Դետերմինիզմ և կամքի ազատություն

[Վիշապ]

Իրականության մեջ բոլոր իրադարձությունները հետևանք են պատճառների և չկան պատահարներ:
Յուրաքանչյուր պատճառ հետևանք է հանդիսանում նախորդող պատճառների ու այդպես շարունակ մինչև ամեն ինչի սկիզբը, ու նույնիսկ այդ սկիզբը տեղի ունենալը ունի իր պատճառը:
Համաձա՞յն ենք:

Մյուս կողմից, ոչ բոլոր պատճառներն ենք մենք տեսնում, կամ հայտնաբերում, ու շատ պատճառներ անհայտ են գիտությանը:
Առանց շատ խորանալու ֆիզիկայի մեջ, ուղղակի արձանագրենք, որ գիտությունը ընդունում է որոշ երևույթների անկանխատեսելիությունը, կամ պրակտիկության համար, կամ ներկա տեխնոլոգիաներով անհնարինությունից ելնելով:
Օրինակ քվանտային մեխանիկայում տարրերի ու իզոտոպների տրոհման կոնկրետ պահը, կամ ֆոտոնային ալիքի բևեռացման ուղղությունը, կամ մասնիկի էլեկտրոնի սպինի ուղղությունը անկանխատեսելի են ու բնորոշվում են հավանականություններով:
Կոնկրետ քվանտային խճճվածության մեջ գտնվող մասնիկների սպիների աջ կամ ձախ լինելու հավանականությունը 50/50 է:
Ենթադրենք, թե հասկանում ենք, թե ինչի մասին է խոսքը, կամ ընդունենք, որ կա այդպիսի բան

Բայց մի հետաքրքիր օրինակ բերեմ մի փոքր մանրամասն, որ ֆիզիկայից հեռու մարդկանց հասկանալի լինի․
Ռադիոակտիվ նյութերը անկայուն վիճակում գտնվող նյութեր են, որոնք ժամանակի ընթացքում իրենք-իրենց տրոհվում են քաշով ավելի թեթև նյութի՝ կորցնելով մասնիկներ ու էներգիա:
Այդ նյութերի մասնիկները տրոհվում են ոչ միաժամանակ։
Տրոհման ժամանակը գնահատվում է կիսատրոհման պարբերություն կոչվածով, անլգլերեն՝ half-life (կես կյանք), դա այն ժամանակն է, որից հետո նյութի կեսը, այսինքն ատոմների կեսը տրոհվում են։
Սա հաշվարկի հեշտության համար է, ողջ նյութի տրոհումը տեղի է ունենում էքսպոնենցիալ կորով, բայց պրոբլեմն այն է, որ յուրաքանչյուր ատոմի տրոհման կոնկրետ ժամանակը անկանխատեսելի է։
Ասենք յոդի 131-րդ իզոտոպի մասնիկների կեսը տրոհվում են 8 օրում, մնացածի կեսը մյուս 8 օրում ու այդպես շարունակ, ասնենք մի 64 օրից աննշան քանակով ատոմներ են մնում չտրոհված։
Այդ յոդի մասնիկներից մեկի անունը դնենք Կիրակոս։ Հիմա էս Կիրակոսը վաղ թե ուշ պիտի տրոհվի, էդտեղ կասկած չկա, բայց կարող է տրոհվել հենց առաջին օրը, բայց կարող է ապրել ևս 64 օր։ Բա։

Հիմա շատ գիտնականներ ու փիլիսոփաներ, երևի մեծ մասը հակված են մտածելու, որ պատճառահետևանքային կապերի կտրվածքով որոշակի պատճառներ ունեն նաև մարդկանցս ոչ միայն գոյությունն ու ձևերը,
այլև ցանկություններն ու գործողությունները:

Ասենք այս տողերը ակումբում գրելու պատճառն այն է, որ ես ձանձրացած եմ գործիս ու մի պահ ուզում եմ կտրվել, ինչո՞ւ, որովհետև ուղեղս հանգստի կարիք ունի, ինչու՞,
որովհետև շատ եմ զոռ տվել, ինչու՞, որովհետև գործերս շատ են, ինչու՞, որովհետև մեր թիմում աշխատանքը արդյունավետ չի բաշխված, ինչու՞, որովհետև մասնագետները հավասար փորձ ու ընդունակություններ չունեն,
ինչու՞, որովհետև մենեջմենթը շատ ջանք չի թափել ընդունելության մեջ, ու լավ մասնագետները քիչ են, ինչու՞, որովհետև էս գործը բարդ է ու ձանձրալի, թեպետ լավ վարձատրվող, բայց մարդկանց մեծ մասը հեշտ գործեր են սիրում, ինչու՞,
որովհետև իրենց առաջնահերթություններում հանգիստն ավելի կարևոր է քան աշխատելը, ինչու՞, որովհետև այդպես են դաստիարակվել, ինչու՞, որովհետև նրանց ծնողները բարի են եղել, ինչու՞,
որովհետև ծնողներից մեկը գործկոմի քարտուղար է եղել ու կարողացել է հեշտ փողեր տնտեսել, ու կյանքը հաջող է ընթացել, ինչու՞, որովհետև բախտը բերել է, ուֆ...

Կարճ ասած, այս գրառումը կատարելը ոչ թե իմ ընտրությունն է, այլ իմ օրգանիզմը համապատասխան պատճառներից ու հանգամանքներից ելնելով կատարում է գրություն: Ես ո՞վ եմ, ես չկամ:
Կա էվոլյուցիա, էվոլյուցիայից բխող օրգանիզմի զարգացում, այդ զարգացումից բխող գործողություններ:
Այդ գործողությունները մեր ընտրությունները չեն, կարելի է ասել՝ տիեզերքի «ընտրությունն» են, այսինքն քաոսայնության մեջ պատահաբար առաջացած որոշակի օրինաչափություններից, փոխազդեցություններից ու պրոցեսներից բխող պատճառների բազմության հետևանքներ:
Ոչ մեր ընտրությունը:

Հարցեր.
Ինչո՞ւ եմ ես այս թեման բացել, ու սա գրել, սա իմ (սրտի, բանականության, հոգու) ընտրությունն է՞, թե՞ բազմաթիվ ֆիզիկական պատճառներից բխող հետևանք-պատահար։
Ինչու՞ եք դուք այս թեման բացել ու կարդում: Հաստա՞տ սա ձեր ընտրությունն է, թե՞ հետևանք ձեր վրա ազդող միջավայրի, ձեր ունեցած ինֆորմացիայի, դաստիարակության, առողջության, տրամադրության, ունեի՞ք այլ ընտրություն, որ ճիշտ և ճիծտ նույն պայմանների դեպքում կարող էիք ընտրել։
Որոշակի՞, թե՞ հավանական, թե՞ պատահական:
Ունե՞նք մենք կամքի ազատություն, թե մեր ընտրությունները թելադրված են ֆիզիկայի օրենքներով:
Իսկ հնարավոր է՞, որ պատճառ կոչվածը դա իրականության ընկալման մեր տրանսցենդենտ էություններից է, արհեստականորեն ներմուծված ֆունկցիայի, կամ մեթոդի արգումենտ, այնինչ ծրագիրը կարող էր այլ կերպ... գրվել:

Խելքը գլխին գիտական պատասխան ունենալու դեպքում դուք կարող է առաջադրվեք Նոբելյան մրցանակ ստանալու (պատճառ #404)
Գլխացավ ունենալու դեպքում փակեք էջը և զբաղվեք հաճելի գործերով (պատճառ #406)

[Freeman]

Մի քանի օր խառն եմ լինելու, բայց մի հատ գրառման թրեյլեր անեմ գնամ՝ իսկ պարտադիր ա՞ դետերմինիզմը ազատ կամք չլինելու մեջ։
Եթե հայտնաբերենք, որ դետերմինիզմը սխալ ա, կամ ամբողջական չի, կամ մեզ ա թվում՝ արդյո՞ք էդ ավտոմատ կնշանակի, որ մենք ազատ կամք ունենք։

Էս ասում եմ, որտև ազատ կամքի «ջատագովների» ամենասիրած փաստարկներից մեկը քվանտային երևույթներն են, բայց խի՞ են մարդիկ մտածում, որ եթե բնության մեջ չդետերմինացված բան կա, ուրեմն մենք ազատ կամք ունենք, ազատ կամքի համար պետք ա մենք կանտրոլ ունենայինք էդ երևույթների վրա, ոչ թե ուղղակի իրենք լինեն դետերմինացված կամ չէ։

Ու էստեղ մի հատ էլ հարց կա՝ արդյո՞ք դետերմինիզմի մեջ հնարավոր չի ազատ կամք։

[Բարեկամ]

