Եվ ապրեցին նրանք ուրախության և խրախճանքների մեջ,
մինչև որ նրանց մոտ եկավ
հաճույքներ խափանողն ու հավաքույթներ ցրողը․․․
«Հազար ու մի գիշեր»
ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԾՈՎԱԳՆԱՑ ԴԱՐՁԱ
Սինդբադ Ծովագնաց
Հանուն գթասիրտ ալլահի (արաբերեն նշանակում է աստված), ում մոտ փրկություն ենք որոնում։ Թող օրհնի Ալլահը Մուհամմեդին, Իր ազնվազարմ Մարգարեին, նրա ընտանիքն ու տոհմը։ Գոհություն և գովասանություն տիրակալին, որ չունի ո՛չ սկիզբ, ո՛չ վերջ և որի թագավորությանը մայրամուտ չկա, ով ամենքին տալիս է իր դիրքին համապատասխան և ոչ մեկի բաժնից ոչ մի օր չի պակասեցնում։ Փա՛ռք Ալլահին, էությամբ մեծ և մշտնջենական, որոշումների մեջ արդարացի, գործերի մեջ՝ իմաստագույն։
Անունս Սինդբադ է, բարեկամներս ու մտերիմներս ինձ կոչում են Սինդբադ Ծովագնաց։ Խալիֆների Բաղդադ քաղաքում, ուր ապրում եմ, բոլորն ինձ ճանաչում են։ Ես այստեղ մինչև անգամ հռչակ եմ վայելում և պատճառը բնավ այն չէ, որ միշտ ձգտում եմ գթասիրտ ու առատաձեռն լինել, ինչպես մեզ պատվիրում է վարվել մեծազոր Ալլահը։ Թող ների ինձ Տիեզերքի Արարիչը, թե պարծենում եմ։ Ես ճամփորդել եմ, անհամար վտանգների միջով անցել, զարմանահրաշ արարածների հանդիպել։ Բոլոր յոթ ծովագնացությունները, որոնք կատարել եմ փոթորկուն ծովերով, լի են եղել անհավատալի արկածներով, որոնց ինքս էլ դժվարությամբ կհավատայի, եթե անձամբ գլխովս անցած չլիներ։ Բաղդադում սիրում են այս մասին խոսել․ ընդ որում պատմությունները բերանից բերան անցնելով չափազանցված ձևեր են ընդունել, որը բնավ սրտովս չէ։ Որոշ բաներ ջնջվել է մարդկանց հիշողությունից, տասնապատիկն ավելացվել։ Գինետներում հաճախ կարելի է հանդիպել գունագեղ պատմող դերվիշների, որոնք նկարագրում են Սինդբադ Ծովագնացի նավարկությունները։ Դրանց մեջ զանազան իֆրիտներ կան, լեռան հասակ ունեցող ձկներ, ռուխ գերբնական թռչյուն, որն իր ձագերին փղի մսով է կերակրում, միակնանի հրեշ, որին մարդիկ ցիկլոպ անունն են տվել, անհամրելի գանձեր, որչափ Հարուն ալ Ռաշիդի գանձարանում էլ չի գտնվի։
Շատ ժամանակ է անցել իմ յոթ նավարկության օրերից, դրանց մասնակիցների մեծ մասը հեռու է, յոթ ծովից այն կողմ, ասենք, հազիվ թե նրանցից գոնե մեկին հնարավոր լինի գտնել ապրողների մեջ (Թող փառավորվի նրա անունը, ով չի մեռնում)։ Եվ ահա, ի օր ծերության հանձն առա թղթին հանձնել դեպքերի միակ ու ճշմարիտ տարեգրությունը։
