Պատմական անկյուն

**Arjo** · 11.01.2021, 14:39

Էդուարդ I-ի դարաշրջանը (1272-1307 թվականներ) հսկայական ազդեցություն է ունեցել Անգլիայի ներքին զարգացման վրա: Օրենսդրությունն ու արդարադատությունը բարելավվել են, առաջացել են համաշխարհային դատարաններ[61]։

1290 թվականին Էդուարդ I-ը երկրից վտարում է բոլոր հրեաներին՝ վերցնելով նրանց ամբողջ ունեցվածքը, ինչը դժգոհություն է առաջացնում բանկիրների մուտ։ 1295 թվականին Էդուարդ I-ը օրենք է ստորագրում, համաձայն որի յուրաքանչյուր կոմսություն իրավունք է ունենում 2 ասպետ ներկայացնել խորհրդարան, իսկ յուրաքանչյուր քաղաք՝ 2 ներկայացուցիչ, այսինքն՝ «Մոդելային պառլամենտ»[62][63][64][65]:

Արտաքին քաղաքականության մեջ Էդվարդը նվաճում է Ուելսը և Ուելսի արքայազնի կոչում է նվիրում նորածին աորդուն՝ Էդուարդին, որը մինչ այժմ տրվում է անգլիական գահի ժառանգներին:

**Arjo** · 11.01.2021, 14:40

Էդուարդ I-ի որդին և իրավահաջորդը՝ Էդուարդ II-ին (1307-1327 թվականներ) ամբողջ կյանքի ընթացքում լուրջ մարդու տեղ չեն դրել: Էդուարդը պետք էր ճանաչեր Շոտլանդիայի թագավորության անկախությունը, իսկ Ռոբերտ Բրյուսը մնաում է թագավոր՝ մահից հետո գահը փոխանցելով որդուն՝ Դավիթին[66]:

Էդուարդի ամոթալի կյանքը հանգեցնում է նրան, որ կինը՝ Իզաբելլան, տիրում է ամբողջ երկիրը և Վեստմինստերյան պալատում խորհրդարանը հայտարարում է թագավորի ջախջախումը: Էդուարդ III-ը գահ է բարձրանում մոր հովանու ներքո[67]:

**Arjo** · 11.01.2021, 14:40

1334 թվականին, Էդուարդ III-ի օրոք (1327 - 1377 թվականներ), Շոտլանդիան կրկին ստիպված էր ճանաչել Անգլիայի գերագույն իշխանությունը։ Անկախությունը վերականգնելու փորձը հանգեցնում է 1346 թվականին Նևիլի խաչի ճակատամարտից հետո տեղի ունեցած շոտլանդացիների ստրկությանը և նրանց թագավոր Դավիթ Բրյուսի 11-ամյա գերությանը:

1315-1317 թվականներին Հյուսիսային Եվրոպայում միլիոնավոր մարդիկ մահանում են մեծ սովի ժամանակ: Անգլիայում մահանում է մոտ կես միլիոն մարդ՝ բնակչության ավելի քան 10%-ը[68][69]: 1347-ից 1348 թվականները տեղի է ունենում բուբոնային ժանտախտի համաճարակ[70][71]: Մահվան դեպքերը կազմում են ընդհանուր բնակչության 25% ից 60%-ը[72]:

1337 թվականին սկսվում է Հարյուրամյա պատերազմը Էդուարդ III-ի և Վալուաների միջև[67]: Առաջին փուլն ավարտվում է Էդուարդ III-ի և նրա որդու՝ Սև արքայազնի մահից հետո, կորցնելով 1380 թվականին Ֆրանսիայում բոլոր անգլիական ունեցվածքները, բացառությամբ Ակվիտաինի, Գվինի և Կալայի քաղաքներից[73]։

Էդվարդ III-ի օրոք Հռոմի պապին հանձնելու արգելքը վերանում է և արգելվում է ազգային պալատներին դիմել պապական կուրիա[74]: Անգլերենը սկսվում են օգտագործել ֆրանսերենի փոխարեն բոլոր դատարաններում, պաշտոնական հաղորդակցություններում և ակտերում:

**Arjo** · 11.01.2021, 14:41

Լանկաստերների դինաստիա (1399-1461 թվականներ)