Ինձ երբեմն թվում է, թե ազատ կամքի գաղափարը սոփեստություն է կամ պարադոքս։ Եվ դա հետևանք է կամ բխում է ժամանակի միակողմանիությունից։
Բացատրեմ.
ի՞նչ ենք հասկանում ազատ կամք ասելով՝ որպես ֆունկցիա - այն, որ կան ընտրանքներ (options) և մենք կարող ենք դրսևորել կամք ընտրելու դրանցից որևէ մեկը ժամանակի տվյալ պահին։ Մենք կատարում ենք մեր ընտրությունը։ Իսկ կարո՞ղ էինք, իրականում, ընտրել ոչ թե այն, ինչ ընտրեցինք, այլ մի ուրիշը: Դա մենք երբեք չենք իմանա և չենք կարող փաստել, քանի որ չենք կարող վերադառնալ հետ՝ ժամանակի մեջ և փորձարկել մեկ ուրիշ ընտրություն (ընտրել option-ներից մի ուրիշը)։ Նշանակում է՝ մենք երբեք չենք կարող պնդել, որ ունեցել ենք ազատ կամք՝ ընտրելու, քանի որ այդ այսպես կոչված ազատ կամքի այլ դրսևորում տեղի չի ունեցել, այլ միայն մեկ դրսևորում՝ այն, ինչը ընտրեցինք։ Այլ կերպ ասած՝ ուրիշ ընտրություն չէինք էլ կարող անել, քան այն ինչ ընտրվեց, հետևաբար, ոչ մի ազատ կամք էլ չունեցանք - ընտրվեց այն, ինչ պիտի ընտրվեր։

[Վիշապ]

Մի քանի օր խառն եմ լինելու, բայց մի հատ գրառման թրեյլեր անեմ գնամ՝ իսկ պարտադիր ա՞ դետերմինիզմը ազատ կամք չլինելու մեջ։
Եթե հայտնաբերենք, որ դետերմինիզմը սխալ ա, կամ ամբողջական չի, կամ մեզ ա թվում՝ արդյո՞ք էդ ավտոմատ կնշանակի, որ մենք ազատ կամք ունենք։

Էս ասում եմ, որտև ազատ կամքի «ջատագովների» ամենասիրած փաստարկներից մեկը քվանտային երևույթներն են, բայց խի՞ են մարդիկ մտածում, որ եթե բնության մեջ չդետերմինացված բան կա, ուրեմն մենք ազատ կամք ունենք, ազատ կամքի համար պետք ա մենք կանտրոլ ունենայինք էդ երևույթների վրա, ոչ թե ուղղակի իրենք լինեն դետերմինացված կամ չէ։

Ու էստեղ մի հատ էլ հարց կա՝ արդյո՞ք դետերմինիզմի մեջ հնարավոր չի ազատ կամք։

Ոչինչ պարտադիր չի, ու փիլիսոփայության լայն սպեկտր կա քննարկման առարկայի մասին, սկսած
կամքի ազատության ու դետերմինիզմի բացարձակ անհամատեղելիությունից (սա վայթե ենթադրում է, որ ամեն ինչ կանխորոշված է),
վերջացրած լիբերտարիանիզմի այն ակնարկներով, որ մարդուս որոշումները հնարավոր է ֆիզիկական բնույթ չունեն, այսինքն վայթե ենթադրում է, որ մարդիկս մեր ֆիզիկական էությունից բացի ունենք նաև մետաֆիզիկական էություն, օրինակ՝ հոգի։

[Վիշապ]

Ինձ երբեմն թվում է, թե ազատ կամքի գաղափարը սոփեստություն է կամ պարադոքս։ Եվ դա հետևանք է կամ բխում է ժամանակի միակողմանիությունից։
Բացատրեմ.
ի՞նչ ենք հասկանում ազատ կամք ասելով՝ որպես ֆունկցիա - այն, որ կան ընտրանքներ (options) և մենք կարող ենք դրսևորել կամք ընտրելու դրանցից որևէ մեկը ժամանակի տվյալ պահին։ Մենք կատարում ենք մեր ընտրությունը։ Իսկ կարո՞ղ էինք, իրականում, ընտրել ոչ թե այն, ինչ ընտրեցինք, այլ մի ուրիշը: Դա մենք երբեք չենք իմանա և չենք կարող փաստել, քանի որ չենք կարող վերադառնալ հետ՝ ժամանակի մեջ և փորձարկել մեկ ուրիշ ընտրություն (ընտրել option-ներից մի ուրիշը)։ Նշանակում է՝ մենք երբեք չենք կարող պնդել, որ ունեցել ենք ազատ կամք՝ ընտրելու, քանի որ այդ այսպես կոչված ազատ կամքի այլ դրսևորում տեղի չի ունեցել, այլ միայն մեկ դրսևորում՝ այն, ինչը ընտրեցինք։ Այլ կերպ ասած՝ ուրիշ ընտրություն չէինք էլ կարող անել, քան այն ինչ ընտրվեց, հետևաբար, ոչ մի ազատ կամք էլ չունեցանք - ընտրվեց այն, ինչ պիտի ընտրվեր։

