Արմաշը հայաբնակ գյուղ է եղել Իզմիթ գյուղաքաղաքից 25կմ հեռավորության վրա, հայտնի է եղել իր վանքով և բարձրագույն հոգևոր ճեմարանով, հիմանդրել են 1611թ-ից Պարսկաստանից գաղթած հայերը։ Հորս կարծիքով, Արմաշ գյուղը որպես հայկական բնակավայր պետք է ավելի հին պատմություն ունենա։ Որոշ աղբյուրներ փաստում են, որ այդտեղի հայ բնակչությունը գաղթել է Անիի կործանումից հետո, 10-11 դարերում։ Դրա կողմնակի վկայություններից կարող են լինել նաև այն, որ, օրինակ, պապուս հայրը և որոշ այլ արմաշեցիներ իրենց խոսքում օգտագործում էին «ծո՛» դիմելաձևը, որը հատուկ է Շիրակի հարթավայրի բնակչությանը։
Արմաշ գյուղը 20-րդ դարի սկզբներին ունեցել է մոտ 1500 բնակիչ, և քանի որ աշխարհագրորեն այն գտնվել է Թուրքիայի եվրոպական մասին շատ մոտ, բնակչությանը չեն կոտորել, միայն տեղահանել և աքսորել են։ Եղեռնից հետո, հայտնի է, որ շարունակվել են պապուս պապի՝ Հարությունի միայն երկու որդիների՝ Համբարձումի և Աշոտի ճյուղերը (Համբարձումը պապուս հայրն է, իսկ պապս կրում էր իր պապու՝ Հարությունի անունը)։ 1915 թվին պապուս հոր՝ Համբարձումի ընտանիքը, Արմաշի ողջ բնակչության հետ, աքսորվում են թուրքի գյուղ, որտեղ տեղավորվում են տեղացի թուրք տանտիրոջ տանը։ Յուրաքանչյուր հայ ընտանիքի կացարան է հատկացվել թուրք տանտիրոջ տանը, ապրուստը հոգացել են իրենց աշխատանքով, հիմնականում օգնելով տանտիրոջը գյուղական և տնայնագործական աշխատանքներում։ Թուրքերի վերաբերմունքը եղել է բարյացակամ (այդ մասին իրենք՝ հայերն էին պատմում)։ Առաջին համաշխարհայինում Թուրքիայի պարտությունից հետո պապուս հոր և նրա եղբոր ընտանիքները վերադառնում են Արմաշ՝ իրենց տուն, որտեղ ապրում են մինչև 1920 թվականը, երբ հունական նահանջող բանակի հետ (հույները պարտվեցին Աթաթուրքին) տեղափոխվում են Հունաստան՝ Սալոնիկ քաղաքը, ուր 12 տարի ապրում են գաղթականի կյանքով՝ առանց տուն-տեղի, վարձու աշխատանքով, մինչև որ 1932-ին պապուս հայրը՝ Համբարձումը, իր ընտանիքի հետ ներգաղթում է Խորհրդային Հայաստան՝ Երևան, իսկ Աշոտը՝ եղբարը, ավելի շուտ էր ներգաղթել՝ 1924-ին։ Այսպիսով, հորական պապիս տոհմն եղեռնից հետո և հետևանքով ամբողջությամբ հաստատվել է Հայաստանում։ 1938-ին Համբարձումին 1000քմ տարածքով հողամաս են տալիս Արաբկիր թաղամասում (ներկայիս Սունդուկյան փողոցի մասերում), որտեղ պապս և իր հայրը տուն են կառուցում․ այնտեղ ծնվել է հայրս, անտեղ ծնվել եմ ես (տունը, և թաղի մնացած բոլոր սեփական տները, քանդեցին 70-ականների վերջերին՝ հայպետջրնախագիծ ինստիտուտի շենքի կառուցման համար)։
Իմ ազգանունը բնորոշում է պապերիս արհեստը Արմաշում՝ բրուտագործություն, կավագործություն։ Այդ ազգանունը ծագել է թուրքերեն համապատասխան բառից, որն անհասկանալի պատճառներով մի-փոքր հնչունափոխվել է մեր ազգանվան մեջ, արդյունքում իմ ազգանունը աշխարհում եզակի է, այսինքն, այդ ազգանունով գտնված որևէ մարդ ինձ ազգական է, ընդ որում, ոչ շատ հեռավոր, քանի որ իմ տոհմի պատմությունը, ազգանվան հաստատումից ի վեր, հայտնի է առավելագույնս մինչև 5 սերունդ։ Ավելին, համարյա համոզված եմ, որ կոնկրետ իմ անուն-ազգանունը աշխարհում կրել և այս պահի դրությամբ էլ լրում եմ միայն ես։ Այ այսպիսի անհարմար իդենտիֆիկացիա