Հենրի IV (Ֆրանսիա)-ի թագավորության տարիներիները (1399-1413 թվականներ) նշանավորվել են մի շարք դավադրություններով և ապստամբություններով: Հենրին հաղթանակել է բոլոր փորձությունները և ամրապնդել գահը[75]: Հոգևորականներին գոհացնելու համար հրապարակվել է օրենք «հերետիկոսներին այրելու» մասին, որը հիմնականում ուղղված էր Ջոն Ուիկլիֆի կողմնակիցների` լոլլարդների դեմ:

Հենրի IV-ի ժառանգը Հենրի V-րդն էր, կառավարել է 1413-1422 թվականներին: Գահ բարձրանալուց հետո շրջապատել է իրեն փորձառու խորհրդականներով և դավադիրներին հետ է վերադարձրել ազատությունը և ունեցվածքը[75]:

Հենրին վերականգնել է Էդուարդ III-ի իրավունքները ֆրանսիական գահի նկատմամբ[75]: Ֆրանսիայում բռնկված ներքին խռովությունները Կարլոս VI-ի օրոք նպաստել են երկարատև պատերազմներին։ Աներոջ մահից հետո նա դարձել է Ֆրանսիայի թագավոր: Շուտով Հենրիը մահացել է` թողնելով ինը ամսական որդուն երկու գահի ժառանգ[76]:

Հենրի VI-ի մանկության տարիներին պետությունը կառավարել են հորեղբայները` հերցոգ Գլուստերը Անգլիայում և հերցոգ Բեդֆորդը Ֆրանսիայում: Սկզբում անգլիական զենքը հաջողությամբ է գործել Կարլոս VII-ի դեմ: Շնորհիվ ֆրանսիական ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքի, Ժաննա դ'Արկի հերոսության և Կարլոս VII-ի համառությանը անգլիացիները աստիճանաբար կորցրել են իրենց նվաճումները Ֆրանսիայում, և 1453 թվականին նրանց ձեռքերում մնացել էր միայն Կալեն[77][78]:

**Arjo** · 11.01.2021, 14:41

Կարմիր և Սպիտակ վարդերի պատերազմները (1455-1485 թվականներ)

Սկսվեում է 30-ամյա հաջորդական պատերազմների շարքը՝ Յորքի և Լանկաստերի դինաստիաների միջև, որոնք հայտնի են որպես «Սքարլեթ» և «Սպիտակ և կարմիր վարդերի պատերազմ»: Կարմիր վարդերի կամ Լանկաստերների կողմնակիցներն էին հյուսիսարևմտյան կոմսությունները, ինչպես նաև ուելսը և Իռլանդիան, բարոնների հետ Սպիտակ վարդերի կամ Յորքերի կողմնակիցներն էին առևտրական հարավ-արևելքը, քաղաքային բնակչությունը, գյուղացիությունը և Ստորին պալատը:

Նորթգեմփթոնի մարտերում (1460 թվական) Յորքը գերեվարել է թագավորին և ստիպել է Վերին պալատին ճանաչել իրեն պետության պրոտեկտոր և գահաժառանգ (1461 թվական)[79]: Թագուհի Մարգարիտան իր կողմնակիցներով անսպասելի հարձակվել է նրա վրա Ուեյկֆիլդում և մահապատժի ենթարկել:

Յորքի ավագ որդին վրեժխնդիր է եղել իր հոր համար: Նա գնացել է Լոնդոն, որտեղ քաղաքացիները ուրախությամբ ընդունել են նրան և հռչակել թագավոր (1460 թվական)[80]: Գնալով թագուհուն ընդառաջ, որ հյուսիսում խոշոր բանակ էր հավաքել, նա տարել է հաղթանակ Թաութոնում` Յորքի մոտակայքում: Հենրի VI-ը և Մարգարիտան փախել են Շոտլանդիա:

Էդուարդ IV-ի օրոք պատերազմը շարունակվել է նախկին դաժանությամբ: Մարգարիտան Շոտլանդիայից փախել է Փարիզ, ստացել Լուի XI-ի աջակցությունը և բանակով մտել Անգլիա, սակայն վտարվել է Ուորիկի կողմից: Հենրիի գահը նվաճելու նոր փորձը ավարտվել է Թաուերում գերեվարությամբ: Էդուարդը տարաձալնություն է ունենում նախկին դաշնակից Ուորվիկի հետ, ով ապստամբում է նրա դեմ և մտնում Լոնդոն: Հենրի VI-ը նորից վերականգնվում է գահին, իսկ Էդուարդին Խորհրդարանը հայտարարում է իշխանության գողը: Սակայն վեց ամիս անց Էդուարդը վերադարնում է Կարլոս Խիզախի զորքով և Տյուկսբերիում վճռական պարտություն պատճառում լանկաստրացիներին: Ուորվիկը ընկնում է, Հենրի VI-ը մահանում է աշտարակում, իսկ Մարգարեթը տանջվելով երկար ժամանակ գերության մեջ, Լուի XI-ի ազատում է նրան: Վերջին վտանգավոր լանկաստանցի հետևորդ Հենրի VII-ը (Անգլիա) փախախչում է Բրետան [81]:

**Arjo** · 11.01.2021, 14:42

Յորքերի դինաստիան (1461—1485 թվականներ)

Էդուարդ IV-ի (1483 թվական) մահից հետո ավագ որդի՝ Էդուարդ V-ը հայտարարվում է թագավոր: Սակայն հորեղբայրը՝ Գլյուստերի դքս՝ Ռիչարդ III-ը, ստիպում է խորհրդարանին իրեն ճանաչեն թագավորության խնամակալ և կառավարիչ: Նա ստիպում է Եղիսաբեթ թագուհուն դաստիարակության համար նրան տալ երկրորդ որդուն՝ Ռիչարդին, և երկու իշխաններն էլ խիստ հսկողության տակ էին պահվում Թաուերում: Ժողովուրդը սկսում է լուրեր տարածել Էդվարդ IV-ի երեխաների ծննդյան ապորինության մասին: Էդվարդ IV-ի երկու որդիները երբեք դուրս չեկան աշտարակից [82]։

Ռիչարդը մեծ բանակով շարժվում է Հենրի Թյուդորի դեմ, իսկ օգոստոսի 22-ին Բոսվորթում կայանում է վճռական մարտ, որն ավարտվում է Հենրիի հաղթանակով[83]: Ռիչարդը սպանվում է, և գահը անցնում է Թյուդորերի դինաստիային [84]:

**Arjo** · 11.01.2021, 14:43

Վիլհելմ III Օրանացի կառավարումը

Նոր հեղափոխությունը դինաստիայի պարզ փոփոխություն չէր, այլ նշանավորվեց խորհրդարանի կողմից նոր իրավունքների ձեռքբերման սկիզբը[85]: Վիլհելմի օրոք Վիգերը վայելում էին հսկայական ազդեցություն պետական գործերի վրա: 1689 թվականին խորհրդարանը ընդունեց «Հանդուրժողականության ակտը», որը կրոնական ազատություն է բերում բոլոր այլախոհներին, բացառությամբ «Միասնությունների»: Կաթոլիկներին շատ օգուտ չէր բերել, բայց գոնե վերջիններս այլևս չեն հետապնդվել[86]:

Իռլանդիայում, սակայն, բռնկվում է ապստամբություն՝ դառնալով նշանակալից: 1689 թվականի մարտին, Հակոբը այնտեղ է հասնում ֆրանսիական օժանդակ մարմնի հետ՝ 5 հազար մարդուց բացկացած: Նա վերցնում է Դուբլինը և ստեղծում է Իռլանդիայի խորհրդարան: 1690 թվականի հուլիսին, Վիլհելմն անձամբ պարտություն պատճառեց Բոյենի ճակատամարտում: Իռլանդիայի վերջնական նվաճումը չի տևում մինչև 1691 թվականը, այն բանից հետո, երբ գեներալ Չերչիլը (հետագայում՝ Մարբորոյի դուքսը) երկրորդ անգամ ջախջախում է Հակոբի բանակը Ագրիմի մոտակայքում, գրավում Լիմերիկին և Հակոբը ստիպված է լինում փախչել Ֆրանսիա[87]: Իռլանդացիները ընդունում են Վիլհելմ III-ին, բայց նրանց նույն կրոնի ազատություն տալու պայմանով, ինչպես Շառլ II-ի օրոք[85]:

Ստյուարտների օրոք Ֆրանսիան ծովային վտանգավոր մրցակիցն է դարնում Անգլիայի համար: Լուի XIV-ն ամեն կերպ փորձում է վնասել Անգլիային, աջակցում է Ստյուարտներին և ապաստան տալիս աքսորված թագավորին: Հետևաբար, Ֆրանսիայի հետ պատերազմը բավականին տարածված էր Անգլիայում, բայց դա տվեց քիչ փառք և ավելի քիչ օգուտ: Համաձայն Ռիսվիկի պայմանագրի (1697 թվական), Անգլիան Լուիից ստանում է միայն Վիլհելմի ճանաչումը որպես թագավոր և խոստանում է հրաժարվել Հակոբ II-ին սատարելուց[85]: Հակոբ II-րդը մահանում է 1701 թվականին, և Լուի XIV-ը որդուն ճանաչում է Անգլիայի օրինական թագավոր[85]: Այս վիրավորանքը սարսափելի վրդովմունք է առաջեցնում, և երբ Վիլհելմը նոր սուբսիդիաներ է պահանջեում՝ Իսպանիայի իրավահաջորդության պատերազմին մասնակցելու, պառլամենտը պատրաստակամորեն տրամադրում է նրան միջոցներ՝ 45000 հոգանոց բանակ կազմակերպելու համար: Սակայն պատերազմին պատրաստվելիս Վիլհելմը մահանում է 1702 թվականի մարտի 8-ին[85]:

**Arjo** · 11.01.2021, 14:43

Աննայի կառավարման տարիներին (1702-1714) սկսվում է Իսպանական ժառանգության համար պատերազմը, որը տևում է 11 տարի (1702-1713 թվականներ)[88]: Նրա հերոսը Մարլբորո դուքսն էր։ Պատերազմը հոգնեցրել էր ազգին։ Նրանք դժգոհում էին հարկերի բարձրացումից և աճող ազգային պարտքից: Մարլբորոն համարվում էին պատերազմի մեջ ներգրավման հիմնական մեղավորը: 1710 թվականին նրա դեմ կազմակերպվում է դատարանի ինտրիգ, և նրան տապալում են: Օպալը տարածվում է նաև Ուիգների նախարարությունում, որոնք չէին վայելում թագուհու բարեհաճությունը, և քանի որ նոր խորհրդարանական ընտրություններում մեծամասնությունը քվեարկել էր Թորերի օգտին, նախարարությունը տապալվում է: Նրա տեղը գրավում են Թորիերը՝ Օքսֆորդի և Բոլինգբրոկի գլխավորությամբ [89]:

Նոր նախարարները անմիջապես սկսում են խաղաղ բանակցությունները Ֆրանսիայի հետ: Բանակցությունների արդյունքը Ուտրեխտ (մարզ)ի Խաղաղությունն էր (1713 թվական Ապրիլի 11), որի համաձայն Անգլիան Ֆրանսիայից ստանում է Հյուսիսային Ամերիկայում իր ունեցվածքի մի մասը, Հուդզոնի ծոցը, Նոր Շոտլանդիան և Նյուֆաունդլենդը, իսկ Իսպանիայից` Ջիբրալթարը և Մենորկան: Ավելին, Ֆրանսիան և Իսպանիան բրիտանացիներին տալիս են իրենց հողերում կարևոր առևտրային արտոնություններ: Ֆրանսիական ռազմածովային ուժերը վերանում են, իսկ բրիտանական նավատորմը դարնում է առաջինը Եվրոպայում:

Շոտլանդիայի հետ միավորվելու աշխատանքները սկսվում են[90][91]:

Շոտլանդիայի պառլամենտը պատասխանում է Անգլիայի իրավահաջորդական ակտին՝ ընդունելով իր սեփական Անվտանգության ակտը, համաձայն որի, եթե թագուհին այլևս երեխաներ չի ունենալու, ապա խորհրդարանը ինքն է ընտրելու Շոտլանդիայի հաջորդ միապետին՝ Շոտլանդիայի թագավորական ընտանիքի բողոքական ժառանգներից[92]: Այս ժառանգը չի կարող միաժամանակ դառնալ Անգլիայի թագավոր, եթե Անգլիան չի երաշխավորում շոտլանդացի առևտրականների առևտրի լիակատար ազատությունը[93]: Սկզբում Աննան թագավորական համաձայնություն չէր տվել Ակտին, բայց երբ Շոտլանդիայի պառլամենտը սպառնում է դադարեցնել մատակարարումները հաջորդ տարի՝ դրանով իսկ նվազեցնելով շոտլանդական աջակցությունը անգլիական պատերազմներին, նա համաձայնվում է[94]:

Ժողովրդի կյանքում ամենակարևոր իրադարձությունն Աննայի թագադրումն էր և Շոդլանդիայի հետ միությունը[95]: Երկու երկրների խորհրդարանները միության ակտով ստեղծում են Մեծ Բրիտանիայի նահանգը[96], որն ուժի մեջ է մտնում 1707 թվականիի մայիսի 1-ից[97]:

