Պատմական անկյուն

[Arjo]

Ավելին, 1633 թ. ստեղծվեց Շվեդիայի գլխավորությամբ բողոքական իշխանությունների Հեյլբրոնի դաշնությունը, ինչը հղի էր Հյուսիսային Գերմանիայում կայսերական ինստիտուտների կազմալուծման և կայսրության կազմալուծման վտանգով: Սակայն 1634 թ. իսպանական-կայսերական բանակին հաջողվեց ջախջախել շվեդերին Նյորդլինգենի ճակատամարտում և անցնել հակագրոհի: 1635 մայիսին կաթոլիկ և բողոքական ճամբարների միջև կնքվեց Պրահայի հաշտությունը, որի համաձայն Գերմանիայի տարածքում բոլոր դաշնային միավորումները, այդ թվում՝ Կաթոլիկ լիգան և Հեյլբրոնի դաշնությունը, լուծարվում էին, իսկ Ռեստիտուցիոն հրովարտակի ուժի մեջ մտնելը հետաձգվում էր տարով, ինչպես նաև բոլոր գերմանական իշխանները պարտավորվում էին միացնել իրենց ուժերը շվեդերի դեմ համատեղ պայքար կազմակերպելու համար: Նորոգվեց առաջատար գերմանական պետությունների (այդ թվում՝ Սաքսոնիա, Բրանդենբուրգ, Բավարիա)՝ կայսեր հետ դաշինքը, կանգնեցվեցին ապակենտրոնացման գործընթացները:

Կայսրության կոնսոլիդացումը դեմ էր Ֆրանսիայի շահերին: 1635 թ. մայիսին այն մտավ պատերազմի մեջ Շվեդիայի կողմից: Սկզբում կայսրությանը հաջողվում էր զսպել ֆրանկո-շվեդական դաշինքի առաջխաղացումը, սակայն 1639 թ. տեղի ունեցավ բեկում՝ ֆրանսիացիները ներխուժեցին Շվաբիա, իսկ Պրահայի համակարգը սկսեց կազմալուծվել: 1640 թ. պատերազմից դուրս եկավ Բրանդենբուրգը, 1642 թ. ջախջախվեց Սաքսոնիան: 1645 թ. սկսվեցին հաշտության բանակցությունները կայսեր, Ֆրանսիայի, Իսպանիայի և Շվեդիայի միջև, որոնց ընթացքը որոշվում էր նաև զուգահեռ ընթացող ռազմական գործողություններով: 1647 թ. անձնատուր եղավ Բավարիան, 1648 թ. շվեդերը գրավեցին Պրահայի մի մասը, իսկ Իսպանիան ստիպված եղավ ճանաչել Նիդեռլանդների անկախությունը: 1648 թ. հոկտեմբերին կնքվեց Վեսթֆալյան հաշտությունը, որը վերջ դրեց Երեսնամյա պատերազմին և արմատապես ձևափոխեց Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը:

[Arjo]

Վեսթֆալյան հաշտության պայմանները ֆունդամենտալնշանակություն ունեցան Սրբազան Հռոմեական կայսրության հետագա ճակատագրի համար: Տարածքային առումով պայմանագիրն ամրագրեց կայսրության կողմից Շվեյցարիայի և Նիդեռլանդների կորուստը՝ դրանք ճանաչվեցին անկախ պետություններ: Ինքնին կայսրության ներսում զգալի տարածքներ անցան օտար պետությունների տիրապետության տակ. այսպես, Շվեդիան ստացավ Առաջավոր Պոմերանիան և Բրեմենի ու Ֆերդենի նախկին եպիսկոպոսությունների հողերը, Ֆրանսիան՝ Էլզասի, Բրեյզախի և Ֆիլիպսբուրգի մեծ մասը: Հաստատվեցին Հյուսիսային Գերմանիայում եկեղեցական հողերի սեկուլյարիզացիայի (պետության օգտին օտարման) արդյունքները: Դավանաբանության ոլորտում ճանաչվեց կաթոլիկ, լյութերանական և կալվինիստական եկեղեցիների իրավահավասարությունը կայսրության տարածքում, կայսերական դասերի համար ամրագրվեց մեկ դավանանքից մյուսին անցնելու ազատության իրավունքը, երաշխավորվեց կրոնական փոքրամասնությունների համար դավանանքի ազատությունը և արտագաղթելու իրավունքը: Խստորեն ամրագրվեցին դավանաբանական սահմանները և ամրագրվեց, որ որևէ իշխանության կառավարիչի դավանանքի փոփոխությունը չպետք է ուղեկցվի նրա հպատակների դավանանքի փոփոխությամբ:

[Arjo]

Վեստֆալյան հաշտությունը էապես փոխեց կայսրության իշխանության օրգանների գործունեության կարգը: Կրոնական խնդիրները առանձնացվեցին վարչա-իրավական հարցերից և դրանց լուծման համար ռեյխսթագում և կայսերական դատական ատյանում ներմուծվեց դավանաբանական պատրիտետի սկզբունքը՝ յուրաքանչյուր դավանանքին հատկացվեցին հավասար քանակով ձայներ, ինչը վերականգնեց ռեյխթագի և դատական ատյանի գործունեության արդյունավետությունը: Վեսթֆալյան հաշտությամբ նաև տեղի ունեցավ կայսրության ներսում իշխանական ինստիտուտների միջև լիազորությունների վերաբաշխում՝ ընթացիկ հարցերը, այդ թվում օրենսդրությունը, դատական համակարգը, հարկահանությունը, հաշտության պայմանագրերի վավերացումը փոխանցվեցին ռեյխսթագի իրավասության տակ, որը դառնում էր մշտապես գործող օրգան: Դա էապես փոփոխում էր կայսեր և դասերի միջև ուժերի հարաբերակցությունն ի օգուտ վերջինների: Դրա հետ մեկտեղ, թեև դասերի իրավունքներն ու առանձնաշնորհումները պաշտոնապես ճանաչվում և ամրագրվում էին («դասերի տարածքային իրավունք», լատ.՝ jus territoriale), կայսերական դասերը չին դառնում պետական ինքնիշխանության կրողներ. կայսերական իշխանությունները մնում էին ժամանակակից անկախ պետության մի շարք ատրիբուտներից զրկված և չէին կարող կնքել միջազգային պայմանագրեր, որոնք հակասում էին կայսեր և կայսրության շահերին:

[Arjo]

Երեսնամյա պատերազմում պարտությունը զրկեց կայսրությանը եվրոպական քաղաքական ասպարեզում առաջատար դիրքից, որն անցավ Ֆրանսիային: Նոր գերմանական կայսր Լեոպոլդ I, շարունակելով Իսպանիային աջակցելու ավանդական քաղաքականությունը, միաժամանակ սկսեց մերձենալ Անգլիայի և Հոլանդիայի հետ Ֆրանսիայի դեմ միասնական պայքար ծավալելու նպատակով: Լյուդավիկոս XIV ծավալապաշտական քաղաքականությունը հանգեցրեց կայսրությունից Ֆրանշ-Կոնտեի և ամբողջ Էլզասի անջատմամբ, սակայն Աուգսբուրգի լիգայի պատերազմում (1688-1697 թվականներ), շնորհիվ Նիդեռլանդներում դաշնակիցների ակտիվ գործողությունների, հաջողվեց դիմադրություն ցուցաբերել Պիրենեյների ուղղությամբ ֆրանսիացիների հետագա առաջխաղացմանը: Իսպանական ժառանգության համար պատերազմը (1701-1714 թվականներ) դարձավ Երեսնամյա պատերազմի համար Հաբսբուրգների ռևանշը՝ Արևմտյան Եվրոպայում ֆրանսական գերիշխանությունը փլուզվեց, Հարավային Նիդեռլանդները, Նեապոլը և Միլանն անցան ավստրիացի Հաբսբուրգների իշխանության տակ: Հյուսիսային ուղղության վրա ձևավորվեց Հաբսբուրգների, Լեհաստանի, Հանովերի և Բրանդենբուրգի համագործակցությունը Շվեդիայի դեմ, որի արդյունքում Հոլանդական պատերազմից (1672-1678 թվականներ) և Երկրորդ Հյուսիսային պատերազմից (1700-1721 թվականներ) հետո Բալթյան տարածաշրջանում շվեդական գերիշխանությունը վերջ տրվեց, իսկ կայսրության սահմաններից ներս նրա տիրույթների մեծ մասը (Առաջավոր Պոմերանիա, Բրեմեն և Ֆերդեն) բաժանվեց Բրանդենբուրգի և Հանովերի միջև: Գլխավոր հաջողությանը Հաբսբուրգները հասան հարավ-արևելյան ուղղության վրա. Օսմանյան կայսրության դեմ մի շարք արշավանքների արդյունքում XVII դարի վերջին քառորդին ազատագրվեցին Հունգարիան, Տրանսիլվանիան և հյուսիսային Սերբիան, ինչը հանգեցրեց կայսրերի քաղաքական հեղինակության և տնտեսական հենքի կտրուկ աճի: 17-րդ դարի վերջերին - 18-րդ դարի սկզբներին Ֆրանսիայի և Օսմանյան կայսրության դեմ պատերազմները նաև հանգեցրեցին կայսերական հայրենասիրության վերակենդանացմանը և նորից դարձրեցին կայսեերական գահը գերմանական ժողովրդի ազգային ընդհանրության խորհրդանիշ:

[Arjo]

Կայսրության ներքին իրավիճակը Երեսնամյա պատերազմից անմիջապես հետո բնութագրվում էր կայսեր ազդեցության սահմանափակմամբ՝ Արևմտյան Գերմանիայի իշխանությունները սերտ համագորևծակցում էին Ֆրանսիայի հետ, հյուսիսայինները կողմնորոշվում էին դեպի Շվեդիա: Սակայն 1685 թ. Պֆալցում Վիտելսբախերի հարստության կաթոլիկ ճյուղի՝ իշխանության անցնելը և Ֆրանսիայի ծավալապաշտական նկրտումների հետագա խորացումը թույլ տվեցին Լեոպոլդ I կայսեր վերականգնել երկրի արևմուտքում դիրքերը և միավորել կայսերական գահի շուրջ մերձհռենեոսյան պետությունները: Նշված տարածաշրջանում կայսերական գահի հիմնական դաշնակիցները դարձան Պֆալց, Հեսսեն-Դարմշտադտ, Մայնց կուրֆյուրստությունները և Վեստֆալիայի, Միջին Հռենոսի ու Շվաբիայի կայսերական ասպետները: Գերմանիայի հարավային հատվածում XVII դարի վերջում - XVIII դարի սկզբում գերիշխում էր Բավարիան, որի կուրֆյուրստը մրցակցում էր իր ազդեցությամբ կայսեր հետ: Կայսրության հյուսիսային մասում Բրանդենբուրգի ուժեղացման պայմաններում Հաբսբուրգների հետ ավելի սերտ համագործակցությանը սկսեց ձգտել Սաքսոնիան, որի իշխանը 1697 թ. կաթոլիկություն ընդունեց, ինչպես նաև Հանովերը, որի իշխանը 1692 թ. կարողացավ ստանալ կուրֆյուրստի տիտղոս: Կայսերական ինտեգրման գործընթացների ջատագով էր Բրանդենբուրգը, որի իշխանները 1700 թ. ստացան Լեոպոլդ I համաձայնությունը կրելու Պրուսիայի թագավոր տիտղոսը:

[Arjo]

1662 թ-ից սկսած ռեյխթագը դարձավ մշտապես գործող օրգան, որը նիստեր էր գումարում Ռեգենսբուրգ քաղաքում: Նրա աշխատանքն առանձնանում էր բավական արդյունավետությամբ և նպաստում էր կայսրության միասնության պահպանությանը: Ռեյխթագի աշխատանքներին ակտիվ մասնակցություն էր ունենում Լեոպոլդ I կայսրը, ով հետևողականորեն իրականացնում էր կայսերական գահի դերի վերականգնման և կայսրության դասերի հետագա ինտեգրման քաղաքականություն: Մեծ դեր սկսեց խաղալ Վիեննայում կայսերական արքունիքի ներկայացուցչական գործառույթը, որը վերածվեց ամբողջ Գերմանիայից ազնվականների ձգողության կենտրոնի, իսկ ինքը՝ քաղաքը դարձավ կայսերական բարոկոյի գլխավոր կենտրոն: Ժառանգական հողերի վրա Հաբսբուրգների դիրքերի ամրապնդումը, դինաստիական ամուսնությունների հաջող քաղաքականությունը, տիտղոսների և պաշտոնների բաշխումը նույնպես մեծապես նպաստեցին կայսեր ազդեցության աճին: Դրա հետ մեկտեղ, կայսերական ինտեգրման գործընթացները զուգորդվում էին տարածաշրջանային ինտեգրման գործընթացներով. գերմանական խոշոր իշխանությունների ներսում ձևավորում էր սեփական ճյուղավորված պետական ապարատ, շքեղ իշխանական արքունիք, որը համախմբում էր տեղական ազնվականությունը և զինված ուժերը, ինչը թույլ էր տալիս կուրֆյուրսներին իրականացնել կայսրից ավելի անկախ քաղաքականություն:

[Arjo]