Մորս չեմ տեսել, Ալլահը նրան վերցրել է ինձ աշխարհ բերելիս․ ասում են՝ շատ գեղեցիկ կին է եղել։ Հայրս հարուստ վաճառական էր, նա հարգանք էր վայելում Բաղդադ քաղաքում և մուտք ուներ պալատ, ուր որոշ ապրանքներ էր մատակարարում։ Պայծառաշուք խալիֆ Հարուն ալ Ռաշիդի կառավարման երկրորդ տարում իմ սիրելի ծնողը կյանքի անցողիկ բնակարանից հանդերձյալ կյանքի հավիտենական տուն տեղափոխվեց, ինձ՝ իր մանկահասակ որդուն թողնելով իր ողջ կարողությունը։ Պատանեկությանս վարդագույն տարիներն ու վաղ երիտասարդությանս կարմիր տարիներն անցել են լիության ու պերճանքի մեջ։ Շատերը կնախանձեին իմ բախտին, քսակս միշտ լիքն է եղել։ Բայց ինչպես հաճախ է պատահում հարուստ ժառանգների հետ, որոնց նեղ օրը նույնքան անծանոթ է, որքան իֆրիտին խղճամտանքը, ես կարճ ժամանակում քամուն տվեցի գրեթե ողջ հայրական ունեցվածքը։ Ապա վաճառեցի իմ բոլոր ճոխ հագուստները, հողերը, տունը, որտեղ բնակվում էի, և այդ բոլորը երեք հազար դիրհեմ փող արեց։ Վճռել էի ճամփորդել, աշխարհ տեսնել, թեև առայժմ անհայտ էր, թե ինչ ուղղությամբ պետք է գնամ։ Արևմո՞ւտք, որպեսզի Կահիրե և Իսքանդարիե հասնեմ, Արևե՞լք, ուր գտնվում է հեքիաթային Հնդկաստանը, թե՞ Հարավ, որտեղ սուրբ Մեդինան է և սրբագույն Մեքքան, Մարգարեի անվան հետ կապված երկու արժանահիշատակ ուխտավայրեր, որոնց տեսնելը ամենի մի ուղղահավատ հավատացյալի նվիրական երազանքն է։ Անհնար է կռահել Ալլահի մտքերը ու իմանալ նրա ծրագրերը։ Ոչ մեկը չի կարող վստահ լինել, որ երեկոյան գլուխը բարձին դնելով առավոտյան բաց կանի աչքերը, իսկ անփորձ երիտասարդը, որը երեք հազար դիրհեմ ունի գրպանում, առավել ևս չի կարող կանխատեսել, թե սոսկ մեկ ակնթարթ հետո ինչ կպատահի իր հետ։
Բաղդադում ճամփորդը սոսկ ուղևոր չէ․ նա իր հետ պետք է ապրանք ունենա, որպեսզի օտար երկրներում շահույթով վաճառի, ու եթե Երկնքի կամքը լինի, հարստացած տուն վերադառնա։ Ահա թե ինչու ծախեցի իմ բոլոր ճոխ զգեստները ու դրանցից ոչ մեկը չթողեցի, արտաքուստ ոչ մի ընդհանուր բան այլևս չունենալով հարուստ վաճառականի որդու հետ, որն անամպ մանկություն է ունեցել։ Թրթռացող սրտով քայլում էի դեպի շուկա։ Ծանոթներիս մեծ մասը քար անտարբեր էր անցնում իմ կողքից, քիչ խորաթափանց մարդիկ էին գտնվում, որոնք անպաճույճ հագուստների մեջ էլ ճանաչում էին Սինդբադին։ Ըստ երևույթին նրանք զարմանքով խորհում էին սնանկության ու այլ մռայլ բաների մասին, որոնք երիտասարդ անխելամիտ մարդկանց մշտական ուղեկիցներն են։ Որոշել էի նոր կյանք սկսել, այդ պատճառով իսկը սրտովս էր, որ կերպարանափոխության շնորհիվ գրեթե անճանաչելի եմ դարձել։ Բայց Երկինքը որոշեց կատարելության հասցնել իմ փոխակերպությունը, և աշխարհիս երեսին չկա մի մարդ, որ կարողանա հակառակ գնալ Նախախնամության կամքին։