**Arjo** · 11.01.2021, 15:38

1707 թվականի «Ունիայի Պայմանագրից» հետո

1707 թվականի մայիսի 1-ին ստեղծվեց նոր Մեծ Բրիտանիա թագավորությունը, որը ստեղծվել էր Անգլիայի և Շոտլանդիայի թագավորությունների միավորմամբ՝ համաձայն «Ունիայի Պայմանագրի», որը նախորդող տարվա ընթացքում համաձայնեցվել և հաստատվել էր Անգլիական և Շոտլանդական խորհրդարանների կողմից[32][33][34]:

XVIII դարում երկիրը կարևորագույն դեր ուներ Արևմտյան աշխարհում խորհրդարանականության գաղափարների զարգացման մեջ, ինչպես նաև կատարեց անգնահատելի ներդրում համաշխարհային գրականության, արվեստի և գիտության մեջ[35]: Բրիտանիայի առաջնորդած արդյունաբերական հեղափոխությունը փոխեց երկիրը և ապահովեց Բրիտանական կայսրության զարգացումն ու աճը։ Այդ ժամանակներում Բրիտանիան, ինչպես և այլ Մեծ տերույթունները ներգրավված էին գաղութական զարգացման մեջ, ներառյալ ստրկավաճառությունը։ Չնայած «Ստրկավաճառության ակտի» ընդունումից հետո 1807 թվականին Միացյալ Թագավորությունը առաջատար դեր ստանձնեց այս չարիքի հետ պայքարում[36]: Բրիտանիան հիմնականում կենտրոնացած էր Հյուսիսային Ամերիկայում գտնվող գաղութների վրա։ Այնուամենայնիվ, ԱՄՆ անկախության պատերազմի արդյունքում դրանց կորցնելուց հետո, կայսրական հավակնությունները ուղղվեցին դեպի մոլորակի այլ անկյուններ, մասնավորապես Հնդկաստան[37]:

1800 թվականին, երբ Ֆրանսիայում դեռևս պատերազմներ էին մոլեգնում, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի խորհրդարանները ընդունեցին «Ունիայի ակտը», միավորելով երկու թագավորությունները և ստեղծելով Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորությունը, որը ստեղծվեց 1801 թվականի հունվարի 1-ին[38]:

**Arjo** · 11.01.2021, 15:39

Հեղափոխական և Նապոլեոնյան պատերազմներում (1792-1815) Ֆրանսիայի պարտություններից հետո Մեծ Բրիտանիան մնաց 19-րդ դարում աշխարհում ծովային և տնտեսական հիմնական ուժը (Լոնդոն մայրաքաղաքով, որը խոշորագույն քաղաքն էր աշխարհում մոտ 1830-ից մինչև 1930 թվականները)[39] և մնում էր գերտերություն մինչև XX դարի կեսերը[40]։ Չունենալով մրցակիցներ ծովի վրա, Բրիտանիան իր վրա վերցրեց «համաշխարհային ոստիկանի» դերը։ Այս իրավիճակը հետագայում անվանվեց «Pax Britannica»[41]։ Սա նույնպես արագ տնտեսական, գաղութային և արդյունաբերական աճի ժամանակաշրջան էր։ Միացյալ Թագավորությունը նկարագրվում էր որպես «խաղաղության արհեստանոց»[42]։ Բրիտանական կայսրությունն այդ տարիներին Հնդկաստանը, Աֆրիկայի հսկայական տարածքներ և շատ այլ տարածքներ աշխարհով մեկ միացրեց իրեն։ Բացի պաշտոնական հսկողության, որը Բրիտանիան կիրառում էր իր գաղութներում, Բրիտանական գերիշխանությունը նաև տնտեսական հսկողություն էր նշանակում շատ երկրների հանդեպ, ինչպես օրինակ, Չինաստանի, Արգենտինայի և Սիամի վրա[43][44]։ Իսկ ներքին շուկայում տեղի ունեցավ անցում ազատ շուկայավարման և laissez-faire (չմիջամտելու սկզբունք) քաղաքականությանը, ինչ բերեց առևտրի նշանակալի զարգացմանը։ Մեկ դարի ընթացքում երկրում տեղի ունեցավ զգալի բնակչության աճ որը ուղեկցվում էր արագ ուրբանիզացիայով, ինչն էլ իր հերթին բերեց հասարակական և տնտեսական ցնցումների[45]։ Դարի ավարտին մոտ այլ զարգացած երկրները սկսեցին մրցակցության մեջ մտնել Բրիտանիայի արդյունաբերական գերակայման հետ[46]։

1920px-The_British_Empire.jpg

Վերջ