի կողմանե ուրացելոցն…□ ձևով, 1980 թ-ին հրատարակված □Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա□-ում, ինչպես նաև մեկ տասնյակից ավել այլ հրատարակություններում:
Հետաքրքիր է սակայն, որ մի քիչ այլ տեսք ունի Եղիշեի գրվածքի այդ մասը մեկ միակ հրատարակության մեջ` նույն Ե. Գ. Տեր-Մինասյանի խմբագրությամբ լույս տեսած □Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին□ 1946 թ-ի հրատարակությունում: Այստեղ արտահայտությունն ունի. □Իսկ ուրացողների և հեթհանոսների կողմից…□ տեսքը:
Այն թեզին կողմ, որ Եղիշեի երկում խոսքը գնում է միայն □ուրացողներ□-ի մասին և դրա տակ պետք չէ հասկանալ պարսիկներին, խոսում են հետևյալ փաստարկները.
1. Երևանի պետական համալսարանի 1989 թ-ի հրատարակության աշխարհաբար տարբերակում ուղղակիորեն նշված է միայն □ուրացողներ□-ի մասին,
2. նույն հրատարակության գրաբար տարբերակում կրկին խոսքը ուղղակիորեն գնում է միայն □ուրացողներ□-ի մասին,
3. 1980 թ-ին հրատարակված □Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա□-ն, մեջբերելով Եղիշեի երկի համապատասխան հատվածը, կրկին պահպանում է. □Իսկ ուրացողների կողմից…□ ձևը,
4. մեկ տասնյակից ավել այլ հրատարակություններում խոսքը միայն □ուրացողների□ մասին է,
5. Եղիշեն, լինելով կրոնական պատմիչ, առաջին հերթին պետք է նշեր 3.544 ուրացողի և 1.036 նահատակի մասին՝ հակադրելով առաջինների սրբապղծությունը և վերջինների սրբակրոնությունը միմյանց,
6. 214.000 և 100.000-անոց բանակները մոտ տասնչորս ժամ ընդհարվելով այնպիսի կատաղի ճակատամարտում, ինչպիսին Ավարայրը եղավ, չէին կարող ընդհանուր հաշվով տալ 4.580 զոհ: (սրա մասին մանրամասն` ստորև):
Նույն թեզին դեմ կարելի է բերել.
1. Ե. Գ. Տեր-Մինասյանի խմբագրությամբ լույս տեսած 1946 թ-ի հրատարակությունը,
2. Ղազար Փարպեցու տեղեկությունը, որտեղ □3.544□-ը վերագրված է պարսիկներին:
Իմ կարծիքով վերը բերված փաստարկների համեմատական վերլուծությունից ակնհայտ է, որ.
1. Ե. Գ. Տեր-Մինասյանի խմբագրությամբ լույս տեսած 1946 թ-ի հրատարակության մեջ տեղի է ունեցել այս կամ այն կերպ բացատրելի թյուրիմացություն, քանի որ վերջինիս համապատասխան տողի նույն տեղում խոսվում է նախ □ուրացողներ□-ի և միայն դրանից հետո` □հեթհանոսներ□-ի մասին: Այս կապակցությամբ պետք է նշել, որ Եղիշեի երկի 1946 թ-ի հրատարակությունը հիմք է ընդունել Եղիշեի բնօրինակի այսպես կոչված □Անձևյաց օրինակ□-ը` հանդիսանալով ըստ էության ընդամենը կողմնակի մի տարբերակի աշխարհաբար թարգմանություն: Իսկ հիշատակված □Անձևյաց օրինակ□-ում արտահայտության նման տեսք ունենալը կարող է բացատրվել ամենատարբեր կերպ, սկսած հենց Եղիշեի երկը կրկնակողների անփութությունից:
2. Ղազար Փարպեցու տեղեկությունը հակադրվում է Եղիշեի տեղեկությանը: Երկուսն էլ պատմիչներ են, սակայն Եղիշեն հանդիսացել է ականատես և այժմ անկասկած ընդունվում է, որ Փարպեցին մեծապես օգտվել է Եղիշեից: Այս պայմաններում, երբ մի պատմիչի խոսքը հակադրվում է մյուսին, ես, հաշվի առնելով վերևում բերված և ներքևում բերվելիք փաստարկների ամբողջությունը, միանշանակ հակված եմ ընդունելու Եղիշեի տեղեկության ճշմարտացիությունը:
Այսպիսով բոլոր կողմ և դեմ փաստարկները վերլուծելուց և ի մի բերելուց հետո գալիս ենք միանշանակ հետևության. այն է` □ուրացող□ բառով Եղիշեն կարող էր կոչել միայն և միայն պարսիկների կողմում կռվող հայերին ու այստեղ երկու կարծիք լինել չի կարող:
Վերը նշվածի ֆոնի վրա նոր տեսք են ստանում նաև Ավարայրի ճակատամարտում կողմերի կորուստների վերաբերյալ ավանդականորեն ընդունվող թվերը: Արդեն հիմնավորվեց, որ ավանդականորեն ընդունվող □3.544□-ը իրականում վերաբերվում է միայն թշնամու կողմում գտնվող ուրացողներին: Սակայն ավելի զարմանալի արդյունք է ստացվում, երբ սկսում ենք ուսումնասիրել □1.036□-ը:
Ուշադիր ուսումնասիրողը հեշտությամբ կարող է նկատել, որ Եղիշեն Ավարայրի ճակատամարտի նկարագրման վերջում նշում է միայն նախարարական տոհմերը և տալիս է միայն նրանց, այլ ոչ թե ողջ Հայկական բանակի տված զոհերի թվերը (օրինակ` Մամիկոնյան ցեղից` 133 ռազմիկ): Այսպիսով Եղիշեն փաստորեն խոսում է միայն նախարարական տոհմերի տված զոհերի մասին, այն դեպքում, երբ հասարակ ռազմիկների և աշխարհազորի տված կորուստները նա չի նշել, քանի որ չէր էլ կարող իմանալ դրանց նույնիսկ մոտավոր թվերը: Իրոք. եթե նախարարական տոհմերի կորուստները պարզելը հեշտ էր, քանի որ զոհվածները հայտնի անձիք էին հայտնի տոհմերից, ապա նույն ձևով համարյա անհնար էր պարզել հասարակ ռազմիկների և աշխարհազորի կորուստները: Եղիշեն հաստատ չէր քայլի ճակատամարտի գիշերը և հաջորդ օրը մարտի դաշտում ու հատ-հատ հաշվի սպանվածներին: Իր հերթին բացառված էլ է, որ պարսիկների կորուստը նա կճշտեր Նիսալվուրտից: Բացի այդ, և սա հատկապես կարևոր է արձանագրել, այնպիսի նպատակ, ինչպիսին ռազմական մանրամասների լուսաբանումն է, Եղիշեն սկզբունքորեն չի էլ դրել:
Այսպիսով կարելի է գալ ևս մեկ խիստ կարևոր հետևության. Եղիշեն չի խոսում ոչ միայն պարսիկների, այլև հայ հասարակ ռազմիկների կորստի մասին:
Այնուհանդերձ բնական հարց է ծագում. եթե վերը բերված թվերը վերաբերվում են միայն պարսկական կողմում գտնվող ուրացողներին և հայկական կողմում գտնվող նախարարական տոհմերին, ապա այնուհանդերձ ինչքա՞ն կորուստ տվեցին հակամարտող բանակները:
Սա հասարակ հարց չէ և սխալվել են մեր այն ուսումնասիրողները, որոնք մեխանիկորեն վերցնելով □3.544□ և □1.036□ թվերը որպես համապատասխանաբար պարսկական և Հայկական բանակի կորուստները արտացոլող տվյալներ, հարցը համարել են լուծված: Նախ արդեն հիմնավորվեց, որ այս թվերը վերաբերվում են ընդամենը հակամարտող բանակների մի մասին: Բացի այդ, և թող ներվի մեզ այս խոսքերը, հարցը ուսումնասիրող մեր հարգարժան պատմաբանների բացարձակ մեծամասնությունը, լինելով փայլուն պատմաբաններ, գրաբարագետներ, գրականագետներ, բանասերներ, փիլիսոփաներ և այլն, միաժամանակ գրեթե ոչ մի գիտելիք չուներ ռազմական պատմությունից:
Ասվածի ապացույցը մենք տեսնում ենք հենց այս օրինակի վրա, երբ ավելի քան երկու հարյուրամյակի ընթացքում ոչ ոքի, և նույնիսկ ոլորտի այնպիսի հսկաների մոտ, ինչպիսիք են Լեոն, Մանանդյանը, Ադոնցը, Մելիք-Բաշխյանը, Հրանդ Արմենը, Բագրատ Ուլուբաբյանը և այլն, հարց չի առաջացել, թե ինչպես է հնարավոր 14 ժամ այդպիսի հսկայական բանակների ընդհարման դեպքում ունենալ ընդամենը 4.580 զոհ:
Իսկ իրականում բացատրությունը ակնհայտ է. բոլոր մասնագետները ուսումնասիրել են Եղիշեի երկը լեզվաբանական, բանասիրական, գեղագիտական, քաղաքական, կրոնական, բարոյական, փիլիսոփայական և բազում այլ տեսակետներից, սակայն երբեք այն չեն քննել ռազմական պատմության դիրքերից: Չունենալով բավարար գիտելիքներ այս ոլորտում` ուսումնասիրողները ուղղակի չեն պատկերացրել ճակատամարտի իրական էությունը և պարզապես չեն կարողացել մոդելավորել ձեռնամարտի ու աղեղնամարտի պայմաններում տեղի ունեցած միջնադարյան ճակատամարտը:

[Lion]

Փորձենք միասին անել դա:
Պատկերացրու Ավարայրի դաշտը, ընթերցող` մի լայնարձակ տարածություն, որը Տղմուտ գետի երկու ափերով, սկսվելով Արաքս գետի աջ ափից, տարածվում է արևելքից արևմուտք և, վերջանալով Մակվի բարձրավանդակի մոտ, ամենակոպիտ հաշվարկով ունի ոչ պակաս քան 45 կմ լայնություն: Սակայն բնականաբար մարտը տեղի չի ունեցել ողջ այդ տարածության երկայնքով, այլ եղել է դրա ընդամենը մի հատվածում: Այս հարցի վերաբերյալ ոչ Եղիշեն և ոչ էլ Փարպեցին որոշակիորեն ոչինչ չեն ասում` մեզ թողնելով մոդելավորման մեթոդի միջոցով հարցը պարզելու գործը:
Մինչև հրազենի ի հայտ գալը հարթ և թևերից չսահմանափակված դաշտում շարված մարտակարգերը, 100.000 և ավել ռազմիկ հաշվվելու դեպքում, ունենում էին ոչ ավել, քան 12 կմ ճակատային լայնություն: Սա կարելի է ասել առավելագույնն էր, քանի որ սրանից ավել կազմելու դեպքում գրեթե անհնար էր դառնում արդեն իսկ այս պայմաններում խիստ բարդացող բանակի կառավարման գործը: Բացի այդ ճակատի երկարացումը սկսում էր իր հերթին լրջորեն սպառնալ նաև մարտակարգի խորությանը: Մարտնչող ուժերի հարաբերակցության տեսակետից Ավարայրի ճակատամարտին առավել մոտ և միաժամանակ ռազմական պատմության ամենահայտնի ճակատամարտերից մեկում` մ.թ.ա. 547 թ-ի Սարդեսի ճակատամարտում լիդիական 360.000-անոց բանակը, որը, ի հաշիվ ճակատի լայնության, դասավորված էր մեծ խորությամբ, ճակատից կազմում էր մոտ 7,4 կմ (Քսենոփոն □Կյուրոպեդիա□, Երևան 2000), այն դեպքում, երբ վերջինիս հակառակորդ, 254.000-անոց միացյալ պարսկական, մարական և Հայկական բանակի մարտակարգի լայնությունը ճակատից կազմում էր մոտ 9 կմ: Մեկ այլ օրինակ` 589 թ-ի օգոստոսի Հերաթի ճ-մ-ում իրար դեմ կանգնած պարսկական 82.000-անոց և թյուրքուտական 300.000-անոց բանակները լայնքով զբաղեցրել էին Հերաթի ողջ հովիտը, որն ունի 12 կմ լայնություն:
Հաշվի առնելով այս ամենը` կարելի է ենթադրել, որ մեր կողմից ուսումնասիրվող դեպքում պարսկական 214.000-անոց բանակը ձգվել է ամենակոպիտ հաշվարկով ոչ պակաս, քան 10 կմ: Իր հերթին Հայկական բանակն էլ թևերից չշրջանցվելու համար բնականաբար պետք է իր կողմից անպայման ապահովեր ճակատի նույն երկարությունը:
Այսպիսով, ընթերցող, պատկերացրու. Տղմուտ գետի հյուսիսային և հարավային ափերին, սկսած մոտավորապես Արաքս գետի մոտ գտնվող ճահճուտներից, իրար դեմ հանդիման 10 կմ երկարությամբ ձգվող և իրարից մոտ 500 մետր հեռավորության վրա գտնվող զուգահեռ շարքերով կանգնած են փոխադարձաբար միմյանց ոչնչացնել ձգտող երկու բանակներ` 214.000 և 100.000-անոց կազմով: 10 կմ, ընթերցող, ուշադրություն դարձրու այս հանգամանքի վրա: Եվ այդ 10 կմ տարածքի վրա ողջ ճակատի երկարությամբ իրար դեմ կանգնած 214.000 և 100.000 ռազմիկներ, որոնք անսահմանորեն ատում են իրար, պատկանում են տարբեր ազգերի, մինչ այդ բազմիցս ընդհարվել են մեկ մեկու հետ ու լրջորեն չեն սիրում իրար, մեկը մյուսին հեթհանոս, հետևաբար նաև այն ժամանակվա պատկերացումներով □ոչ մարդ□ են համարում, 14 ժամ շարունակ ամենայն անկեղծությամբ ձգտում են սպանել և ոչնչացնել իրար: Եվ այս պայմաններում զոհվում է ընդամենը… 4.580 մա՞րդ: Բայց չէ որ եթե որպես ճշմարտություն ենք ընդունում այս թիվը, ապա ստացվում է, որ 14 ժամ տևած մարտի ամեն մի ժամում սպանվել է միջինը ընդամենը 327 ռազմիկ, այսինք 1 րոպեում զոհվել է մոտ 6 մարդ:
Իսկ այժմ պատկերացրու, ընթերցող, որ 10 կմ, այսինքն 10.000 մետր երկարություն ունեցող ողջ ճակատով իրար դեմ, հաշվի առնելով միջշարքային տարածությունները ջոկատների միջև և ամեն ռազմիկի համար միջինը ընդունելով առավելագույնը 1 մետր տարածք, միաժամանակ իրար դեմ կարող են մարտնչել յուրաքանչյուր կողմից ամենակոպիտ հաշվարկներով 10.000-ական ռազմիկ: Այսինքն մարտը սկսվելուն պես ամեն մի կողմից ճակատի ողջ լայնությամբ իրար են մոտենում փոխադարձաբար իրար անկեղծորեն ոչնչացնել փորձող 10.000-ական մարդ և սկսում են սպանել իրար: Եվ այս պայմաններում մեկ րոպեում սպանվում է 6 մարդ, իսկ մեկ ամբողջ ժամ մարտնչելուց հետո` միայն 327-ը: Համաձայնիր, ընթերցող, որ դա իրական չէ: Այս տողերը կարդացող յուրաքանչյուր ոք, ով երբևէ մասնակցել է խմբակային տուրուդմփոցի, կհաստատի, որ իրականում նման դեպքերում իրադարձությունները զարգանում են չափազանց դինամիկ, իսկ փոխադարձ հարվածները հասցվում են մեծ հաճախականությամբ, ատելությամբ ու հարվածային ուժով: Ու թեև հիշատակված տուրուդմփոցների ժամանակ կողմերը որպես կանոն չեն ունենում թրեր, նիզակներ, դաշույններ, տապարներ, աղեղներ կամ գուրզեր և ըստ էության չեն էլ ձգտում լուրջ մարմնական վնասվածք հասցնել հակառակորդ կողմին, սակայն նույնիսկ այդ դեպքում ընդհարման առաջին իսկ վայրկյաններից ի հայտ են գալիս ուղեղի ցնցում ստացած, ինչպես նաև ջարդված գլխով, քթով և վերջույթներով մարդիկ:
Վերջնականապես ասածը հաստատելու համար բերենք Ավարայրի ճակարատամարտին իրենց հիմնական չափանիշներով մոտ մի քանի այլ ճակատամարտեր, որտեղ կողմերից գոնե մեկի կրած կորուստների թիվը հաստատապես հայտնի է.
ա) 451 թ-ի Կատալաունյան դաշտի ճ-մ: Ընդհարվեցին Աթիլլայի գլխավորած հոների ու նրանց դաշնակիցների 500.000-անոց և Հռոմեական կայսրության ու նրա դաշնակիցների համարյա նույնաթիվ բանակները: Մոտ 14 ժամ տևած կատաղի ճակատամարտի արդյունքում կողմերը կորցրին 180.000-ական զինվոր,
բ) մ.թ.ա. 218 թ-ի դեկտեմբերի Տրեբիա գետի ճ-մ: Իրար հանդիպեցին 40.000-անոց կարթագենյան և 32.000-անոց հռոմեական բանակները: Մի քանի ժամ տևած մարտի արդյունքում պարտություն կրած հռոմեական բանակը կորցրեց 22.000 զինվոր,
գ) մ.թ.ա. 216 թ-ի օգոստոսի 2-ի Կաննի ճ-մ: Ընդհարվեցին 50.000-անոց կարթագենյան և 86.000-անոց հռոմեական բանակները: Ողջ օրը տևած մարտի արդյունքում պարտություն կրած հռոմեական բանակը կորցրեց 48.000 զինվոր,
դ) մ.թ.ա. 190 թ-ի դեկտեմբերի 22-ի Մագնեսիայի ճ-մ: Մարտի դաշտում հանդիպեցին 70.000-անոց հռոմեական և 75.000-անոց Սելևկյան բանակները: Ողջ օրը տևած մարտի արդյունքում ի վերջո պարտություն կրած Սելևկյան բանակը կորցրեց 50.000 զինվոր:
ե) 589 թ-ի օգոստոսի Հերաթի ճ-մ: Ողջ օրը տևած համառ մարտի արդյունքում պարտություն կրած 300.000-անոց թյուրքուտական բանակը կորցրեց 200.000 զինվոր:
Կարելի է բերել նաև այլ օրինակներ:
Իսկ երբ կրկին վերադառնում ենք Եղիշեի գրվածքին և այն ուսումնասիրում արդեն այս ամենի լույսի տակ, ի հայտ ենք բերում նոր հանգամանքներ, որոնք մնացել են ստվերում:
Պարզվում է, որ Մուշկան Նիսալվուրտը, □ստացել էր սաստիկ հարվածներ□ (Եղիշե, գլուխ 5) և □նրա ուժն ու զորությունը կոտրվել էր ու սիրտը չէր հանգստանում□ (Եղիշե, գլուխ 5), իսկ. □նրա (Հազկերտի – Մ.Հ.) ուժն ու զորությունը շատ կոտրվեց□ (Եղիշե, գլուխ 5):
Պատկերացնո՞ւմ ես, ընթերցող, 3544, այն էլ օտարազգի, զոհը 214.000-անոց բանակով զորավարի և առավել ևս մոտ 300.000-անոց բանակ ունեցող արքայի համար համարվում է ծանր, սիրտը չհանգստացնող և զորությունը կոտրող հարված: Բայց չէ՞ որ դա ընդամենը մի շարքային ճակատամարտում կրած կորստի չափ կորուստ է: Դրա կեսից ավելի, և այն էլ յուրայինների կորուստ, պարսկական բանակը կրեց միայն Ավարայրի ճակատամարտից մի քանի օր առաջ տեղի ունեցած Զարավանդ գավառի 2 ճակատամարտերում, սակայն պարսից զորավարն ու արքան կարծես նույնիսկ չնկատեցին էլ դա…
Պետք է անել ևս մի կարևոր դիտողություն:
Պարսից թագավորությունը, սկսած արդեն Վահրամ V-ի (421-439) գահակալումից և Հազկերտ II-ի (439-457) գահակալման հիմնական մասում լուրջ վերելք էր ապրում: Սակայն արդեն 451 թ-ից հետո վերելքի այս փուլը ընդհատվում է և վերջինս թևակոխում է լուրջ դժվարությունների ու ներքին ցնցումների մի դարաշրջան: 451-480 թվականներին Պարսից թագավորությունը դժվարությամբ էր պահպանում իր ներքին կայունությունը (Պերոզ I-ի (459-484) պայքարը Որմիզդ III-ի (457-459) դեմ) և իր արևելյան ու հյուսիսային սահմանների պաշտպանությունը (հոների ներխուժումը Ատրպատական և անհաջող նվաճողական պատերազմը Հեփթաղական թագավորության դեմ): Վիճակն ավելի բարդացավ 480-500 թվականներին, երբ սկսվեցին ավելի լուրջ արտաքին պարտությունները (լիակատար ջախջախմամբ ավարտված արշավանքը հեփթաղների դեմ), ներքին գահակալական պատերազմները (Վաղարշը (484-488) ընդդեմ Զարեհի (485), Ջամասպը (496-498) ընդեմ Կավատ I-ի (488-496, 498-531)), քաղաքացիական ընդհարումները (Մազդակյան շարժում) և ապստամբությունները (Մարզպանական Հայաստանի II, III, IV ապստամբություններ և այլն): Այս կապակցությամբ կարելի է գալ համարձակ հետևության, որ հենց Ավարայրի ճակատամարտում տված հսկայական զոհերն ու Տղմուտի արյունոտ ափերին ընկած պարսկական բանակի ընտրանու լուրջ կորուստն էր, որ ընդհատեց Պարսից թագավորության վերելքի դարաշրջանը և սկզիբ դրեց ճգնաժամի երկար տարիներին: Այս անուղղակի դիտարկումը ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ պարսկական բանակը Ավարայրի ճակատամարտում աննախադեպ հսկայական կորուստներ է կրել:
Այսպիսով, ընթերցող, մոռանալով □3.544□ և □1.036□ թվերի, որպես կողմերի կորուստներն արտահայտող բացարձակ ցուցանիշների մասին, փորձենք ի վերջո պարզել կողմերի իրական կորուստները:
Դա կարող ենք անել հետևյալ կերպ.
1. 6.000 ռազմիկ կազմող ուրացողները տվեցին 3.544 զոհ, այսինք կորցրեցին իրենց կազմի մոտ 59 %-ը,
2. Ուրացողների կորուստների տոկոսային հարաբերությունը, համեմատած իրենց ընդհանուր թվի հետ, կարելի է տարածել ողջ պարսկական բանակի վրա, քանի որ, ինչպես երևում է մարտի նկարագրությունից և ռազմական պարզ տրամաբանությունից (երբ պարսիկների համար □էժան արյուն□ հանդիսացող ուրացողները անպայման անխնա կերպով կօգտագործվեին` մի կողմից ի խնայումն պարսկական բանակի, իսկ մյուս կողմից էլ թշնամին կուզենար դրանով առավելագույնս թուլացնել հենց ուրացողներին, վերջիններիս հետագա ըմբոստությունները կանխելու համար) ուրացողները գրեթե անընդհատ մասնակցություն են ունեցել մարտին:
3. ուրացողները տվեցին մոտ 3.4 անգամ ավել զոհ, քան նահատակները, հետևաբար ողջ պարսկական բանակը տվեց 3,4 անգամ ավելի զոհ, քան Հայկականը:
Ընդհանրացնելով վերը շարադրվածը` կարելի է գալ կողմերի իրական կորուստը արտացոլող թվերի և ամրագրել, որ պարսկական 214.000-անոց բանակը ու նրա կազում գտնվող ուրացողները կորցրեցին իրենց կազմի 59 %-ը, այսինքն 129.800 ռազմիկ (այդ թվում 3.544 ռազմիկ ուրացողներից), իսկ Հայկական բանակը` 129.800-ից մոտ 3,4 անգամ պակաս, այսինքն 38.176 ռազմիկ (այդ թվում 1.036 ռազմիկ նախարարական տոհմերից):>>

[!!Sinner!!]

Խոսենք չոր փաստերի լեզվով
Մի քանի հարց տամ:
1. Եթե հաղթել ենք, ինչու՞ պարսկական զորքը չփախավ Հայաստանից, այլ շարունակեց առաջխաղացումը: Ինչու՞ պարտիզանական պատերազմի անհրաժեշտություն զգացվեց:
2. Որտեղի՞ց են այդ թվային տվյալները՝ 214000 պարսկական, 129800 հայկական զորք, 2500000 բնակչություն Հայաստանում:
Առնվազն անհիմն եմ համարում հայկական բանակի այդ թիվը: Ու բացատրեմ ինչի:
1. Ըստ զորանամակի Հայաստանի զորքերը ամենածաղկուն շրջանում 120000 էր:
2. Այդ ժամանակ Հայաստանը բաժանված էր արևելյան ու արևմտյան մասերի չէ՞: Այսինքն կարելի է ենթադրել որ արևմտյան, բյուզանդական մասի հայերի գերակշիռ բնակչությունը չէր մասնակցում պատերազմին:
3. Ըստ զորանամակի ամենամեծաթիվ զորքը ներկայացնում էին Սյունիքի մարզը (19500 զինվոր), որի իշխանն էր Վասակ Սյունին
4. Ասված էր նաև ուրացողների մասին…
Դրա համար էլ ես ընդուննելի եմ համարում տարածում գտած թվերը՝ 66000 հայկական, 90000 պարսկական բանակ:
ու հետո…
Եթե չենք մոռացել, հայերն ու պարսիկները միմյանց ընդառաջ շարժվեցին միչև հասան Տղմուտ գետին: Հետո պարսիկները սպասեցին գետի մոտ, իսկ հայերը գետանցում կատարեցին: Ինչքան գիտեմ գետանցումը կատարում են այն վայրերում, որտեղ հարմար է, գետը ծանծաղ է: Այսինքն գետանցումը կատարվում է տեղ-տեղ, ոչ թե ամբողջ ճակատով:
Եվ վերջին…
Բերված օրինակներից առնվազն 1-ը՝ Կաննի ճակատամարտը բնավ էլ նման չէ Ավարայրի ճակատամարտին: Եթե հիշում եք, այդ ճակատամարտում Հաննիբալի զորքերը շրջապատեցին հռոմեական զորքերին, հռոմեացիները տեղ չունեին փախչելու, այդ պատճառով էլ այդքան զոհ տվեցին:
Օրինակ Գավգամելայի ճակատամարտում Մակեդոնական զորքը (40000 հետևակ, 7000 հեծյալ) ունեցավ 500-ից պակաս զոհ, իսկ պարսկական բանակը (80000 հետևակ, 12000 հեծյալ, 200 մարտակառք, 15 փիղ)` մոտ 40000 զոհ;
Այնպես որ զոհերի քանակի մասին ձեր բերած տվյալներն էլ պացուցված չեն
Իսկ Եղիշեին ու մյուս կրոնականներին ես այդքան չէի վստահի; Եթե դրանց կույր հավատաինք, ուրեմն պիտի ընդունենք, որ Պապ թագավորից վատ թագավոր չենք ունեցել (որովհետեվ եկեղեցու ձեռքից հողերը վերցրել է);

[Նորմարդ]

Այնպես որ զոհերի քանակի մասին ձեր բերած տվյալներն էլ պացուցված չեն

Մի երկու դատողություն էլ ես անեմ եթե մի պահ ենթադրենք, որ պաչսկական բանակը եղել է 90.000 ապա դրա մեջ ինչպես հին աշխարհի յուրաքանրյուր բանակում պետք է լինեին աղեղնավորներ, որոնց նպատակը հեռվից թշնամուն վնաս հասցնելն է, չգիտեմ թե ինչքան աղեղնավոր կլիներ պարսկական բանկում բայց մի համաձայնվեք, որ 90.000-ից մի քանի հազարը աղեղնավոր հաստատ կլինեին այսինքն եթե մի ապհ ենթադրում ենք, որ պարսկական բանակում կար ասենք 6000 աղեղնավոր, մի պահ պատկերացրեք այդ 6000 աղեղնավորները համազարկ են տալիս 6000 նետ շարժվում են հայակակն բանակի ուղղությամբ իմ համեստ պատկերացումով, գոնե 600 հոգի կզոհվեն այդպիսի մեկ համազարկի ժամանակ կամ ասենք ավելի համեստ թիվ ներկայացնեմ 300 հոգի, այսինքն ստացվում է, Վարդանը գետը անցել է մխրճվել պասրսկական բանակի շարքերը խուճապ առաջացրել, այնուհետև պարսկական բանկը ուշքի է եկել նեղել է հայկական զորքին, որոնք ստիպված են եղել նահանջել և այս ամենի արդյունքում զոհվել է ընդհամենը 750 մա՞րդ (հանած այն 300-ին որոնք արդեն զոհվել էին նետերից գետանցման ժամանակ), չեք կարզում, որ սա իրականությունից այնքան հեռու է ինչքան ասեն թե 2-րդ համաշխարհայինում զոհվել է 2մլն մարդ
Եթե 66.000 անոց բանակը 1000 զոհ է տալիս ապա այդ բանակը չի պարտվել, հին աշխարհում բանակները հանդպում էին միայն մեկ նպատակով՝ միմյանց իսպառ ոչնչացնելու նպատակով…

[Lion]

Խոսենք չոր փաստերի լեզվով

Միանշանակ համաձայն եմ: Նման գորշում զգացմունքներն ու նախապաշարմունքները վատ ուղեկիցներ են

1. Եթե հաղթել ենք, ինչու՞ պարսկական զորքը չփախավ Հայաստանից, այլ շարունակեց առաջխաղացումը: Ինչու՞ պարտիզանական պատերազմի անհրաժեշտություն զգացվեց:

Հաղթանակը միշտ չէ, որ վերջանում է <<հակառակորդ զորքի ԱՆՄԻՋԱԿԱՆ ձախուստով մարտի դաշտից>>: Օրինակ, Բորոդինոյի ճակատամարտում ոռւսները հաղթեցին, թեև անմիջականորեն մարտի դաշտը, իսկ հետո նույնիսկ Մոսկվան թողեցին: Հաղթանակը ունի 2` ստրատեգիական և տակտիկական էություն: Հենց այս չափանիշներով դիտարկելիս եմ ես Ավարայրը ՄԻԱՆՇԱՆԱԿ հաղթանակ համարում -

Տակտիկական տեսանկյունից ճակատամարտը վերջացավ Հայկական բանակի օգտին, քանի որ թշնամին երեք անգամ շատ կորուստ կրեց: Ստրատեգիական տեսանկյունից ևս Հայկական բանակը շահեց այն, քանի որ դրա, ինչպես նաև հետագա պարտիզանական գործողությունների արդյունքում պարսկական բանակը հեռացավ Մարզպանական Հայաստանից, կնքվեց հաշտություն և վերականգնվեց 428 թ-ին Մարզպանական Հայաստանում տիրող վիճակը:

2. Որտեղի՞ց են այդ թվային տվյալները՝ 214000 պարսկական, 129800 հայկական զորք, 2500000 բնակչություն Հայաստանում:Առնվազն անհիմն եմ համարում հայկական բանակի այդ թիվը: Ու բացատրեմ ինչի:

Պատասխանեմ հերթով: Ըստ Եղիշեի <<Եվ նրանք (նախարարները – Մ.Հ.) բոլորը շտապով եկան-հասան պատերազմի վայրը, յուրաքանչյուրը իր զորքով ու ամբողջ պատրաստվածությամբ… և նրանց ընդհանուր թիվը եղավ 66.000>>:
Այս հաղորդման հիման վրա հեշտ է նկատել, որ Եղիշեն իրականում խոսում է միայն նախարարական զորքի, այլ ոչ թե ողջ Հայկական բանակի մասին:
Ըստ նույն Եղիշեի պարսկական բանակը ամեն մի հայ ռազմիկի դեմ պատրաստեց 3-ին: Սակայն նույն Եղիշեն, որ չի նշում աշխարհազորի մասին և ըստ նրա Հայկական բանակը 66.000 էր, նկատի ունի 3 X 66.000 հավասար է 198.000 բանաձևը: Բայց ինչպես արդեն նշեցի, պարսկական բանակի թիվը պետք չէ այս կերպ հաշվել:
129800-ը վերաբերվում է ոչ թե Հայկական բանակին, այլ պարսկական բանակի կորուստներին, որը հաշվարկվել է հետևյալ կերպ -

1. 6.000 ռազմիկ կազմող ուրացողները տվեցին 3.544 զոհ, այսինք կորցրեցին իրենց կազմի մոտ 59 %-ը,
2. Ուրացողների կորուստների տոկոսային հարաբերությունը, համեմատած իրենց ընդհանուր թվի հետ, կարելի է տարածել ողջ պարսկական բանակի վրա, քանի որ, ինչպես երևում է մարտի նկարագրությունից և ռազմական պարզ տրամաբանությունից (երբ պարսիկների համար □էժան արյուն□ հանդիսացող ուրացողները անպայման անխնա կերպով կօգտագործվեին` մի կողմից ի խնայումն պարսկական բանակի, իսկ մյուս կողմից էլ թշնամին կուզենար դրանով առավելագույնս թուլացնել հենց ուրացողներին, վերջիններիս հետագա ըմբոստությունները կանխելու համար) ուրացողները գրեթե անընդհատ մասնակցություն են ունեցել մարտին:
3. ուրացողները տվեցին մոտ 3.4 անգամ ավել զոհ, քան նահատակները, հետևաբար ողջ պարսկական բանակը տվեց 3,4 անգամ ավելի զոհ, քան Հայկականը:

Նշեմ նաև, որ այն ժամանակվա Հայաստանում կար մոտ 3.000.000 բնակչություն, իսկ Բագրատունիների ժամանակ, մոտ 5.000.000: Այս թվերը ես չեմ հորինել, դրանք հայտնի փաստեր են:

1. Ըստ զորանամակի Հայաստանի զորքերը ամենածաղկուն շրջանում 120000 էր:

Համաձայն եմ: Միայն մի ուղղումով, որ 120.000-ը վերաբերվում է ԿԱՆՈՆԱՎՈՐ ԲԱՆԱԿԻՆ /Զորանամակի մեջ աշխարհազորի մասին խոսք չկա/: Իսկ 451-ին Մարզպանական Հայաստանը անկախ Հայաստանի ուղիղ կեսն էր, այսինք 66.000 կանոնավոր ռազմիկը լիովին տրամաբանական է:

2. Այդ ժամանակ Հայաստանը բաժանված էր արևելյան ու արևմտյան մասերի չէ՞: Այսինքն կարելի է ենթադրել որ արևմտյան, բյուզանդական մասի հայերի գերակշիռ բնակչությունը չէր մասնակցում պատերազմին:

Կարելի է: Այդ մասին կան ուղղակի վկայություններ: Տես վերոշարադրյալը:

3. Ըստ զորանամակի ամենամեծաթիվ զորքը ներկայացնում էին Սյունիքի մարզը (19500 զինվոր), որի իշխանն էր Վասակ Սյունին

19.400-ը /այլ ոչ թե 19.500/ Սյունիքի համար ռեալ չի: Այստեղ Զորանամակում տեղի է ունեցել որևէ կերպ բացատրելի սխալմունք: <<...Ըստ նորագույն տվյալների դա իրականում ոչ միայն Սյունյաց, այլև հայոց Արևելյան կողմի (հինգերորդ) բդեշխության ողջ հեծելազորի թիվն էր: Իրոք, Սյունիները, որքան էլ հզոր լինեին, չէին կարող այդքան հեծյալ ունենալ: Այսպես, դեռ 82 տարի առաջ` 369 թ-ի դեկտեմբերին, Անդովկ Սյունու կողմից Տիզբոնն ասպատակելու ժամանակ նրա հեծյալների թիվը 1.700 էր: Եթե ընդունենք, որ Սյունյաց գնդի մոտ 300 հեծյալ էլ այս կամ այն պատճառով չի մասնակցել այս գործողությանը, ապա վերջինիս թիվը կկազմի 2.000 հեծյալ: Իսկ դա արդեն նորմալ և լիովին ընդունելի մի թիվ է, քանի որ օրինակ Սյունիներին շատ քիչ զիջող Բագրատունիները և Մամիկոնյանները նույն ժամանակաշրջանում ունեին համապատասխանաբար 1.500 ու 1.000 հեծյալ: Հաշվի առնելով այս ամենը, ինչպես նաև իր մարզպանության տարիներին Վասակի ձեռք բերած մեծ ուժը, հարստությունը և ազդեցությունը, կարելի է ենթադրել, որ Սյունյաց գունդը քննարկվող իրադարձությունների ժամանակ իր կազմում առավելագույնը ունեցել է մոտ 4.000 ռազմիկ, որից մոտ 3.000-ը հետևել է իր նախարարին մինչև վերջ:>> - Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 14>>-ից

Եթե չենք մոռացել, հայերն ու պարսիկները միմյանց ընդառաջ շարժվեցին միչև հասան Տղմուտ գետին: Հետո պարսիկները սպասեցին գետի մոտ, իսկ հայերը գետանցում կատարեցին: Ինչքան գիտեմ գետանցումը կատարում են այն վայրերում, որտեղ հարմար է, գետը ծանծաղ է: Այսինքն գետանցումը կատարվում է տեղ-տեղ, ոչ թե ամբողջ ճակատով:

Ավարայրի դաշտով հոսող Տղմուտ գետը ԻՐ ՈՂՋ երկարությամբ հետիոտնի համար անցանելի է: Նրա խորության մասինը շնորհիվ <<Վարդանանք>>-ի տարածված մի թյուրիմացություն է

Բերված օրինակներից առնվազն 1-ը՝ Կաննի ճակատամարտը բնավ էլ նման չէ Ավարայրի ճակատամարտին: Եթե հիշում եք, այդ ճակատամարտում Հաննիբալի զորքերը շրջապատեցին հռոմեական զորքերին, հռոմեացիները տեղ չունեին փախչելու, այդ պատճառով էլ այդքան զոհ տվեցին:

Գիտեք, իսկ հաճախ փախչելի բանակը ոչ պակաս զոհեր է տալիս: Իր հերթին հայտնի է, որ մեր դեպքում Ավարայրի ճ-մ-ի արդյունքում ևս կողմերից ոչ մեկը մարտի վերջոմ չի փախել:

Օրինակ Գավգամելայի ճակատամարտում Մակեդոնական զորքը ... ունեցավ 500-ից պակաս զոհ, իսկ պարսկական բանակը ... մոտ 40000 զոհ;

Հեքիաթներին մի հավատացեք Իրականում և կողմերի քանակը, և զոհերի քանակը այլ է: Ըստ սկզբնաղբյուրների Դարեհն ուներ 140.000 բանակ, իսկ Ալեքսանդրը, ԸՍՏ ԻՄ ՀԱՇՎԱՐԿՆԵՐԻ մոտ 210.000 -

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 4>>-ից

<<Պատմագիտության մեջ, հիմք ընդունելով հունա-հռոմեական աղբյուրների հիմնականում խիստ կողմնակալ և ճշմարտությունը խեղաթյուրող հաղորդումները, ընդունված է համարել, որ տրված երեք գլխավոր ճ-մ-երում հունա-մակեդոնական բանակը չի գերեզանցել 50.000-ը: Սակայն այն դեպքում, երբ միայն Մակեդոնիայի մշտական բանակը ըստ Դիոդոր Սիկիլացու (գիրք 16) կազմում էր 33.000 (ըստ երևույթին այստեղ խոսքը միայն հետևակի մասին է), իսկ ըստ Ֆրոնտինի (գիրք 4)` 40.000 ռազմիկ (ամենայն հավանականությամբ` այստեղ արդեն հետևակը և հեծելազորը միասին), կարելի ենթադրել որ այդ թվերը վերաբերվում են միայն բուն մակեդոնական բանակին, քանի որ ըստ Հուստինոսի (գիրք 9) դեռևս Ալեքսանդր III Մեծի (մ.թ.ա. 336-323) հայր Ֆիլիպ II-ին (մ.թ.ա. 359-336) տրամադրված էր նաև հունական 215.000-անոց բանակը: Ալեքսանդրը հույների նկատմամբ ձեռք էր բերել ավելի մեծ իրավունքներ, քան իր հայրը, որն էլ ենթադրել է տալիս, որ նրա ձեռքի տակ եղել է առնվազն 215.000-անոց հունական և 40.000-անոց մակեդոնական բանակ` ընդհանուր թվով 255.000 ռազմիկ: Սրանցից 13.500 ռազմիկ թողնելով Հունաստանում` արևելքի այս մեծ նվաճողը 241.000-անոց բանակով սկսեց իր արշավանքը: Այս սխեման անուղղակի կերպով հաստատում է նաև այն հանգամանքը, որ ըստ Արիանոսի Դարեհ III-ի (մ.թ.ա. 336-331) զորավար Մեմնոն Հռոդոսցին դեռևս թշնամու ներխուժման սկզբում առաջարկում էր վերջինիս արշավանքի ուղին ամայացնել և նահանջել` մի մարտավարություն, որին դիմում են միայն ուժերի մեծ տարբերության դեպքում:>>

Իսկ Եղիշեին ու մյուս կրոնականներին ես այդքան չէի վստահի; Եթե դրանց կույր հավատաինք, ուրեմն պիտի ընդունենք, որ Պապ թագավորից վատ թագավոր չենք ունեցել (որովհետեվ եկեղեցու ձեռքից հողերը վերցրել է);

Ես էլ: Մեր խնդիրն է վեր հանել ճշմարտությունը, ոչ թե կուրորեն հավատալ սկզբնաղբյուրներին:

[Ambrosine]

1. Ըստ զորանամակի Հայաստանի զորքերը ամենածաղկուն շրջանում 120000 էր:

Սա աշխարհազորայինների ու բանակի միացյալ թիվն է` ըստ Leon-ի