Բաղդադում հազար անգամ հազար մարդ է ապրում, նման եռուզեռ քիչ քաղաքներում կարելի է հանդիպել։ Փողոցներն այստեղ մարդաշատ են, դժվարանցանելի, անհնար է Բաղդադում հարյուր քայլ անցնել ու հարյուր հոգու չդիպչել։ Ահա և մի բեռնված ջորու բախվեցի ու սայթաքելով կեղտոտ ջրափոսն ընկա։ Զայրույթիս չափ ու սահման չկար, ով հայտնվել է նման իրավիճակում, անշուշտ կհասկանա իմ վրդովմունքը։ Իֆրիտի և ղուլի գարշելի խառնուրդ անվանեցի բեռատիրոջը, պատասխան ստացա, որ չորքոտանի կենդանին ավելի խելացի է, որովհետև ուշադիր նայում է ոտքերի առաջը։ Հասկանալի է, հայհոյանքների փոխանակումը ինձ որևէ օգուտ չբերեց։ Ամոթից այրվելով ոտքի կանգնեցի, որպեսզի ինձ կարգի բերեմ, սակայն որքան ջանացի մաքրել, այնքան ցեխն ավելի տարածեցի հագուստիս վրա։ Շփոված ու անօգնական կանգնել մնացել էի անորոշության մեջ, խորհում էի տուն վերադառնալու և հագուստս փոխվելու մասին, երբ դիմացս երեք ալեհեր ծերունիների տեսա։ Մեկը երփներանգ սիրամարգ ուներ ձեռքին, մյուսը՝ տարօրինակ կառուցվածքի խողովակ էր տանում, իսկ երրորդը քրտինքի մեջ լող տալով մի բավական խոշոր փայտե ձի էր քարշ էր տալիս, որի գերբնական սև երանգը գուցե գերազանցում էր ալ-Մալիկ Ասվադ իֆրիտի դեմքի սև գույնը։
«Հանուն գթասիրտ Ալլահի, որը բոլոր ուղղահավատ հավատացյալների հայրն է,- ասաց ծերունին, որ փայտե ձի ուներ,- օգնիր ինձ խալիֆի պալատ հասնել։ Ես առատաձեռնորեն կվճարեմ»։ Շատ զարմացա լսելով այս խոսքերը, բայց արագ հասկացա, թե բանն ինչ է․ անպաճույճ արտաքինը՝ ինձ, հարուստ վաճառականի որդուս, բեռնակրի աստիճանի էր իջեցրել։
Անքննելի են Ալլահի ուղիները և Ալլահից բացի ուրիշ Ալլահ չկա։ Եթե Տիեզերքի Արարիչն ու դրա տերը որոշել է ինձ բեռնակրի տեսքով խալիֆի պալատ հասցնել, ապա նրա կամքն անշուշտ կկատարվի։
Դրանք երեք իմաստուններ էին, որոնք իրենց ողջ կյանքը գրքերի առաջ կքած էին անցկացրել։ Թե ինչ առարկաներ էին տանում Հարուն ալ Ռաշիդի պալատ, ինձ հասկանալի դարձավ նրանց խոսակցություններից։
«Որպեսզի այս սիրամարգին սովորեցնեմ ավետել ժամը,- ասաց առաջին ծերունին,- ես կարդացել եմ հնդիկ բրահմինների և քրիստոնյա գիտնականների բոլոր իմաստնությունները։ Հուսով եմ արդարամիտ խալիֆը կգնահատի իմ վաստակը ու այդ միջոցներով ալքիմիական փորձեր կդնեմ և արճիճից ոսկի կստանամ»։ Մինչ զարմացած նրան էի նայում, խոսեց երկրորդ ծերունին։ «Հանուց հայտնի է,- ասաց նա,- որ գողերի ու