Առաջարկում եմ այս տողերը կարդալիս աչքերդ արագ-արագ թարթես։ Հարց՝ թարթես, թե չթարթես, որտեղի՞ց է գալու որոշումը։

[Բարեկամ]

Առաջարկում եմ այս տողերը կարդալիս աչքերդ արագ-արագ թարթես։ Հարց՝ թարթես, թե չթարթես, որտեղի՞ց է գալու որոշումը։

Կարդալիս արագ-արագ թարթեցի աչքերս /անկեղծ/, որովհետև կատարեցի հրահանգդ: Նենց բան առաջարկի, որ ընտրություն (կամ դրա պատրանքը) լինի, ոչ թե հրահանգ:

[Վիշապ]

Կարդալիս արագ-արագ թարթեցի աչքերս /անկեղծ/, որովհետև կատարեցի հրահանգդ: ...

Վատ է։ Ազատ կամք չունես Ես մտքիս մեջ շատ քիչ հավանականություն տվեցի, որ աչքերդ կթարթես։ Հրահանգ չէր, առաջարկ էր։

[Freeman]

Կարդալիս արագ-արագ թարթեցի աչքերս /անկեղծ/, որովհետև կատարեցի հրահանգդ: Նենց բան առաջարկի, որ ընտրություն (կամ դրա պատրանքը) լինի, ոչ թե հրահանգ:

Ընտրության պատրանքը Վիշապի մոտ էր, երբ մտածում էր, որ կարա ընտրի թե ինչ գործողություն ասի քեզ անել՝ աչքերը թարթել, բռունցքը սեղմել, հորանջել և այլն

[Բարեկամ]

Վատ է։ Ազատ կամք չունես Ես մտքիս մեջ շատ քիչ հավանականություն տվեցի, որ աչքերդ կթարթես։ Հրահանգ չէր, առաջարկ էր։

Առաջարկ, թե հրահանգ - էս պարագայում միևնույնն է, որովհետև դրանցից ոչ մեկը չի ապահովում ընտրություն:
Ես էլ առաջարկում եմ նորից ուշադիր կարդալ նախորդ գրածս ժամանակի միակողմանիության մասին:
Ավելի հասկանալի լինելու համար, մանրամասնեմ հետևյալը.
Ենթադրենք ես քո առաջարկը՝աչքերս թարթելու, ընդունեցի որպես ընտրության հնարավորություն /թարթել - չթարթել/, ու գցեցի-բռնեցի ու որոշեցի ընտրել, օրինակ, թարթելը, ու արեցի դա, ու դու մատդ տնկեցիր ու ասացիր՝ ահաա՜, դու ընտրություն կատարեցիր քո ազատ կամքով՝ կարող էիր ընտրել չթարթելը, բայց դու ընտրեցիր թարթելը, ու ես քեզ կասեմ՝ ախր, չես կարող իմանալ թե արդյոք չթարթելը երբևէ կդառնար իրականություն /կամ իմ ընտրությունը/, քանի որ չես կարող հետ գնալ ժամանակի մեջ և մի հատ էլ չթարթելը ընտրել, որ ասես՝ տե՛ս, երկու դեպքն էլ կարող են լինել իրականություն - դու սկզբից ընտրեցիր թարթելը և արեցիր դա, հետո հետ գնացինք ժամանակի մեջ ու ընտրեցիր չթարթելը ու դա էլ արեցիր, այսինքն՝ միմիայն քեզնից, քո ազատ կամքից էր կախված այն ինչ եղավ կամ կլիներ, բայց դու այդպիսի բան ասել չես կարող, դու դա /իմ ազատ կամքի դրսևորումը/ ապացուցել չես կարող, քանի որ չես կարող հետ գնալ ժամանակի մեջ և մեկ այլ բան ընտրել՝ ապացուցելու համար, որ ես ունեի ընտրություն՝ սա կամ նա, այլ ոչ թե միայն նա ինչ ընտրեցի ի սկզբանե, և միայն դա՝ ի սկզբանե և փաստացիորեն իմ միակ ընտրությունը դարձավ իրականություն, և միայն ու միայն դա կարող էր դառնալ իրականություն, որովհետև հակառակը ապացուցել /այլ ընտրության իրագործումը/ չեմ կարող, նշանակում է ոչ մի ընտրություն էլ չկա - եղավ այն ինչ եղավ, կամ ավելի շուտ՝ լինում է այն, ինչ պիտի լինի, և միմիայն դա է լինում՝ առանց որևէ այլընտրանքի - այլընտրանքները պատրանք են, ինչպես և դու չէիր կարող ընտրել, թե ինձ ինչ առաջարկել՝ թարթել, թե հորանջել /ոնց որ Ֆրիմենը չոտկի նկատեց/, նենց որ, սիրելիս, դու էլ, դեֆակտո, ոչինչ չես ընտրում, պարզապես կատարում ես այն, ինչ պիտի լիներ: Օֆ․․․




․․․Առաջարկում եմ կարդալ Միշել Ուելբեքի "Տարրական մասնիկները" - էնտեղ հետաքրքիր վերլուծում, փիլիսոփայում է ազատ կամքի հնարավորության մասին։
Հա, ու ասեմ՝ առաջարկեցի իմանալով, որ ամենայն հավանականությամբ քո "ընտրությունը" լինելու ա չկարդալը, որովհետև ոչ ժամանակ կունենաս, ոչ էլ զահլա կա սենց պատահական մեկի առաջարկած ինչ-որ գիրք կարդալը, նենց որ քո "ընտրությունը" էս դեպքում կարող եմ նունիսկ կանխագուշակել
Այսինքն, ոչ միայն հստակ է, որ ոչինչ էլ չես ընտրելու, այլև թե ինչը չես ընտրելու, այսինքն՝ ոչ մի բան էլ չես կարող ընտրել, ինչպես միշտ - ամեն ինչ նախապես որոշված ա, իսկ այս դեպքում՝ նաև հայտնի

[Վիշապ]

Ընտրության պատրանքը Վիշապի մոտ էր, երբ մտածում էր, որ կարա ընտրի թե ինչ գործողություն ասի քեզ անել՝ աչքերը թարթել, բռունցքը սեղմել, հորանջել և այլն

Ես կարող եմ հակառակը պնդել՝ պատրանքը դետերմինմիզմն է որպես ինքնաարդարացման մեխանիզմ: Ի սկզբանե ազատ կամք ունեցող մարդը արհեստականորեն ինքն իրեն սահմանափակում է, փորձելով ձերբազատվել պատասխանատվությունից:

Հ.Գ. Մատը քթին կպցնելն առաջինն եկավ մտքիս, հետո որոշեցի ավելի հեշտ ու անկաշկանդ քայլ առաջարկել, որ կատարման հավանականությունը բարձրանա:

[Վիշապ]

... քանի որ չես կարող հետ գնալ ժամանակի մեջ և մի հատ էլ չթարթելը ընտրել, ...

Հարց-ծուղակի նպատակը քո ունեցած տվյալ հանգամանքներում հենց քո ազատ կամքի չափը որոշելն է, ու անցյալ գնալու անհրաժեշտություն ես չեմ տեսնում։
Ընտրվում է «անմեղ», հեշտ ու աննպատակ քայլ, որը կատարելիս, կամ չկատարելիս մեր արժեհամակարգով զգալի հետևանքների տարբերություն չի առաջացնում (տարբերությունը՝ թերևս ժամանակավոր մտքերի ու մի ակումբում քանի գրառման տեսքով)։
Եթե առաջարկեի օրինակ՝ սեղանիդ առարկան վերցնել ու շպրտել, ապա քո որոշման պայմանները կփոխվեին ու հավանականությունը կընկներ, որովհետև մի քիչ ավելի կմտածեիր (օրինակ կորոնես համապատասխան առարկա նվազագույն վնասի համար, հնարավոր է սենյակումդ այլ մարդու ներկայություն լինի, որ չես ուզենա տարօրինակ վարք ցուցաբերել և այլն)։