Լեոպոլդ I հաջորդների օրոք կայսերական իշխանության ամրապնդումը հանգեցրես աբսոլյուտիստական միտումների վերածննդի: Արդեն Հովսեփ I (1705—1711) կայսեր իշխանության տարիներին կայսրեական գործերը փաստորեն փոխանցվեցին Ավստրիայի արքունի գործակատարությանը, իսկ էրցկանցլերը ու նրա գերատեսչությունը հեռացվեցին որոշումների ընդունման գործընթացից: Իսպանական ժառանգության համար պատերազմում (1701—1714) նորից առաջ քաշվեցին կայսրերի հավակնություններն առ Հյուսիսային և Միջին Իտալիայի տարածքներ: Ավելի վճռականորեն կայսրերը սկսեցին խառնվել գերմանական իշխանությունների ներքին գործերին, ինչը հանգեցրեց կայսրության խոշոր միավորների պատասխան հակաքայլերի և կայսեր քաղաքականույթան աջակցության նահանջի: Կառլոս VI (1711—1740) օրոք կայսեր քաղաքականությունը բնորոշվում էր գլխավոր առմամբ իսպանական գահի նկատմամբ հավակնություններով և Հաբսբուրգների իշխանական տանը պատկանող հողերի ժառանգման խնդրով (Պրագմատիկ սանկցիա, 1713 թ.), իսկ կայսրության խնդիրները արժանանում էին նվազ ուշադրության: Դա տեղի էր ունենում կայսրության խոշոր միավորների (Բավարիա, Պրուսիա, Սաքսոնիա և Հանովեր) հզորության աճի պայմաններում, որոնք ձգտում էին իրականացնել սեփական անկախ քաղաքականություն Եվրոպայում՝ քիչ հաշվի առնելով կայսրության և կայսեր շահերը: Այսպես, կայսրը դուրս մղվեց Երկրորդ Հյուսիսային պատերազմից հետո նախկին շվեդական տիրույթների բաժանման գործընթացից, իսկ 1719—1724 թթ. Պֆալցի կաթոլիկների և բողոքականների հակամարտության մեջ կայսեր դեմ կտրուկ հանդես եկավ գերմանական ավետարանչական պետությունների կոալիցիան՝ Պրուսիայի և Հանովերի գլխավորությամբ, ինչը գրեթե հանգեցրեց ռազմական ընդհարման: Կառլոս VI կայսերական քաղաքականության մեջ հաջողություն էր Ռեյխթագի կողմից Պրագմատիկ սանկցիայի ճանաչումը 1732 թ., թեև Բավարիայի, Պֆալցի և Սակսոնիայի կորֆյուրստները դեմ քվեարկեցին: Ընդհանուր առմամբ, XVIII դարում կայսրության միասնությունը էապես խաթարված էր. խոշոր գերմանական իշխանությունները փաստացի դուրս եկան կայսեր վերահսկողության տակից, ապակենտրոնացման միտումները գերակշռում էին Գերմանիայում իշխանության հավասարակշռությունը պահպանելու կայսեր թույլ փորձերի նկատմամբ:

[Arjo]

Արդեն XVII դարի վերջերից Սրբազան Հռոմեական կայսրության ներսում սկսեց դրսվժևորվել նրա երկու առավել ազդեցիկ անդամների՝ Ավստրիայի և Պրուսիայի անտագոնիզմը: Հաբսբուրգների ավստրիական միապետությունը, գրավելով Հունգարիան և Իսպանական ժառանգության համար պատերազմից հետո ստանալով ընդարձակ տիրույթներ Իտալիայում և Բելգիայում, գնբալով ավելի էր առանձնանում կայսրության այլ միավորներից, թեև Ավստրիայի միապետներն էին զբաղեցնում կայսեր գահը: Հաբսբուրգների շահերն ընկած էին առավելապես հարավ-արևելյան և հարավային ուղղություններում, մինչդեռ ներքին կայսերական գործերին սկսած XVIII դարից սկսվեց հատկացվել ավելի քիչ ուշադրություն: Ավելին, Հաբսբուրգները փորձեցին իրրենց ժառանգական տիրույթներում կենտրոնացման քաղաքականության հաջողությունները տեղափոխել նաև ամբողջ կայսրության տարածքի վրա, ինչը հանգեցրեց կայսրության միավորների լուրջ հակազդեցությանը: Պրուսիայի թագավորի տիրույթների նշանակալի մասը նույնպես ընկած էր կայսրության տարածքից դուրս, ինչը թույլ էր տալիս նրան գործել եվրոպական քաղաքական թատերաբեմում որպես անկախ միապետ: Տնտեսական վերելքը, Ֆրիդրիխ I և Ֆրիդրիխ Վիլհելմ I օրոք արդյունավետ բյուրոկրատական կառավարման համակարգի և ուժեղ բանակի ստեղծումը դարձրեցին Պրուսիան գերմանական առաջատար պետություններից մեկը, ինչը հանգեցրեց Ավստրիայի հետ մրցակցության ուժեղացմանը: Պրուսիան փաստացի դադարեց մասնակցություն ունենալ ընդհանուր կայսերական հարցերում, նրա տարածքում չէին գործում կայսերական դասակարգերի շահերը պաշտպանող նորմերը, չէին կատարվում կայսերական դատարանի որոշումները, Պրուսիայի բանակը չէր մասնակցում կայսեր ռազմական կամպանիաներին: Պրուսիայի ու այլ գերմանական իշխանությունների փաստացի ռազմա-քաղաքական հզորության և հնացած կայսերական աստիճանակարգի միջև գնալով սրվող հակասությունների արդյունքում XVIII դարի կեսերին հասունացավ Սրբազան Հռոմեական կայսրության համակարգային ճգնաժամ:

[Arjo]

1740 թ. Կառլոս VI կայսեր մահից և Հաբսբուրգների տան արական ժառանգության հերթականության ընդհատումից հետո ավստրո-պրուսական հակամարտությունը վերածվեց բացահայտ պատերազմի: Պրուսիայի թագավոր Ֆրիդրիխ II և Ավստրիայի էրցդքսուհի Մարիա Թերեզայի միջև Սիլեզիայի համար պատերազմները (1740—1745 թթ.) ավարտվեցին Ավստրիայի պարտությամբ և Սիլեզիայի կորստով: Միաժամանակ, Ավստրիան ստիպված էր պատերազմել ավստրիական ժառանգության համար (1740—1748) ֆրանկո-իսպանա-բավարական կոալիցիայի դեմ: 1742 թ. Բավարիայի կուրֆյուրստ Կառլոս VII միաձայն ընտրվեց Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր: Առաջին անգամ երեք դար անց կայսերական գահը ստանձնեց ոչ Հաբսբուրգների տան ներկայացուցիչը: Չնայած կայսրության պետական օրգանների աշխատանքը կանոնակարգելու Կառլոս VII փորձերին, ռազմական գործողությունները նրա համար անհաջող ընթացք ունեցան՝ ավստրիացիները մի քանի անգամ գրավում և ասպատակում են Բավարիան՝ հուժկու հարված հասցնելով կայսրության նյութական բազային:

1745 թ. Կառլոս VII մահից հետո կայսերական գահը նորից անցավ Հաբսբուրգներին. կայսր ընտրվեց Մրիա Թերեզիայի ամուսին՝ Ֆրանց I-ը: Սակայն այդ ժամանակ կայսրությունն արդեն գտնվում էր խորը ճգնաժամի մեջ: Կայսերական կառույցների արդյունավետ աշխատանքը վերականգնելու և դրանք Ավստրիայի շահերին ծառայեցնելու Հաբսբուրգների փորձերը հանդիպեցին Պրուսիայի ղեկավարությամբ գերմանական իշխանությունների վճռական դիմադրության: Կայսերական ավատական իրավունքների վերականգնման և գործուն կայսերական բանակ ստեղծելու Ֆրանց I փորձերը ձախողվեցին: Թեև Յոթնամյա պատերազմի ժամանակ (1756—1763) հաջողվեց հասնել Ռեյխսթագի կողմից Ֆրիդրիխ II դեմ պատերազմի հայտարարմանը, դա տեղի ունեցավ մեծ մասամբ շնորհիվ Ֆրանսիայի՝ իր գերմանական դաշնակիցների վրա ճնշման և չհանգեցրեց պատերազմում շրջադարձի: Ավելին, Յոթնամյա պատերազմի ավարտին գերմանական իշխանությունները վերջնականապես դադարեցին ենթարկվել կայսեր և սկսեցին կնքել ինքնուրույն զինադադարներ Պրուսիայի հետ: Իսկ Բավարական ժառանգության համար պատերազմի ժամանակ (1778—1779), երբ կայսրը փորձում էր ուժի միջոցով ամրագրել Հաբսբուրգների համար Բավարիան, կասրության միավորները Պրուսիայի ղեկավարությամբ բացահայտ հանդես եկան կայսեր դեմ:

[Arjo]