ավազակների ժամերը գիշերային ժամերն են։ Ուստի բարենպաստ համարեցի հնարել այսպիսի մի սարք, որը մթնշաղին ու խավարին ամեն անգամ ոստիկանի պես ձայն կտա, երբ քաղաքի դարպասներով գող կամ ավազակ անցնելիս կլինի։ Հուսով եմ ազնիվ խալիֆը ըստ արժանավույն կգնահատի իմ ջանքերը»։ Մինչ խորհում էի այն մասին, թե իմաստունի հնարած խողովակն ինչպես է գողին ու ավազակին տարբերելու արդարամիտ և ազնիվ մարդուց, խոսեց երրորդ ծերունին։ Նա իր սևափայտե ձիուն նայեց, ապա ինձ, որ տանում էի այդ ձին, և ասաց։ «Ես առայժմ չեմ բացահայտի, թե ինչի է ունակ իմ փայտե ձին։ Կասեմ միայն, որ ավելի թանկ արժե, քան մատիս մատանին, որը ոսկերիչները հազար դինար են գնահատում»։ - Ակամայից աչքս նրա մատանուն դարձրի։ Խոշոր զմրուխտը, որ պսպղում էր միջնամատին, իսկապես կարող էր այդքան արժենալ։
Երբևէ ծանր գործ արած չկայի, այդ պատճառով շուտ հոգնեցի։ Ծերունիները շարունակում էին զրուցել և ուշադրություն չէին դարձնում վրաս։ Բարեբախտաբար «Հավերժության Պալատը», ուր կենում էր խալիֆը, հեռու չէր։ Տիգրիսի ափով քառորդ ժամ քայլելուց հետո մոտեցանք պալատի դարպասներին, պահազորը մեզ մի քանի աննշան հարց տվեց ու ներս թողեց. ըստ երևույթին խալիֆը տեղյակ էր ու սպասում էր երեք իմաստուններին։
Հայրս մի քանի անգամ երջանկություն է ունեցել մուտք ունենալ պալատ ու կանգնել Բաղդադի ազնիվ վեհապետի աչքերի առաջ, իսկ ահա ես՝ առաջին անգամն էի։ Մինչ այդ պալատը միայն դրսից էի տեսել, և պետք է ասեմ, որ այն ներսից տասնապատիկ ավելի գեղեցիկ էր։ Ոսկեգմբեթ շինություններ, նախշազարդ պատեր, հրաշագեղ այգիներ, երփներանգ ծաղիկներով զարդարված սիզամարգեր, զովություն սփռող շատրվաններ, քչքչան առվակներ, որոնք հոսող ջուրը մի ավազանից մյուսին էին միացնում։ Այդ բոլորը ես տեսա կողմնակի հայացքով, երկու կես լինելով ծանր բեռս քարշ տալու և շուրջբոլորս եղած գեղեցկությամբ աչքերս ուրախացնելու տենչանքի միջև։ Վերջապես պալատ հասանք, որն է՛լ ավելի շքեղ էր ու շլացուցիչ։ Ես տեսա բյուր որմնաքանդակներ, որոնցից ոչ մեկը նման չէր մյուսին, կամարներ ու կամարակերպ ելքեր, որոնց ճակատին մաքուր ոսկով գրված էին Ղուրանի առավել ուշագրավ հատվածները։ Շատ տոհմիկ ազնվականներ, որոնք Բաղդադի փողոցներում դեսպակներով էին շրջում, իրենց պայծառափայլ արտաքինը թաքցնելով մետաքսե վարագույրների ետևում, մեծալուրջ ու պատկառելի անցնում էին մեր կողքով։ Ատլասից ու բեհեզից կարված թանկարժեք խալաթները և փքուն չալմաները, որոնց ճակատային մասում խոշոր զմրուխտ կամ նռնաքար էր շողշողում, ավելի վեհաշուք տեսք էին տալիս նրանց։ Փորձում էի կռահել, թե ովքեր կարող էին լինել։ Արդյոք այն մեկը Ահմեդ ադ Դանաֆը չէ՞ր, խալիֆի աջկողմյան էմիրը, որը հազար դինար ռոճիկ է ստանում և քառասուն մարդ ունի իր ենթակայության տակ․․․ կամ գուցե Հասան Շումա՞նն է, ձախկողմյան էմիրը, որը նույնպիսի արտոնություններ է վայելում․․․ իսկ այն տարեց ամբարտավան դեմքով մարդը մի՞թե Ալի իբն Մահանը չէր, գաղտնի ծառայության էմիրը, որը ուզածդ ժամի մուտք ունի խալիֆի մոտ․․․ Սևափայտե ձին, կամ, ավելի ճիշտ, դրա ծանրությամբ պատճառաբանված դժվարությունները թույլ չէին տալիս, որպեսզի իմ անփորձ միտքը երկար կանգ առնի նույն առարկայի վրա։ Իսկույն մտածեցի, որ նրանց հագուստների պես ճոխ ապրանքներ կառնեմ ու մեծ շահույթով կվաճառեմ յոթ ծովերից այն կողմ, ապա սկսեցի խորհել այլ բանի մասին, և այդպես շարունակ, մինչև որ չորրորդ դարպասը անցնելուց հետո խալիֆի դռներին հասանք։
Տպավորված՝ տեսածս բարձրաշխարհիկ տեսարաններով, արդեն կանխավայելում էի սիրելի խալիֆին տեսնելու երջանկությունը։ Սակայն մի ցմփոր ճաղատ ներքինի, որի երազկոտ դեմքը մատնում էր նրա հաշիշամոլ էությունը, միայն երեք մարդու համաձայնեց ներս թողնել։ Ծերունին, որ բեռնակրի աշխատանքի դիմաց ինձ շռայլ վարձատրություն էր խոստացել, հաճոյակատար գլուխ տվեց նրան և հանձն առավ անձա՛մբ խալիֆի մոտ մտցնել սևափայտե ձին, այն գրեթե խլելով ինձանից։
Բեռնակրի ծանր աշխատանքից սիրտս արագ էր զարկում։ Գիտակցությունս մթագնված էր, մշուշոտ էի պատկերացնում, թե շուրջբոլորս ինչ է կատարվում։ Ասես երազում տեսա, թե ինչպես երեք իմաստունները ակնածանքով ու երկյուղածությամբ առաջ քայլեցին ու պահազորի սևամորթ զինվորների նիզակները հուժկու իրար զարկվեցին նրանց ներս անցնելուն պես։
Ինձանով առհասարակ չհետաքրքրվեցին։ Հաշիշամոլ ներքինին՝ ըստ երևույթին խալիֆի ծառաների էմիրը, իր գործերով ինչ-որ տեղ գնաց, իսկ պահազորայինները, որոնք հավանաբար Հաբեշստանից էին, ցածրաձայն զրուցում էին ու նույնպես ուշք չէին դարձնում վրաս։ Շատ էի ցանկանում խալիֆին տեսնել։ Հետաքրքրասիրությունն ինձ մղում էր դռնից ներս նայել, բայց պահազորայինների մռայլ դեմքերը պերճախոս վկայում էին, որ հանդգնություն չեն հանդուրժի։ Ասենք, դրանք բոլորովին էլ վատ տղաներ չէին, և հենց նրանց խոսակցությունից իմացա, որ աշխարհակալ վեհապետից բացի արքայական սրահում են՝ Զուբեյդան, նրա կինը, արքայազն Մուհամմեդ ալ-Ամինը, վեզիր Ջաֆարը, վրեժի դահիճ Մասրուրը և պալատական բանաստեղծ Աբու Նուվասը։
Էջանիշներ