Եթե մենք մեզ համարենք կոմպյուտեր, որը մշակում է ինֆորմացիան ու կատարում է քայլեր, ապա այդ կոմպյուտերը նաև օժտված է ինքնագիտակցության, ինքնավերլուծության ու ինքնակրթման ֆունկցիաներով, որոնցով հենց այդ նույն ֆունկցիաները կարող են ինքնակատարելագործվել, արհեստական բանականությունն էլ ունի համարժեք ֆունկցիաներ։
Եթե մենք փորձենք էմպիրիկ տրոհել վերլուծության բարդ քայլերը պարզագույն այո-ոչ ընտրությունների նեյրոնային մակարդակում, ու դա համադրենք նեյրոնների աշխատանքի ու ֆունկցիոնալության մասին մեր ունեցած (ոչ բավարար) գիտելիքների հետ, դրան գումարենք քվանտային մեխանիկան իր անորոշություններով, ապա մետաֆիզիկական էության բացառելն ու ամեն ինչ ֆիզիկական էությունով բացատրելը գիտական մոտեցում չի, այլ կրոնական մոտեցում է։

Բայց ես առաջվա պես հակված եմ կարծելու, որ մարդկանց մեծ մասը չեն մտածում։

[Բարեկամ]

Եթե մենք փորձենք էմպիրիկ տրոհել վերլուծության բարդ քայլերը պարզագույն այո-ոչ ընտրությունների նեյրոնային մակարդակում, ու դա համադրենք նեյրոնների աշխատանքի ու ֆունկցիոնալության մասին մեր ունեցած (ոչ բավարար) գիտելիքների հետ, դրան գումարենք քվանտային մեխանիկան իր անորոշություններով, ապա մետաֆիզիկական էության բացառելն ու ամեն ինչ ֆիզիկական էությունով բացատրելը գիտական մոտեցում չի, այլ կրոնական մոտեցում է։

Էնքան էլ պարզ չէր, թե կրոնական մոտեցումը ոնց կարող է կապված լինել ամեն ինչ ֆիզիկական էությամբ բացատրելու հետ, երբ որ իրականում հակառակն է՝ կրոնական մոտեցումը կյանքը բացատրում է մետաֆիզիկայի տեսակետից, որը այն կետն է, ուր գիտական և կրոնական մոտեցումները հատվում են։
Ինչ վերաբերում է նեյրոնների դերին՝ ընտրության կամ այլ կերպ ասած՝ ազատ կամքի դրսևորման գործում, Ուելբեքն էլ է հենց դրա շուրջ մտածում։ Չալարեցի ու գտա քեզ համար հետևյալ հատվածը այդ գրքից (ուրախ կլինեմ, եթե չալարես ու կարդաս այս հատվածը՝ ուշադրություն դարձնելով շեշտածս մասերին)․

At about one a.m., she rose and dressed—her parents were asleep— and walked to the gate of Michel’s house. The lights were still on, and everyone was probably in the living room, but it was impossible to make out anything through the heavy curtains. A light rain fell. Ten minutes passed. Annabelle knew she could ring the doorbell and see Michel, but she could also do nothing. She did not know that these ten minutes were a concrete example of free will; she knew only that they were terrible and that when they had elapsed, she would never be quite the same again. Many years later Michel proposed a theory of human freedom using the flow of superfluid helium as an analogy. In principle, the transfer of electrons between neurons and synapses in the brain—as discrete atomic phenomena—is governed by quantum uncertainty. The sheer number of neurons, however, statistically cancels out elementary differences, ensuring that human behavior is as rigorously determined—in broad terms and in the smallest detail—as any other natural system. However, in rare cases—Christians refer to them as acts of grace—a different harmonic wave form causes changes in the brain which modify behavior, temporarily or permanently. It is this new harmonic resonance which gives rise to what is commonly called free will. Nothing of the sort happened on this occasion, and Annabelle went home.

[Վիշապ]

Էնքան էլ պարզ չէր, թե կրոնական մոտեցումը ոնց կարող է կապված լինել ամեն ինչ ֆիզիկական էությամբ բացատրելու հետ, ...

Մետաֆոր է, կրոնական մոտեցում = կուրորեն հավատալ, տվյալ պարագայում կուրորեն հավատալ, որ ենթադրությունը բացարձակ ճշմարտություն է։ Սա կարող է վերաբերել ինչ-որ բանի թե պնդմանը, և թե ժխտմանը;

․․․Ուելբեքն էլ է հենց դրա շուրջ մտածում։ Չալարեցի ու գտա քեզ համար հետևյալ հատվածը այդ գրքից (ուրախ կլինեմ, եթե չալարես ու կարդաս այս հատվածը՝ ուշադրություն դարձնելով շեշտածս մասերին)․

․․․In principle, the transfer of electrons between neurons and synapses in the brain—as discrete atomic phenomena—is governed by quantum uncertainty. ․․․

Սա բառերի սալաթ է վայթե, գրողը փորձում է տպավորություն ստեղծել՝ «էլէկտրոնների փոխանցում նեյրոնների ու սինափսների միջև» երևույթ չկա ժամանակակից գիտական գրադարանում, նեյրոփոխանցիչները մոլեկուլյար մակարդակի են, իսկ քվանտային խճողվածության մասով՝ ամենավերջին վարկածները վերաբերում են պրոտոններին: Իսկ զուտ փիլիսոփայական տեսակետից պատմվածքը հեքիաթից շատ չի տարբերվում, բայց եթե պատմվածքներից ես փորձում փիլիսոփայություն կորզել, ապա բառերի սալաթներ սիրող գրողների փոխարեն առաջարկում եմ դասականը՝

«- Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես:»

Հ.Գ.

Nothing of the sort happened on this occasion, and Annabelle went home.

Նշածդ ստեղծագործությունում հեղինակը ընդամենը «գիտականորեն» հեգնում է, որ մարդու արարքներն ու վարքագիծը մեծամասամբ կանխատեսելի են:

[Բարեկամ]

Մետաֆոր է, կրոնական մոտեցում = կուրորեն հավատալ, տվյալ պարագայում կուրորեն հավատալ, որ ենթադրությունը բացարձակ ճշմարտություն է։ Սա կարող է վերաբերել ինչ-որ բանի թե պնդմանը, և թե ժխտմանը;

Թեմայի հետ կապ չունի, բայց ասեմ, որ անգլերենի էդ փոխաբերությունը (religiously) հայերենում կլինի "կրոնավորի մոլեռանդությամբ"։ "Կրոնական մոտեցումը" բառացի է հասկացվում, ինչպես և անգլերեն religious approach-ը։

Սա բառերի սալաթ է վայթե, գրողը փորձում է տպավորություն ստեղծել՝ «էլէկտրոնների փոխանցում նեյրոնների ու սինափսների միջև» երևույթ չկա ժամանակակից գիտական գրադարանում, նեյրոփոխանցիչները մոլեկուլյար մակարդակի են, իսկ քվանտային խճողվածության մասով՝ ամենավերջին վարկածները վերաբերում են պրոտոններին: Իսկ զուտ փիլիսոփայական տեսակետից պատմվածքը հեքիաթից շատ չի տարբերվում, բայց եթե պատմվածքներից ես փորձում փիլիսոփայություն կորզել, ապա բառերի սալաթներ սիրող գրողների փոխարեն առաջարկում եմ դասականը՝
«- Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես:»

Ճիշտն ասած՝ բոլորովին էական չի, թե գիտականորեն որքան ճշգրիտ է հեղինակը ներկայացրել մարդու ուղեղում տեղի ունեցող քիմիական կամ ֆիզիկական պրոցեսները, ու չեմ կարծում, թե "տպավորիչ" տերմինների գործածությամբ է փորձում համոզիչ լինել․ սա էն հեղինակը չի։ Վեպի էս հատվածում հեղինակը փորձում է բացատրել իր տեսակետը ազատ կամքի և ընտրության մասին, որն է՝ ազատ կամքի կամ ընտրության դրսևորումը ուղեղի որոշակի քիմիական վիճակ է, որն առաջանում է ինչ-որ տարրական մասնիկների և իմպուլսների դինամիկայից տվյալ պահին, ավելի ճիշտ՝ ակնթարթում, և հենց էդ ակնթարթում է, որ մարդն իսկապես ունենում է էդ ազատ կամքի դրսևորումը, դրա դռները, հնարավորությունը էդ մի ակնթարթում է, որ բացվում է մարդու համար (սեղմել, թե չսեղմել դռան զանգը), ապա՝ կատարում է որոշումը։ Այստեղ Ուելբեքը քո կողմից է՝ կա տենց բան՝ ազատ կամք, և ակնթարթի մեջ, ուղեղի որոշակի քիմիական վիճակից գեներացվող։ Իսկ ես ասում եմ՝ չես կարող ասել, թե դա ազատ կամք է (իսկապես ընտրություն), թե կանխորոշված ճանապարհ, քանի որ չենք կարող այն չեղարկել կամ հետ գնալ ժամանակի մեջ և կատարել մի ուրիշ ընտրություն։

Իսկ Փոքրիկ Իշխանի գեներալն ու ճայն այն մասին են, որ թագավորները պետք է խելացի /իրագործելի/ հրամաններ արձակեն, եթե ուզում են, որ դրանք կատարվեն՝ հաստատելու համար իրենց նորին գերազանցության լիակատար իշխանությունը։ Թե սա ինչ կապ ունի մեր թեմայի հետ, դժվարանում եմ հասկանալ։

Հ.Գ.
Nothing of the sort happened on this occasion, and Annabelle went home.
Նշածդ ստեղծագործությունում հեղինակը ընդամենը «գիտականորեն» հեգնում է, որ մարդու արարքներն ու վարքագիծը մեծամասամբ կանխատեսելի են:

Դե չէ, էլի։ Ճիշտ հակառակը։ Կարդա վերևի բացատրությունս, թե ինչի մասին է գրում Ուելբեքը

[Վիշապ]

Թեմայի հետ կապ չունի, բայց ասեմ, որ անգլերենի էդ փոխաբերությունը (religiously) հայերենում կլինի "կրոնավորի մոլեռանդությամբ"։ "Կրոնական մոտեցումը" բառացի է հասկացվում, ինչպես և անգլերեն religious approach-ը։

«Կրոնավորի մոլեռանդությամբ»-ը համեմատություն է, փոխաբերություն չի վայթե... Բայց դու աչքիս ուզում ես հակաճառել

... Իսկ ես ասում եմ՝ չես կարող ասել, թե դա ազատ կամք է (իսկապես ընտրություն), թե կանխորոշված ճանապարհ, քանի որ չենք կարող այն չեղարկել կամ հետ գնալ ժամանակի մեջ և կատարել մի ուրիշ ընտրություն։

Փորձիր բացատրել անցյալ գնալու իմաստը, եթե դու կարող ես ներկայում ինքդ քեզ ընտրություն տալ ու արդյունքներն էլ համեմատել:
Առաջարկում եմ թարթել մի աչքդ, հետո մյուսը: Հերթականության ընտրությունը թողնում եմ քեզ: Քիչ անց կրկնիր հակառակ հերթականությամբ:
Հարց. Գումարային քանի՞ ընտրություն ունես:

Իսկ Փոքրիկ Իշխանի գեներալն ու ճայն այն մասին են, որ թագավորները պետք է խելացի /իրագործելի/ հրամաններ արձակեն, եթե ուզում են, որ դրանք կատարվեն՝ հաստատելու համար իրենց նորին գերազանցության լիակատար իշխանությունը։ Թե սա ինչ կապ ունի մեր թեմայի հետ, դժվարանում եմ հասկանալ։

Այսինքն թագավորները ունեն ընտրություն, փաստորեն: Իսկ այ գեներալը ընտրություն չունի՝ պիտի ճայ դառնա: Ահագին շաղկապված հարցեր կան, բայց դու ընտրություն չունես, քանի որ չես հասկանում:

Դե չէ, էլի։ Ճիշտ հակառակը։ Կարդա վերևի բացատրությունս, թե ինչի մասին է գրում Ուելբեքը

Ուելբեքը ինձ ճիշտն ասած հետաքրքիր չի, ես քաղքենի ֆրանսիացիներին չեմ սիրում:
Հին փիլիսոփաներն ավելի հետաքրքիր են, օրինակ Յոհաննես Դունս Սկոտը ասել է՝ «աստված կարող է նյութին հաղորդել մտածելու ունակություն»... Հլը մտածիր

Ֆիզիկ-տեսաբանը ասում է, որ տիեզերքը հնարավոր է, որ կարողանում է մտածել՝

 •

• 

 Սեղմել՝ ցույց տալու համար

Ամեն ինչի կանխորոշված լինելը ավտոմատ իմաստազրկում է ամեն ինչ, օրինակ դու խաղ կխաղա՞ս, եթե արդյունքը միշտ նույնը լինի ու հայտնի լինի։