Հայոց պատմության ձեր հերոսը

[Lion]

Չինաստանից եկել է ոմն Մամգուն, որն էլ համարվում է նրանց նախահայրը: Չգիտեմ հավատամ, որ հայ դարձած չինացի իշխաններ ենք ունեցել, թե ոչ. չեմ ուսումնասիրել
Բայց այստես հակասություն է առաջանում. քո նշած տերտերը ասել է <<կոն>>, իսկ այս մարդու անվան մեջ <<գուն>> է, թե նույնն են?

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7>>-ից

<<Այստեղ որոշակիորեն թեմայից շեղվելով` կուզենայի մասնագետների ուշադրությունը հրավիրել այն հանգամանքի վրա, որ սխալ է սկսած Խորենացու առաջին կրկնակողներից և նրա աշխատությունից առաջինը օգտված պատմիչներից մինչ այսօր գրականության մեջ տարածված այն տեսակետը, թե Մամիկոնյան տոհմի հայրենիքը Չինաստանն է և, որ նրանք եկել են Հայաստան III դարի կեսերին:
Ինչպես ցույց է տալիս Մովսես Խորենացու բերած տվյալների (Գիրք 2, գլուխ 81) ուշադիր վերլուծությունը, նրանք ոչ թե <<եկել են Հայաստան>>, այլ ընդամենը տեղաշարժվել են Հայաստանի մի գավառից մյուսը: Ըստ Պատմահոր Մամիկոնյանները տեղաշարժվել են. <<… արևելյան հյուսիսային քաջատոհմիկ ու գլխավոր աշխարհից` Ճենաստանից, որ ես (Մովսես Խորենացին – Մ.Հ.) բոլոր հյուսիսային ազգերի մեջ առաջինն եմ համարում>>: Ինչպես տեսնում ենք Խորենացին նկատի ունի մի տարածք, որը գտնվում է Հայաստանից (V դարում ապրած Խորենացու իր ժամանակին բնորոշ <<Հայաստան>>-ի հյուսիսային սահմանի մի մասը Պարխարյան լեռներն էին) հյուսիս-արևելք: Ոչ մի ակնարկ չկա Հայաստանից արևելք գտնվող Չինաստանի մասին: Իսկ <<Ճենաստանը>> (իրականում Փոքր Հայքի Խաղկտիք գավառը, որը իրոք <<հյուսիսային գլխավոր աշխարհն էր>>) աշխարհագրորեն իրոք գտնվում է <<Խորենացու Հայաստանի>> հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում, այն դեպքում, երբ Մամիկոնյանների տոհմական կալվածքները, մինչև Տարոնին տիրելը և այն իրենց կալվածքների կենտրոն դարձնելը, գտնվում էին Տայքում` Խաղկտիքի սահմանում, կենտրոն ունենալով Էրախանի ամրոցը և իրենց որոշ մասով ընդգրկելով նաև Պարխարյան լեռները: Այսինքն պատմիչը նկատի ունի Տայքի հյուսիսը` Պարխարյան լեռները, որոնք երկար ժամանակ այնտեղ բնակված ճաների անունով խոսակցականում կոչվում էին <<Ճենաստան>>:
Լրիվ տրամաբանական այս սխեմայից զատ կարելի է բերել նաև մի քանի այլ ուղղակի և անուղղակի ապացույցներ.
1. հռոմեական աղբյուրները Լուկոլլոսի արշավանքի ժամանակ որպես Տիգրանակերտի կայազորի հրամանատար հիշատակում են Մամիկին, որը ըստ Ն. Ադոնցի <<Մամիկոնյան>> անվանման կրճատ ձևն է,
2. մ.թ.ա. 51 թ-ին Հայկական բանակը առաջնորդել է Վասակ իշխանը, իսկ 62 թ-ի գարնան Հռանդեայի ճ-մ-ին ու դրան նախորդած իրադարձություններին մասնակցել է ևս մեկ Վասակ իշխան` մի անուն, որը բնորոշ էր Մամիկոնյաններին,
3. վաղ միջնադարում և հատկապես V դարում մեր պատմիչները հստակ պատկերացում չունեին Չինաստանի մասին և ըստ նրանց արևելքում <<աշխարհը վերջանում էր>> Հնդկաստանով, առավել ևս, որ այդ ժամանակաշրջանում Չինաստանը հաճախ չուներ ներկայիս Չինաստանի սահմանները և սահմանափակվում էր միայն ներկայիս Չինաստանի հարավ-արևելքով` Հուանհե և Յանցզի գետերի հովիտներով,
4. քիչ հավանական է, որ եկվոր փախստականներին Տրդատ II Մեծը հանձներ այնպիսի մի կարևորագույն պաշտոն, ինչպիսին սպարապետությունն է, թեկուզև Սլկունիների տոհմին հաղթելուց ու նրանց ամրոցը գրավելուց հետո, այսինքն ողջ բանակը, իր և իր երկրի ապագան դներ եկվոր, օտար ու ըստ էության չստուգված և առանձնակի հեղինակության չհասած և միայն իրենց խորամանկությամբ աչքի ընկած անձանց տիրապետության տակ, քանի որ Ողականը եկվորները գրավեցին ու Սլկունիներին ոչնչացրին ըստ էությամբ խորամանկությամբ,
5. օտար տոհմը չէր կարող միանգամից այնքան սիրել, նվիրվել իր նոր հայրենիքին, նրանում մի քանի տարում ուղղակի չէր հասցնի ձևավորվել այն տոհմական հայասիրական-հայրենասիրական մթնոլորտը` տարոնականությունը, որով դաստիարակվել և որը մարտի դաշտում միանգամից դրսևորում են Մամիկոնյան հենց առաջին ժառանգական սպարապետները` Վաչեն, Վասակը, Մուշեղը և այլն:
Այսպիսով, ընդհանրացնելով վերը բերված բոլոր ապացույցները, կարելի է գալ միանշանակ հետևության, որ Մամիկոնյանների տոհմը տոհմիկ հայկական է և նրանց <<եկվորության>> մասին որևէ տվյալ ուղղակի չկա, այլ այդ թեզը առաջ է եկել զուտ <<ճեն>> բառը որպես <<չին>> սխալ մեկնաբանելուց:>>

[Ramzes]

Արտաշես Ա թագավորը: Եթե խորն ուսումնասիրենք հայոց պատմությունը, ապա կհասկանանք, որ Արտաշեսը շատ ավելին է արել հայ ժողովրդի համար, քան Տիգրան Մեծը:

[Lion]

Հետաքրքիր բնավորություն ունենք… անընդհատ համեմատում ենք - Արտաշեսը մեծ է Տիգրանից կամ հակառակը, Անդրանիկը մեծ է Նժդեհից կամ հակառակը:

Իմ կարծիքով դրա փոխարեն պետք է ընդամենը հպարտանալ այս անկրկնելի և անհամեմատելի հերոսներով և ուրախանալ, որ նրանք եղել են, իրենց տեղում և իրենց պատմական ժամանակահատվածում…

[Դավիթ]

Արտաշես Ա թագավորը: Եթե խորն ուսումնասիրենք հայոց պատմությունը, ապա կհասկանանք, որ Արտաշեսը շատ ավելին է արել հայ ժողովրդի համար, քան Տիգրան Մեծը:

Լիովին համաձայն եմ. Տիգրանը իր աոաջին 40 տարին անցկացրել է Պարթեվների մոտ. Հայաստան ժամանելուց հետո, նա
պոխանակ ամրապնդեր Հայոց երկիրը, սկսում է իր նվաճողական արշավանքները, որոնք ժամանակի ընթացքում թուլացնում և քայքայում են Հայոց պետությունը: Բացի դրանից, մենք բոլորս լավ ծանոթ ենք Տիգրանակերտի անկմանը և Տիգրանի դաշինքը անհաջող ու վտանգավոր, իր աներոջ, Միհրդատ Պոնտոսցու հետ:

[Դավիթ]

Հետաքրքիր բնավորություն ունենք… անընդհատ համեմատում ենք - Արտաշեսը մեծ է Տիգրանից կամ հակառակը, Անդրանիկը մեծ է Նժդեհից կամ հակառակը:

Իմ կարծիքով դրա փոխարեն պետք է ընդամենը հպարտանալ այս անկրկնելի և անհամեմատելի հերոսներով և ուրախանալ, որ նրանք եղել են, իրենց տեղում և իրենց պատմական ժամանակահատվածում…

Հարգելի Լիոն. Բացի փառաբանելուց մեր թագավորներին և նախարարներին, պետք է նույնպես վերլուծել իրենց հաջողությունները և
պարտությունները: Ձեր համար Տիգրանը ներկայուցնում է հզոր պետություն, սակայն իմ համար նա ներկայացնում է Արտաշեսյանների անկումի սկիզբը:

[Armenoid]

Հետաքրքիր բնավորություն ունենք… անընդհատ համեմատում ենք - Արտաշեսը մեծ է Տիգրանից կամ հակառակը, Անդրանիկը մեծ է Նժդեհից կամ հակառակը:

Իմ կարծիքով դրա փոխարեն պետք է ընդամենը հպարտանալ այս անկրկնելի և անհամեմատելի հերոսներով և ուրախանալ, որ նրանք եղել են, իրենց տեղում և իրենց պատմական ժամանակահատվածում…

իսկ ի՞նչու մեր հզոր պատմության մասին ֆիլմեր կամ դոկումենտալ հոլովակներ չեն նկարվում՞
դա նշանակու է,որ մեր պատմությանը աշխարհում լուրջ չեն վերաբերվում
մի բան հարցնեմ դուք Տրգրանի 300.000-անոց բանակին հավատում ե՞ք

[Lion]

Լիովին համաձայն եմ. Տիգրանը իր աոաջին 40 տարին անցկացրել է Պարթեվների մոտ.

Պարթևական թագավորությունում Տիգրանը պատանդ էր:

Հայաստան ժամանելուց հետո, նա
պոխանակ ամրապնդեր Հայոց երկիրը, սկսում է իր նվաճողական արշավանքները,

Իմ կարծիքով առանց <<ամրապնդված երկրի>> նա չէր կարող սկսել նվաճողական արշավանքներ:

որոնք ժամանակի ընթացքում թուլացնում և քայքայում են Հայոց պետությունը:

Համաձայն եմ: Նվաճողական պատերազմները միշտ էլ թուլացնում են նվաճող ազգին: Ուղղակի ասենք այսպես - Հաշվի առնելով ստեղշված ռազմաքաղաքական իրավիճակը, Տիգրանը ՉԷՐ ԿԱՐՈՂ ՉՍԿՍԵԼ նվաճումներ:

Բացի դրանից, մենք բոլորս լավ ծանոթ ենք Տիգրանակերտի անկմանը և Տիգրանի դաշինքը անհաջող ու վտանգավոր, իր աներոջ, Միհրդատ Պոնտոսցու հետ:

Չէի ասի այդքան միանշանակ: Բանն այն է, որ Տիգրանի մասին տեղեկությունները հիմնականում քաղում ենք ՆՐԱՆ ԹՇՆԱՄԻՆ աղբյուրներից: Նույնն է, որ Ռոբերտ Քոչարյանի մասն դատենք ադերբեջանական ԶԼՄ-ների հաղորդումներով: Իսկ Տիգրանակերտի ճակատամարտի մանրամասներին երևի այնքան էլ լավ ծանոթ չեք: Ամեն դեպքում, եթե դրան ծանոթ եք այն տարբերակներով, որոնք այշմ գտնվում են շրջանառության մեջ և մի գրքից <<քոչում>> են մյուսը, կրկնելով և հաստատելով սխալն ու խեղաթյուրումը, ապա կարող եմ ասել, որ դուք ըստ երևույթին լավ ծանոթ չեք Տիգրանակերտի ճ-մ-ին:

Հարգելի Լիոն. Բացի փառաբանելուց մեր թագավորներին և նախարարներին, պետք է նույնպես վերլուծել իրենց հաջողությունները և
պարտությունները: Ձեր համար Տիգրանը ներկայուցնում է հզոր պետություն, սակայն իմ համար նա ներկայացնում է Արտաշեսյանների անկումի սկիզբը:

Երբ ես սկսեցի աշխատել ՙՀայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք՚ աշխատության վրա, պարզվեց, որ նմանատիպ աշխատություն չի գրվել ոչ միայն Հայաստանում, այլև արտասահմանում: Դրա համար էլ այն գրելիս ես գրեթե զրոյից ստեղծեցի ոչ միայն լիովին նոր սկզբունքներ, այլև կառուցեցի նմանատիպ աշխատանք գրելու մեթոդական լիովին նոր մի համակարգ: Դրա մասին մանրամասն տես

http://www.armenian-history.com/mili...ry_history.htm

Մեթոդոլոգիայիս տարրերից մեկը ես ձևակերպեցի այսպես -

2. ամեն ինչ մեր պատմության մեջ մերն է: Իրոք իմաստուն էր Գարեգին Նժդեհը, երբ ասում էր, որ. ՙՄենք պետք է փնտրենք, գտնենք մեր դժբախտությունների իրական պատճառները, մենք պետք է ընդունենք մեր իրական վերքերը, ուսումնասիրության ենթարկենք մեր ժողովրդի հոգին և միայն դրանից հետո կարող է խոսք գնալ բուժման մասին՚: Կրկնենք, և ընգծենք կրկին, որ ամեն ինչ մեր պատմության մեջ մերն է, և փայլուն հաջողություններն ու ձեռքբերումները, և ծանր անհաջողություններն ու կորուստները և այս ամենից մենք չենք փախչի: Ընդհակառակը, մեզ պետք է սթափ հայացքով նայել մեր պատմությանը, քանի որ այնտեղ չափազանց շատ ուսանելի փորձ է կուտակված, որը մեզ և ապագա սերունդներին կօգնի գնահատել անցյալը, հասկանալ ներկան և կանխատեսել ապագան: Ես երբեք չեմ փորձել այս աշխատության մեջ ՙուռա-հայրենասիրական՚ դիրքերից ժխտել ակնհայտը: Որևէ ճակատամարտում Հայկական բանակի կրած պարտությունը անվանվում է պարտություն, քանի որ նույնիսկ եթե ես չափազանցեցնելով այն անվանեմ հաղթանակ, դրանից ոչ զոհված ռազմիկները կկենդանանան, ոչ էլ հետագա բացասական քաղաքական հետևանքները կչեզոքանան, իսկ աշխատության արժեքին հսկայական և անուղղելի վնաս կհասցվի: Սակայն միևնույն ժամանակ գտնում եմ, որ ոչ պակաս վնաս կհասցվի աշխատության արժեքին հակառակ ծայրահեղության մեջ ընկնելը և ձեռք բերված հաջողությունները ժխտելը:

իսկ ի՞նչու մեր հզոր պատմության մասին ֆիլմեր կամ դոկումենտալ հոլովակներ չեն նկարվում՞

Փող չկա:

դա նշանակու է,որ մեր պատմությանը աշխարհում լուրջ չեն վերաբերվում

Հայոց պատմությունը աշխարհում ամենաԹԵՐԱԳՆԱՀԱՏՎԱԾՆԵՐԻՑ մեկն է

մի բան հարցնեմ դուք Տրգրանի 300.000-անոց բանակին հավատում ե՞ք

Այո, միայն մի կարևոր դիտողությամբ: Այս թիվը վերաբերվում է Մեծ Հայքի ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ բանակին, այսինքն նրա մեջ ընդգրկվում են նաև ենթակա երկրների բանակները: Իմ կարծիքով բուն Մեծ Հայքի բանակը կազմել է մոտ 150-180.000 ռազմիկ - դա Առավելագույնն է: Իսկ Տիգրանակերտում ՄԵԾ ՀԱՅՔԻ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ բանակը կազմել է 70.000 ռազմիկ, ընդ որում այստեղ հայերը կազմում էին փոքրամասնություն:

[Դավիթ]

Դուք կարծում եմ ինձ ճիշտ չհասկացաք Տիգրանակերտի անկման առթիվ: Ես մեջբերեցի դա ցույց տալով Տիգրանի կարճատեսությունը
այն հանգամանքում, որ նա բնակեցրեց իր կառուցաց մայրաքաղաքը Հույներով և Հրեաներով, որոնք արաջի իսկ հարմար պահին հանձնեցին
քաղաքը Հռոմեական զորքին: Կարծում եմ, որ Տիգրանի մեծ սխալը կայացավ դաշինք կնքելը Միհրդատի հետ.

[Armenoid]

հարգելի Lion
իմ կարծիքով ՓՈՂ ԿԱ համ հայաստանում առավել ևս հայկական սփյուռքում(200 միլիարդ դոլլար միիայն մոսկվայում Հայտարարեցին 2007-ին հայ գործարարները սերժ սարգսյանի հետ հանդիպման ժամանակ )
Այսինքն ՉԿԱ նախաձեռնող,եթե Հայերը նկարեն ֆիլմ ասենք Արածանի(ք.ա69թ) ճակատամարտի մասին…և ասենք եթե դերերում լինեն ամենա հայտնի հոլլիվուդի դերասանները։
Պատկերացրեք 1-ամսում մեր պատմության մասին(և ոչ միայն պատմության այլ ընդհանրապես Հայաստանի) ավելի շատ կիմանան քան անցած 3000 տարվա։ ընթացքում

[Ambrosine]

Կարծում եմ, որ Տիգրանի մեծ սխալը կայացավ դաշինք կնքելը Միհրդատի հետ.

Իսկ եթե դիտարկենք այն ժամանակ ստեղծված միջազգային իրադրությունը, Տիգրանին այլընտրանք չկար. Հռոմն ու Պոնտոսը թշնամիներ էին /Միհրդատը Հռոմի երդվյալ թշնամին/: Տիգրանը լավ էր հասկանում, որ Հռոմը Պոնտոսին տիրելուց հետո հարձակվելու է Հայաստանի վրա: Տիգրանը սխալ վարվեց Միհրդատյան, եթե չեմ սխալվում, երկրորդ պատերազմի ժամանակ, երբ հրաժարվեց օգնել Միհրդատին` թույլ տալով, որ թշնամին /Հռոմը/ հայտնվի Հայսաստանի սահմաններին

[Դավիթ]

Իսկ եթե դիտարկենք այն ժամանակ ստեղծված միջազգային իրադրությունը, Տիգրանին այլընտրանք չկար. Հռոմն ու Պոնտոսը թշնամիներ էին /Միհրդատը Հռոմի երդվյալ թշնամին/: Տիգրանը լավ էր հասկանում, որ Հռոմը Պոնտոսին տիրելուց հետո հարձակվելու է Հայաստանի վրա: Տիգրանը սխալ վարվեց Միհրդատյան, եթե չեմ սխալվում, երկրորդ պատերազմի ժամանակ, երբ հրաժարվեց օգնել Միհրդատին` թույլ տալով, որ թշնամին /Հռոմը/ հայտնվի Հայսաստանի սահմաններին

Դուք իրավացի եք Տրդատի մասին. Ես շփոթեցի Տրդատ Առաջինի. Ելի կարծում եմ վոր Տրդատ Գ քրիստոնեությունը ընդունվեց քաղաքական
իրավիճակից դուրս ելնելով:

Տիգրանի համար կասեմ, որ նա զգաց իր սխալը և չօգնեց Միհրդատին երկրորդ անգամ: Կարծում եմ նաև դրա համար, Պոմպեոսը ավելի արդար վարվեց Տիգրանի հետ, թեև կարող էր դարձնել Հայաստանը վասալ պետություն:

[Lion]

Դուք կարծում եմ ինձ ճիշտ չհասկացաք Տիգրանակերտի անկման առթիվ: Ես մեջբերեցի դա ցույց տալով Տիգրանի կարճատեսությունը
այն հանգամանքում, որ նա բնակեցրեց իր կառուցաց մայրաքաղաքը Հույներով և Հրեաներով, որոնք արաջի իսկ հարմար պահին հանձնեցին
քաղաքը Հռոմեական զորքին: Կարծում եմ, որ Տիգրանի մեծ սխալը կայացավ դաշինք կնքելը Միհրդատի հետ.

Հաա... Ես ուրիշ բան էի հասկացել: Գիտեք, ամեն դեպքում երևի ճիշտ չէ ներկայիս պատկերացումներով ու հետին թվով մեղադրել Տիգրանին նույնիսկ դրանում: Մի մոռացեք, որ Տիգրանը և Տիգրանյան Հայաստանը ՀԵԼԼԵՆԻՍՏԱԿԱՆ մշակութային տարաշքում էին, իսկ այն ժամանակ հելլենիստական աշխարհը պայքարում էր Հռոմի դեմ /Սելևակյաններ, Պոնտոս. Մակեդոնիա, Պերգամ և այլն/: Այդ հետո էին հույները դառնալու թունդ <<հռոմեասեր>> և գրեթե միաձուլվելու հռոմեացիների հետ...

Armenoid

Համաձայն եմ: Ուղղակի ինքս չուզեցի այդքան մանրանալ

Իսկ եթե դիտարկենք այն ժամանակ ստեղծված միջազգային իրադրությունը, Տիգրանին այլընտրանք չկար. Հռոմն ու Պոնտոսը թշնամիներ էին /Միհրդատը Հռոմի երդվյալ թշնամին/: Տիգրանը լավ էր հասկանում, որ Հռոմը Պոնտոսին տիրելուց հետո հարձակվելու է Հայաստանի վրա: Տիգրանը սխալ վարվեց Միհրդատյան, եթե չեմ սխալվում, երկրորդ պատերազմի ժամանակ, երբ հրաժարվեց օգնել Միհրդատին` թույլ տալով, որ թշնամին /Հռոմը/ հայտնվի Հայսաստանի սահմաններին

Բարդ հարց է: գուցե և սխալ էր... Համենայն դպս հետին թվով հեշտ է խոսելը Խոսքը վերաբերվում է Միհրդատյան 3-րդ պատերազմին:

Կարծում եմ նաև դրա համար, Պոմպեոսը ավելի արդար վարվեց Տիգրանի հետ, թեև կարող էր դարձնել Հայաստանը վասալ պետություն:

Հռոմեական քարոզչամեքենայի սուտը, որը դժբախտաբար քոչում է գրքից գիրք, աշխատությունից ածխատություն և ստանում է<<ճշմարտության>> կերպարանք: Իրականում կարելի է գրեթե վստահությամբ ասել, որ նման բան ՉԻ ԵՂԵԼ: Ի դեպ, հենց սրա համարՉԵՄ ՈՒԶՈՒՄ, որ ՀԻՄԱ ֆիլմ նկարեն Տիգրանի մասին - գրեթե վստահ եմ, որ սցենարիստները <<հորթային հրճվանքով>> կկրկնեն այս սուտը իրենց ֆիլմում և կարժեզրկեն մեր այս արքային, ինչը ես շատ ծանր կտանեմ:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7>>-ից

<<66 մայիս – Ասորիք արշավեց միացյալ Մեծ Հայքի (մոտ 60.000), Հայոց Միջագետքի (մոտ 5.000), Կոմագենեի (մոտ 5.000), Իբերիայի (մոտ 10.000) և Աղվանքի (մոտ 5.000) բանակը` Տիգրան II Մեծի գլխավորությամբ, սակայն հռոմեական բանակը (մոտ 40.000)` Գաբանիոսի գլխավորությամբ, խուսափելով ընդհարումից, նահանջեց Եգիպտոսի ուղղությամբ: Սկսվեցին բանակցություններ, որի արդյունքում Արտաշատում Մեծ Հայքի թագավորության և Հռոմի միջև կնքվեց հաշտության պայմանագիր: Հռոմն ու Մեծ Հայքը ճանաչվեցին իրար <<դաշնակից և բարեկամ>>: Հայկական Վեցերորդ համաշխարհային գերիշխանությունը վերջացավ և Մեծ Հայքի թագավորությունից անջատվեցին գերիշխանություն ընդունած բոլոր երկրները: Մեծ Հայքի թագավորության կազմում մնաց Հայաստանի 14 նահանգ և Ծոփք նահանգի գերակշիռ մասը, բացառությամբ Մելիտե, Կոմագենե և Գավրենե գավառների:

Այս իրադարձությունը նկարագրելիս ես հիմք եմ ընդունել Մովսես Խորենացու բերած տվյալները (Գիրք 2, գլուխ 15,16) որոնց հակասում են հռոմեական աղբյուրները և հատկապես Պլուտարքոսն ու Ապպիանը: Տվյալ դեպքում ես որևէ լուրջ հիմք չեմ տեսնում հռոմեական աղբյուրներին Մովսես Խորենացու նկատմամբ առաջնություն տալու համար:
Սակայն ավանդական պատմագիտությունը, կրկին գտնվելով համաշխարհային պատմագիտության չարաբաստիկ <<եվրոպակենտրոնության>> ազդեցության տակ, առանց լուրջ հիմնավորման առաջնությունը տվել է հռոմեական աղբյուրներին: Այն, որ Պոմպեոսը իրականում չի ներխուժել Մեծ Հայք մինչև Արտաշատի հաշտության պայմանագրի կնքումը, անուղղակիորեն հաստատում է այն հանգամանքը, որ նախորդ (Լուկոլլոսի արշավանք) և հաջորդ (օրինակ` Կորբուլոնի կամ Պետոսի արշավանք) իրադարձությունների հետ համեմատած, այս անգամ նույնիսկ ակնարկ էլ չկա տեղի ունեցած գոնե փոքրիկ ընդհարման մասին, այն դեպքում, երբ երկու պետությունները գտնվում էին կատաղի բախման մեջ: Ավելին, ըստ Մովսես Խորենացու. <<Իսկ Տիգրանը (Տիգրան II Մեծը – Մ. Հ.)… Միհրդատի սուգը կատարելով` այնուհետև շարժվում գնում է Ասորիք` հռոմեացիների զորքերի վրա: Նրա դեմ է դուրս գալիս Գաբանիոսը (Պոմպեոսի զորավարներից մեկը – Մ. Հ.)` հռոմեական զորքի սպարապետը, սակայն Գաբանիոսը չի համարձակվում Տիգրանի հետ ընդհարվել և Եփրատի (Զևգմայի գետանցից – Մ. Հ.) մոտից դառնում գնում է…>> (Գիրք 2, գլուխ 16):
Ինչպես տեսնում ենք ամեն ինչ ասված է ծայրահեղորեն հստակ: Ամենայն հավանականությամբ հռոմեական զենքի <<հաղթահանդես>>-ը, հռոմեական զորավարների և <<ասպետներ>>-ի <<սխրագործություններ>>-ը նկարագրելու մոլուցքով տարված հռոմեական հեղինակները հաշտության պայմանագիրը կնքելու համար Արտաշատ ժամանած Պոմպեոսի շքախումբը ներկայացրել է որպես հսկայական բանակի մի ներխուժում` որի արդյունքն է եղել <<բարբարոսներ>>-ի կապիտուլյացիան: Իր հերթին հայրենի սովետահայ պատմաբաններն էլ, ավանդականորեն թերագնահատելով Հայոց բանակն ու Հայկական պետության ռազմական ուժը, լիովին հիմնավորված, մի տեսակ ինքն իրեն հասկանալի և բնական են համարել, որ <<Պոմպեոսի բանակի մուտքը Մեծ Հայք մինչև Արտաշատի հաշտության պայմանագրի կնքումը>> կարող էր լիովին և այն աստիճան կաթվածահարել Տիգրան Մեծի կամքը և Հայոց բանակը, որ նույնիսկ եզակի ու փոքրիկ մի ընդհարում չլիներ: Այս ֆոնի վրա կրկին ցավալիորեն բնական է համարվել և նույնիսկ մի տեսակ զգացմունքային-հուզիչ, իսկ ինչ-որ տեղ նաև դիվանագիտական ճկուն քայլ ներկայացնելու տոնով է որպես բացարձակ ճշմարտություն ընդունվել իրականում գոյություն չունեցած <<Տիգրան Մեծի` Պոմպեոսի ճամբար միայնակ ներկայանալու և թագը նրա ոտքերի տակ դնելու>> քաղաքական տեսանկյունից իրոք անընդունելի, Մեծ Հայքի տիրակալին ոչ հարիր և հոգեբանորեն էլ դժվար հասկանալի էպիզոդը քանզի, ինչ-որ անհնար է թվում, որ 45 տարի արքայական տրադիցիաներով դաստիարակված ու ապրած և դրանից հետո էլ 30 տարի կայսր եղած անձը նման բան կաներ:
Սա սակայն ցավալի ու միաժամանակ բացատրելիորեն-բնականաբար ընդհանրապես չի զարմացրել սովետահայ պատմաբանին, քանզի ըստ նրա կարծրացած պատկերացումների <<մեր ազգը միշտ էլ եղել է փոքր, թույլ Հռոմին կամ որևէ այլ կայսրությանը ենթակա, իսկ այս կայսրությունն էլ ավելի շուտ պատահաբար էր ստեղծվել և բնականաբար այդպես էլ պետք է լիներ>>: Նշենք նաև, որ այս հեքիաթը իր հերթին միանգամայն հարիր է հռոմեական հեղինակների կողմից ստեղծված և ակտիվորեն քարոզվող, սակայն բացահայտ սուտ, սնանկ և ճշմարտությունը աղավաղող <<հռոմեական բարեկիրթ, բարեգութ և մարդասեր զորավարներ>> թեզին:>>

[Տրիբուն]

Արտաշես Ա Արտաշիսյան - Մեծ Հայքի թագավորության հիմքը դնելու համար, որը գոյատևեց մոտ 620 տարի, ու մեզ դարձրեց Մերձավոր Արևելքի դոմինանտ ժողովուրդներից մեկը, գոնե մինչև արաբական արշավանքների սկիզբը:

Լևոն Բ Ռուբինյան - Կիլիկայի Հայկական Թագավորության հիմքը դնելու համար: Հատկապես այս մեկին շատ եմ սիրում, այն պարզ պատճառով, որ մեզ դարձրեց այն բացառիկ ազգերից մեկը, որը մետրոպոլիայից դուրս պետություն է հիմնել: Ի միջի այլոց մենք երևի միակ ազգն ենք, որ մետրոպոլիայից դուրս պետություն ենք հիմնել այն ժամանակ, երբ մետրոպոլիայի տարածքում պետականություն արդեն չկար, այն էլ մոտ 150 տարի:

Կարծում եմ այս երկուսը առանցքային դերակատարում են ունեցել մեր պատմության ընթացքում:

[!!Sinner!!]

Տիգրան Մեծի Պոմպեոսին ներկայանալն ու թագը ոտքերի առաջ դնելը իրոք այդքան ել հավատալու չի թվում: Ո՞ր թագաորը տենց կաներ: Ի՞նչ երաշխիքներ կային, որ Պոմպեոսը ուղակի չէր վերցնի թագն ու գլխատելու հրաման տար: Մանավանդ Տիգրանը, որ այդքան երկրներ էր գրավել, կարծում եմ տենց հիմար քայլ չէր անի: Ինձ թվում է ուղակի Տիգրանը զգացել է, որ չի կարող անվերջ պատերազմել Հռոմի դեմ ու բանակցություններ է վարել Պոմպեոսի հետ, որի արդյունքում եկել են համաձայնության՝ Տիգրանի արտասահմանյան նվաճումները անցնում են Հռոմին, բայց Հայաստանը անկախ է մնում, Պոմպեոսն էլ թողնում հեռանում է:
Իսկ Միհրդատի հետ դաշինք կնքելը շատ էլ ձեռնտու էր Տիգրանին: Նախ՝ թիկունքը ապահով էր, երկրորդն էլ՝ անհրաժեշտության դեպքում իրար օգնության կհասնեին: Դրա համար էլ Տիգրանը հանգիստ արշավում էր Հայաստանից դուրս այդքան հեռու, առանց մտածոլու, որ Պոնտոսի նման հզոր երկիրը թիկունքից կհարձակվի:
Բայց Միհրդատը համը հանեց: Տիգրան կրտսերին էր թաքուն պաշտպանում, փորցում էր նրա միջոցով Հայաստանն էլ միացնել Պոնտոսին: Տիգրանն էլ այդ պատճառով չօգնեց նրան միհրդատյան 3-րդ պատերազմի ժամանակ:
Բայց մի սխալ էլ է արել Տիգրանը իմ կարծիքով: Լուկուլլոսին հաղթելուց հետո Միհրդատը հայկական զորքերով սկսեց մեկը մյուսի հետևից հետ գրավել իր քաղաքները: Այս ժամանակ Տիգրանը պիտի օգտվեր Պոնտոսի թուլությունից ու այն միացներ Հայաստանին, Միհրդատին էլ ուղարկեր իր պապերի մոտ Իսկ այդ երկու պետությունները միացած շատ ավելի հզոր կլինեին, ու Հռոմին ուժեղ դիմադրություն ցույց կտային: Պահը բաց է թողել ուղակի... թե չէ մեր պատմությունը լրիվ ուրիշ կերպ կարող էր դասավորվել:

[Ambrosine]

Ասածներդ խելքին մոտ են, ես էլ հավելեմ, որ Տիգրանի քայլը` թագը Պոմպեոսի ոտքերի առջև դնելը, մենք չենք իմանա երևի ճիշտ է եղել, թե սխալ: Նախ վերացրին մեր գրքերը /քրիստոնեության ընդունման ժամանակ/, իսկ օտար պատմիչներն էլ թշնամանքով են վերաբերվել Տիգրանին, ուստի ամեն ինչ էլ կգրեին:
Միհրդատի հարցում էլ ես ճիշտ. իրեն ձեռնտու էր գահին տեսնել իր երիտասարդ թոռանը, քան Տիգրան Մեծին` արքայից արքային:
Իսկ հռոմեական զորքը պիտի գլխովին կոտորեին, որ հետո հռոմեական պատմիչները, նույնիսկ Ցիցերոնը <<վեհագույն>> վարկածներ չբերեին, թե ինչու է վերադարձել հռոմեական զորքը