Ի պատասխան հարցմանը՝ տոհմից եկող սխրանքների մասին, չկան նման բաներ․ հասարակ, աշխատավոր մարդիկ են եղել, բայց հայտնի են եղել որպես ոսկեձեռ վարպետներ, ինչը գենետիկորեն շարունակվել է սերնդե-սերունդ․ պապուս հայրը հյուսն էր՝ լավ մասնագետ, պապս նույնպես համբավավոր վարպետ էր՝ աշխատել է Երևանի գրեթե բոլոր տպարաններում, վերանորոգում էր տպագրական մեքենաները, հայրս՝ նույնպես բազմաշնորհ է, թեև մտավոր ոլորտի աշխատող, բայց ձեռքից ամենից գալիս է՝ շինել, սարքել, վերանորոգել, ընդ որում՝ կատարելության ձգտող որակով։ Աղջիկս ժառանգել է այդ գեները։ Ի դեպ, պապուս հայրը, Երևան ներգաղթելուց հետո, տան օգտագործման համար պատրաստել էր մի ջուլհակի դազգահ, որը հետագայում ցուցադրվում էր Հայաստանի պատմության թանգարանում։ Ի դեպ, պապուս հայրը երիտասարդ տարիներին Արմաշում նաև հայտնի որսորդ է եղել (իր երկփողանի հրացանը ներգաղթելիս հետը Երևան էր բերել և պահում էր իր մահճակալի ներքնակի տակ)։ Առաջին համաշխարհայինի տարիներին, խուսափելով թուրքական բանակ զորակոչվելուց, բարձրացել է սարերը և միացել ֆիդայիներին, մտերիմ է եղել Անդրանիկի օգնականներից Գրիգոր անունով մի շատ խիզախ և վրեժի ծարավ երիտասարդի հետ, որի հետ կապը պահպանել է նաև Երևան ներգաղթելուց հետո (հաճախ գալիս էր մեր տուն)։ Իսկ նրա որդին՝ պապս, նույնպես հետաքրքիր պատմություն է ունեցել․ աքսորի, գաղթի պատճառով կրթություն չէր ստացել (դպրոց չի գնացել), թեև Հայաստան գաղթելուց հետո փորձել է կրթություն ստանալ դպրոցում՝ քսան տարեկանում, մանկահասական աշակերտների հետ նստելով նույն դասարանում, բայց էրեխեքը ձեռ են առել, նա էլ բարկացել ու դուրս է եկել։ Այնուամենայնիվ, ինքնուրույն գրաճանաչ է դարձել․ շատ էր սիրում կարդալ և միշտ գիրք էր կարդում, ընդ որում՝ կիսաձայն ու մատը տողի վրա դրած։ Հայերենից բացի լավ տիրապետում էր թուրքերեն, հունարեն և ռուսերեն լեզուներին (հիշում եմ, որ տատս ու պապս երբ մի բան էին ուզում ասել, որ մենք չհասկանանք, իրար հետ թուրքերեն էին խոսում), սիրում էր ընկերական հավաքույթներ, լավ հագնվել (միշտ կոկիկ, մաքուր ու մոդայիկ), աշխատասեր էր շատ, բայց նաև սիրում էր լավ հանգստանալ (հանգստյան տներ, սանատորիաներ, ծովափ), հիանալի լողորդ էր, որը սովորել էր Հունաստանում ծովափնյա քաղաքում ապրելու շնորհիվ, ուներ առաջադեմ հայացքներ, և նաև թաղում առաջինն էր, որ գնեց ռադիո, ապա հեռուստացույց (ամբողջ թաղը հավաքվում էր մեր տանը հեռուստացույց դիտելու), ավտոմեքենա։ 1941-ին զորակոչվում է Կարմիր բանակ և ապա ուղարկվում ռազմաճակատ՝ Հայկական դիվիզիայի կազմում մասնակցելու մարտերին, բայց հենց անմիջապես, Կերչի թերակղզում, վիրավորվում և գերի է ընկնում գերմանացիների ձեռքը։ Եղել է Ավստրիայի տարբեր համակենտրոնացման ճամբարներում, ընկերներով փախուստի երկու անհաջող փորձից հետո հրաշքով փրկվել է մահապատժից իր ոսկեձեռ վարպետ լինելու շնորհիվ․ պապուս գերմանացիները պահել են իրենց զինտեխնիկայի վերանորոգման համար, ընդ որում՝ հրամայել են իրեն մասնագետ-օգնականներ վերցնի գերիների խմբից, պապս էլ ինչքան հայ կար, նրանց էր մատնացույց արել, թեև նրանք գյուղացի, գործից չհասկացող մարդիկ են եղել։ Հորս հորական կողմի մասին Էստեղ կանգ առնեմ, թե չէ անվերջ կպատմվի․․․
Մեջբերել
Արամ-ի խոսքերից
Այդ տարիներին պահած իր սեփական ոսկիների մասին հարազատները դեռ մինչև վերջերս խոսում էին ու էլ տեղ չմնաց, որ չքանդեին՝ գտնելու նպատակով, բայց ապարդյուն․ ենթադրվեց, որ նրա բազմաթիվ կանայք են գտել ու տարել (մամայիս պապը բազմիցս ամուսնացած է եղել)։ Պապս, ի տարբերություն իր հոր, բավական միամիտ, պարզ ու անչափ բարի անձնավորություն էր, սիրում էր կենդանիներ և շատ հավեսով մարդ էր։ Աշխատում էր հայէներգոյում երկար տարիներ, դեռ 50-ականներից ստացած հոյակապ մի բնակարան ուներ Երևանի կենտրոնի էլիտ շենքերից մեկում՝ Երիտասարդական մետրոյի դիմաց, ուր ապրում էր իր 5 դուստրերի և կնոջ հետ՝ բարեկեցիկ կենցաղով, ինչը որպես ժառանգություն պահպանվեց և անցավ հաջորդ սերունդներին։ 
Էջանիշներ