Կայսեր համար Սրբազան Հռոմեական կայսրության թագը անշեղորեն կորցնում էր սեփական գրավչությունը՝ դառնալով լոկ Եվրոպայում Ավստրիական միապետության և Հաբսբուրգների դիրքերն ամրապնդելու միջոց: Հայտնի է, որ Ֆրանց I կայսրը դեռևս 1745 թ. հարցնում էր Անգլիայի դեսպանին. «Արդյոք արժի կայսերական թագը Սիլեզիայի կորստի գնին»: Դրա հետ մեկտեղ կայսրության կարծրացած կառուցվածքը հակասության մեջ էր մտնում ավստրիական շահերի հետ, իսկ բարեփոխումներ իրականացնելու կայսրերի բոլոր փորձերը դատապարտված էին ձախողման՝ բախվելով կայսրության միավոր- սուբյեկտների ցանկության բացակայությանը կենտրոնական իշխանության ուժեղացումը և ուժերի գոյություն ունեցող հավասարակշռության խախտումը թույլ չտալու պատճառով: Դա հատկապես ուժեղ կերպով աևտահայտվեց Հովսեփ II կայսեր իշխանության տարիներին, որը ստիպված էր փաստացի չզբաղվել կայսրության գործերով՝ կենտրոնանալով Ավստրիայի շահերի վրա: Դրանից հաջողությամբ օգտվեց Պրուսիան՝ իր վրա վերցնելով կայսերական կարգերի պաշտպանի և կայսրության փոքր սուբյեկտների ինքինշխան իրավունքների երաշխավորի դերը: 1785 թ. Ֆրիդրիխ II ղեկավարությամբ ստեղծվեց Գերմանական իշխանների միությունը՝ որպես Հաբսբուրգների կողմից վերահսկվող կայսերական ինստիտուտների այլընտրանք: Ավստրո-պրուսական մրցակցությունը զրկում էր այլ գերմանական պետություններին կայսրության ներքին գործերին որևէ կերպով ազդելու հնարավորությունից և անհնարին էր դարձնում կայսրության փոքր և միջին միավորների շահերի պաշտպանության ուղղությամբ բարեփոխումների իրականացումը: Դա հանգեցնում էր այն վիճակին, որ կայսրության աշխարհիկ և եկեղեցական փոքր իշխանությունները, ազատ քաղաքները, ասպետները, որոնք պատմականորեն Սրբազան Հռոմեական կայսրության սահմանադրության ու միասնականության հիմնական հենարաններն էին գնալով հիասթափվում և «հոգնում» էին կայսրությունից: Կայսրության կայունությունը վերջնականապես կորսվում էր:

[Arjo]

Ռեֆորմացիայի գաղափարների ազդեցությամբ Քաղաքային ազնվականության և համքարությունների արհեստավորների, ինչպես նաև ցածր ազնվականական դասի և կայսերական իշխանների միջև մշակութային տարբերությունները հանգեցրեցին 1524—1525 թթ. Շվաբիայում, Ֆրանկոնիայում, Թյուրինգիայում և Տիրոլում զանգվածային ապստամբությունների, որոնք պատմության մեջ մտան Մեծ գյուղացիական պատերազմ անվան տակ: Ապստամբության պարտությունը և ագրարային կոնյուկտուրայի վատթարացումը հանգեցրեց Գերմանիայի հարավում գյուղացիության ֆեոդալական կախվածության ուժեղացմանը և Գերմանիայի այլ տարածաշրջաններ ճարտատիրության տարածմանը: Ազատ գյուղացիությունը և գյուղական համայնքային ինստիտուտները շարունակում էին գերակշռող դիրք ունենալ միայն Սաքսոնիայում, Տյուրինգիայում, Ֆրիսլանդիայում, Դիտմարշենում և Հեսենի որոշ շրջաններում: Եթե Բրանդենբուրգում, Մեկլենբուրգում, Պոմերանիայում դիտվում էին ֆոլվարկային տնտեսության և կոռ ու բեգյարի պարտավորությունների տիպի հետագա ամրապնդման միտումներ, ապա կայսրության արևմուտքում համայնքային գյուղատնտեսության տիպը պահպանվում էր: Գյուղացիության և ազնվականության միջև սոցիալական հակամարտությունը XVI—XVII դարերում կորցնում է սրությունը մեծ չափով շնորհիվ կրոնական համերաշխության, պատրոնաժի տարբեր ձևերի և գյուղացիության շահերի դատական խողովակների զարգացման շնորհիվ:

Քաղաքների զարգացման մեջ XVI դարի ընթացքում նշմարվում են նախկին տնտեսական առաջատարների՝ Գանզայի, Աուգսբուրգի, Սաքսոնիայի հանքարդյունաբերական քաղաքների, լճացման միտումներ և առաջնորդության փոխանցումը Կենտրոնական Գերմանիայի քաղաքներին՝ Մայնի Ֆրանկֆուրտի և Նյուրնբերգի գլխավորությամբ: Ֆուգերների և Վելզերների վաճառական դրամատներին փոխարինելու եկան Համբուրգի, Նյուրնբերգի և Լայփցիգի բանկերը: Ռեֆորմացիայի տարիներին բյուրգերների զգալի ուժեղացմանը հետևեց կայսրության քաղաքական համակարգում ազնվականության լիակատար գերիշխանության հաստատմանը և բյուրգերության պետական կառավարման գործերից մեկուսացմանը XVII դարում: Քաղաքների մակարդակում տեղի էր ունենում քաղաքային համայնքների օլիգարխիզացիայի և ազնվական դասի դիրքերի ամրապնդման գործընթաց: Ցածր ազնվականությունն աստիճանաբար անցնում էր կայսերական իշխանների հովանավորության տակ, իսկ արքունի-վարչական ապարատի զարգացմանը զուգահեռ ներառվում էր խոշոր պետական միավորների քաղաքական համակարգի մեջ և կորցնում անկախությունը:

[Arjo]

Երեսնամյա պատերազմը ծանր հարվածներ հասցրեց կայսրության տնտեսությանը և ժողովրդագրական վիճակին: Արտահանումը Գերմանիայից գրեթե դադարեց, Գանզայի քաղաքները և Սաքսոնիայի հանքարդյունաբերական կենտրոնները անկում ապրեցին: Քաղաքներում ուժեղացան տվյալ շրջանի իշխանի հովանավորության տակ անցնելու միտումները, Գանզան դադարեց գոյություն ունենալուց, վերջնականապես ամրապնդվեց Ֆրանկֆուրտի և Քյոլնի տնտեսական առաջնությունը: Ավատական և գյուղացիական տնտեսությունները XVII դարում ունեին գոյություն ունեցող կարգերի կոնսերվացման միտում՝ գյուղացիների և կալվածատերերի միջև գոյություն ունեցող հարաբերությունների հաշտեցման պայմաններում: Հյուսիս-արևելյան Գերմանիայում XVIII դարում ամրապնդվեց խոշոր կալվածային ավատական տնտեսությունը (լատիֆունդիա), որը հիմնված էր կոռի և կողմնորոշված էր շուկա արտահանելու վրա, մինչդեռ արևմտյան և հարավ-արևմտյան շրջաններում գերակշռում էր դրամական հողատուրքը («չինշ»): XVIII դարում մերձհռենոսյան շրջաններում, Բրանդենբուրգում և Սիլեզիայում էականորեն աշխուժացավ մահուդագործությունն ու հանքարդյունաբերությունը, առաջացան կենտրոնացված խոշոր մանուֆակտուրաներ, սակայն արդյունաբերական զարգացման տեմպերով կայսրության տարածքը էականորեն հետ էր մնում ոչ միայն Անգլիայից և Ֆրանսիայից, այլ նաև Շվեդիայից:

[Arjo]

Ֆրանսիայան հեղափոխությունը սկզբնապես հանգեցրեց կայսրության կոնսոլիդացմանը: 1790 թ. կնքվեց Ռեյխենբախյան կոնվենցիան կայսեր և Պրուսիայի միջև, որն առժամանակ դադարեցրեց ավստրո-պրուսական հակամարտությունը, իսկ 1792 թ. ստորագրվեց Պիլնիցի կոնվենցիան, որի համաձայն երկու պետությունները պարտավորվեցին ռազմական օգնություն ցուցաբերել ֆրանսիական թագավորին: Սակայն նոր ավստրիական կայսեր Ֆրանց II նպատակը ոչ թե կայսրության ամրապնդումն էր, այլ Հաբսբուրգների արտաքին քաղաքական ծրագրերի իրականացումը, Ավստրիական միապետության տիրույթների ընդլայնումը՝ այդ թվում նաև գերմանական իշխանությունների հաշվին, ինչպես նաև ֆրանսիացիներին գերմանական տարածքներից դուրս մղումը: Նույնանման ձգտումներ ուներ և Պրուսիայի թագավորը: 1793 թ. մարտի 23-ին ռեյխսթագը պատերազմ հայտարարեց Ֆրանսիային:

Այդ ժամանակին Հռենոսի ձախ ափը և Բելգիան օկուպացված էին ֆրանսիացիների կողմից, իսկ Մայնի Ֆրանկֆուրտը՝ հրդեհի ենթարկված: Կայսերական բանակը շատ թույլ էր: Կայսրության միավորները ձգտում էին հնարավորինս սահմանափակել սեփական մասնակցությունը պատերազմին, հրաժարվում էին վճարել ռազմական մուծումների սեփական բաժինները և ձգտում էին հնարավորինս արագ անջատ հաշտության պայմանագրեր կնքել Ֆրանսիայի հետ: Արդեն 1794 թ. կայսերական կոալիցիան սկսեց փլուզվել: 1795 թ. կնքելով Բազելի հաշտության պայմանագիրը, պատերազմից դուրս եկավ Պրուսիան, որի օրինակին հետևեցին Գերմանիայի հյուսիսի այլ պետությունները, իսկ 1796 թ.՝ Բադենն ու Վյուրտեմբերգը: Ավստրիական բանակը, շարունակելով ռազմական գործողությունները, բոլոր ճակատներում պարտություն էր կրում: Վերջապես, 1797 թ. Նապոլեոն Բոնապարտի գլխավորությամբ ֆրանսիական բանակը, ջախջախելով ավստրիացիներին Իտալիայում, ներխուժեց Ավստրիայի ժառանգական տիրույթներ:

[Arjo]

1797 թ. հոկտեմբերի 18-ին կնքվեց Կամպոֆորմիոյի հաշտության պայմանագիրը: Կայսրը Ֆրանսիային էր փոխանցում Բելգիան և Լոմբարդիան, ինչպես նաև համաձայնվում էր Ֆրանսիայի կողմից Հռենոսի ձախակողմյան տարածքների զավթմանը՝ փոխարենը ստանալով Վենետիկի մայրցամաքային տիրույթները և Գերմանիայի հարավ-արևելյան եկեղեցական իշխանությունների հաշվին Ավստրիական տիրույթներն ընդարձակելու իրավունք:

1798 թ. Ռաշտադտում նախաձեռնվեցին հաշտության բանակցություններ կայսրության և Ֆրանսիայի միջև, որոնց օրակարգային հարցերից մեկը դարձավ Ֆրանսիային անցած Հռենոսի ձախափնյա իշխանությունների նախկին ղեկավարներին ի հաշիվ եկեղեցական տիրույթների աշխարհականացման փոխհատուցում տրամադրելը: Բանակցությունները ձախողվեցին, սակայն 1799-1801 թթ. Ֆրանսիայի դեմ Երկրորդ կոալիցիայի նոր պատերազմը, ավարտվեց Ավստրիայի և նրա դաշնակիցների պարտությամբ:

1801 թ. Լյունեվիլի հաշտությունը ճանաչեց Ֆրանսիայի կողմից Հռենոսի ձախ ափի տարածքների, այդ թվում՝ երեք եկեղեցական իշխանություններ՝ Կյոլնի, Մայնցի և Տրիրի, բռնազավթումը: Տուժած գերմանական իշխաններին տարածքային փոխհատուցում տալու հարցը դրվեց կայսերական պատգամավորության քննարկմանը: Երկարատև բանակցություններից հետո Ֆրանսիայի և Ռուսական կայսրության ճնշման և ավստրիական կայսեր դիրքորոշման փաստացի անտեսման արդյունքում կայսրության վերակազմակերպման վերջնական նախագիծն ընդունվեց և հաստատվեց 1803 թ. մարտի 24-ին:

[Arjo]

«Կայսերական դեպուտացիայի եզրափակիչ որոշում» անունը կրող փաստաթղթով նախատեսվում էր արմատապես վերակազմակերպել Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմն ու կառուցվածքը: Գերմանիայի տարածքում եկեղեցական տիրույթները աշխարհիկայնացվեցին (ենթարկվեցին սեկուլյարիզացման) և մեծ մասամբ ընդգրկվեցին խոշոր աշխարհիկ պետությունների կազմի մեջ: Դադարում էին որպես կայսերական իրավունքի սուբյեկտ իրենց գոյությունը գրեթե բոլոր կայսերական քաղաքները բացառությամբ վեցի: Ընդամենը վերացվեց, չհաշվեց Ֆրանսիայի կողմից բռնազավթված հողերի, կայսրության կազմում գոյություն ունեցող ավելի քան 100 պետական միավորում, իսկ աշխարհիկայնացման ենթարկված տիրույթների բնակչության թիվը կազմում էր շուրջ երեք միլիոն մարդ: Առավել մեծ տարածքային ձեռքբերումներ ունեցան Ֆրանսիայի սատելիտները՝ Բադենի մեծ դքսությունը, Վյութեմբերգի թագավորությունը և Բավարիան, ինչպես նաև Պրուսիան, որի տիրապետության տակ անցան հյուսիսային Գերմանիայի եկեղեցապատկան հողերի մեծ մասը: 1804 թ. տարածքային սահմանագծման գործընթացի ավարտից հետո Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում մնացել էր մոտ 130 պետական միավորում՝ կայսերական ասպետների տիրույթները չհաշված: