Պատմական անկյուն

[Arjo]

Նիկեայի կայսրությունը, որը հիմնադրվել էր Լասկարիդների հարստության կողմից, կարողացավ ետ գրավել Կոստանդնուպոլիսը լատիններից 1261 թ-ին և ջախջախել Էպիրոսի բռնապետությանը։ Այդ իրադարձությունների հետևանքով Բյուզանդիան Միքայել Է Պալեոլոգոս կայսեր օրոք կարողացավ մասնակիորեն վերականգնել կայսրության միասնությունը, սակայն հյուծված կայսրությունն արդեն անզօրու էր պայքարել իրեն շրջապատող թշնամիների հետ։ Որպեսզի հնարավոր լինի վերջնականապես դուրս մղել լատիններին կայսրության նախկին տարածքներից, Միքայել կայսրը զորքերը Փոքր Ասիայից տեղափոխեց Բալկաններ և բարձրացրեց հարկերը, որն առաջացրեց գյուղացիության զայրույթը[104]։ Շուտով մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում ավարտվեցին մասշտաբային վերականգնման աշխատանքները Չորրորդ խաչակրաց արշավանքի ավերածությունները վերականգնելու նպատակով, սակայն դա չէր կարող թեթևացնել մոլեռանդ ղազիների ասպատակություններից տուժող Փոքր Ասիայի գյուղացիության ծանր վիճակը։

Փոքր Ասիայում կայսրության սահմաններն ամրապնդելու փոխարեն Միքայել Պալելոլոգոսը որոշեց ընդարձակել Բյուզանդիայի սահմանները։ Վախենալով Կոստանդնուպոլսի ևս մեկ պաշարումից խաչակիրների կողմից, Միքայելը ստիպեց եկեղեցուն ընդունել Հռոմի գերակայություն. որոշում, որ տվեց միայն ժամանակավոր լուծում խնդրին և առաջացրեց գյուղացիության էլ ավելի մեծ զայրույթը դեպի կայսրը[105]։ Անդրոնիկոս Բ և Անդրոնիկոս Գ Պալեոլոգոսները կատարեցին վերջին փորձերը վերականգնելու Բյուզանդական կայսրության երբեմնի փառքն ու հզորությունը։ Սակայն Անդրոնիկոս Բ Պալեոլոգոսի կողմից վարձկանների օգտագործումն ունենում էր հակառակ ազդեցությունը, որն ուղեկցվում էր Կատալոնյան կամպանիայի կողմից կայսրության տարածքների կողոպուտով և ավերածություններով։ Այդ ամենը մեծացնում էր բնակչության ատելությունը Կոստանդնուպոլսի իշխանության նկատմամբ[106]։

[Arjo]

Բյուզանդիայի վիճակը վատթարացավ Անդրոնիկոս Գ Պալեոլոգոսի մահվանը հաջորդած քաղաքացիական պատերազմների պատճառով։ 1341–1347 թթ-ի քաղաքացիական պատերազմի հետևանքով սերբ Ստեֆան Դուշանը նվաճելով կայսրության եվրոպական տիրույթների մեծ մասը և ստեղծեց կարճ կյանք ունեցող Սերբական կայսրությունը: 1354 թ-ին երկրաշարժը քանդեց Գալիպոլիի ամրոցը, որի հետևանքով թուրք-օսմանները (ովքեր ծառայում էին որպես վարձկաններ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում) կարողացան հաստատվել Եվրոպայում[107]։ Երբ քաղաքացիական պատերազմները Բյուզանդիայում ավարտվեցին, թուրքերն արդեն ջախջախել էին սերբերին և վերածել նրանց իրենց վասալնների։ Կոսովոյի ճակատամարտի հետևանքով Բալկանների մեծ մասն ընկավ թուրք-օսմանների իշխանության տակ[108]։

Բյուզանդացի կայսրերն օգնություն էին խնդրում Արևմուտքից, սակայն Հռոմի Պապն օգնություն կուղարկեր միան այն դեպքում, երբ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանը միանար կաթոլիկ եկեղեցուն: Կայսրերը երբեմն ընդունում էին այդ առաջարկը, սակայն հոգևորականությունն ու ժողովուրդը մշտապես դեմ էին կաթոլիկ եկեղեցու հետ միավորվելու գաղափարին[109]։ Արևմտյան որոշ ուժեր եկան Կոստանդնուպոլսի պաշտպանությանը մասնակցելու, սակայն եվրոպական երկրների մեծ մասը որևէ օգնություն չցուցաբերեց կործանվող կայսրությանը, այն դեպքում, երբ թուրքերը իրար ետևից նվաճում էին բյուզանդական վերջին տիրույթները[110]։

Կոստանդնուպոլիսն այդ պահին արդեն չուներ երբեմնի հզորությունն ու գեղեցկությունը և շատ նոսր էր բնակեցված։ Քաղաքի բնակչության թիվն այնքան էր ընկել, որ տպավորություն էր ստեղծվում, թե քաղաքը կազմված էր առանձին գյուղերից։ 1453 թ-ի ապրիլի 2-ին Մեհմեդ սուլթանի 80.000-անոց կանոնավոր և մի քանի հազար անկանոն ուժերը սկսեցին Կոստանդնուպոլսի պաշարումը[111]։ Չնայած քաղաքի փոքրաթիվ քրիստոնեական ուժերի (մոտ 7, 000 զինվոր, որից 2000-ը՝ վարձկան) հերոսական դիմադրությանը[110], Կոստանդնուպոլիսը նվաճվեց թուրքերի կողմից 53-օրյա պաշարումից հետո՝ 1453 թ-ի մայիսի 29-ին։ Բյուզանդական վերջին կայսրին՝ Կոստանդին Ի Պալեոլոգոսին վերջին անգամ տեսան, երբ նա դեն նետելով կայսերական թիկնոցը, ձեռնամարտի բռնվեց թուրքերի դեմ[112]։

[Arjo]

Բագրատունիների թագավորություն

Բագրատունիների թագավորություն

Բագրատունիների թագավորություն, միջնադարյան պետություն Հայկական լեռնաշխարհի հիմնական մասում և հարակից Կովկասյան տարածքներում, որը գոյություն է ունեցել 885-1045 (855 / 865 - 1045) թվականներին։ Հիմնադրել է հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունին պաշտոնապես, որպես թագավորություն՝ 885 թվականին՝ Բյուզանդական կայսրությունից և Արաբական խալիֆայությունից ստանալով արքայական թագը, իսկ փաստացի, որպես թագավորություն՝ 855–865 թվականներից՝ կրելով իշխանաց իշխան տիտղոսը[2]։ Երկիրը կառավարել է Բագրատունիների թագավորական տոհմը։ Տարածքը կազմել է առավելագույնը 250 000 քառ. կմ՝ Աշոտ Գ Ողորմած շահնշահի օրոք (953-977)։

Բագրատունիների_թագավորություն.jpg

[Arjo]

Առաջին շրջանում մայրաքաղաքն էր Բագարանը, որը գտնվում էր Բագրատունիների տնտեսական կենտրոն Շիրակում: Վարչաքաղաքական կենտրոնի դեր են ստանձնել նաև Շիրակավան և Կարս քաղաքները։ 961 թվականից Աշոտ Գ Ողորմածը մայրաքաղաքը տեղափոխում է հայկական մշակութային, քաղաքական ու տնտեսական կենտրոն Անի: Հզորության շրջանում, երբ անկում էին ապրում հարևան արաբական ամիրայությունները, ներառել է բազմաթիվ հայկական գավառներ, ինչպես նաև ազդեցություն է ունեցել վրացական, աղվանական ու արաբական իշխանություններ։ Ծաղկման շրջանում այն ներառում էր Հայկական լեռնաշխարհի մեծագույն մասը։

[Arjo]

11-րդ դարում Հայաստանը աստիճանաբար նվաճվում է Բյուզանդական կայսրության կողմից։ Մի քանի տասնամյակ առաջ ձևավորված թագավորություններն ու իշխանությունները ինքնավարություն են ստանում կամ ընդգրկվում հարևան պետությունների կազմի մեջ։ Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքից հետո հայոց պետականությունը թուլանում է։ Նրա տարածքներում համեմատաբար ինքնուրույն են մնում հայկական երեք թագավորություններ՝ Վանանդ, Լոռի և Սյունիք:

Բագրատունիների թագավորությունը քրիստոնյա Արևելքի հզորագույն թագավորություններից էր, որը հանդիսանում էր հայոց պետականության վերջին դրսևորումը պատմական հայրենիքում։ Այն իր շուրջ էր համախմբել ոչ միայն Հայաստանը, այլև իր գոյությամբ նպաստել էր հյուսիսում մեկ այլ քրիստոնյա պետության՝ Վրաց թագավորության առաջացմանը։

[Arjo]

Բագրատունիների ծագումնաբանությունը ունի պարզաբանման մի քանի տարբերակ։ Դրանցից առավել տարածված են անվան ծագումը հնդեվրոպական-արիական բագ (bag) արմատից, Բագրևանդ գավառի անվան, կամ ազգությամբ հրեա Շամբատի տոհմի անվան հետ։

Հելլենիստական շրջանում՝ Արտաշեսյանների ու Արշակունիների օրոք, Բագրատունիները կարևոր տեղ են զբաղեցրել թագավորի արքունիքում։ Ավատատիրական կարգերի հաստատումից հետո նրանք հայտնվում են զորանամակում և գահնամակում՝ հիշատակվելով երկրորդը Սյունյաց նախարարությունից հետո։

Քրիստոնեության ընդունումից հետո՝ մինչև Արշակունիների թագավորության անկումը (301-428), Բագրատունիներին է պատկանել թագադիր ասպետի արքունի գործակալությունը։ Նրանց ժառանգական տիրույթը Բարձր Հայք նահանգի Սպեր գավառն էր։ Հայկական մարզպանության օրոք (428-642) Բագրատունիները աստիճանաբար ընդարձակել են իրենց տիրույթները, Տայք նահանգի սահմաններից անցնելով Այրարատ։

[Arjo]

Հռոմեական (395 թվականից՝ Բյուզանդական) կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Մերձավոր Արևելքի համար դարեր տևած պայքարը 7-րդ դարում ավարտվում է։ Քաղաքական ասպարեզ է իջնում Արաբական խալիֆայությունը, որը կարողանում է չորս անգամ կրճատել Բյուզանդիայի տարածքները և ամբողջությամբ նվաճել Իրանը։ Մի քանի տասնամյակում Ատլանտյան օվկիանոսից մինչև Հնդկաստան ընկած բոլոր հողերը միավորվում են իսլամի կանաչ դրոշի ներքո։ Հայաստանը նույնպես մտնում է Արաբական խալիֆայության կազմի մեջ և հարևան Վրաստանի, Աղվանքի ու Դերբենդի հետ կազմում է մեկ վարչատարածքային միավոր՝ Արմինիա կուսակալություն՝ Դվին մայրաքաղաքով։


7-8-րդ դարերում քաղաքական գերիշխանության համար մրցակցությունն ընթանում էր հայկական 2 հինավուրց իշխանական տների՝ Բագրատունիների ու Մամիկոնյանների միջև։ Վերջիններս ավելի քան կես հազարամյակ ղեկավարում էին Հայաստանի ռազմական ուժերը և զնաղեցնում էին հայոց սպարապետի պաշտոնը։ Երկու տոհմերի ներկայացուցիչներն ընդգրկվում էին քաղաքական տարբեր հարթակներում, զբաղեցնում ամենաբարձր պաշտոնները։ 8-րդ դարում հարատև պայքարն ավարտվում է Բագրատունիների հաղթանակով, ովքեր իրենց տիրույթներին են միացնում Կամսարականների (Շիրակ) և Մամիկոնյանների (Տարոն) կալվածքները։ Բագրատունիների գերիշխանության տակ էին բազմաթիվ նախարարական տներ, որոնց մեջ առանձնանում էին Վասպուրականի և Վրաստանի գահերեց իշխանները, Սյունիները և ուրիշներ։

Նույն ժամանակաշրջանում Բագրատունիները հաստատվել են նաև Տայք նահանգում ու Կղարջք գավառում (Գուգարք)։ 9-րդ դարի վերջին Վրաստանում հիմնել են թագավորական հարստություն, որը հայտնի է որպես Բագրատիոնի։ Նրանց իշխանական գլխավոր կալվածքը Տայքի կյուրոպաղատությունն էր։ Հայ Բագրատունիների տոհմական կենտրոնը Բագարանն էր։ Նրանք դարձել են ամենաազդեցիկ տոհմը և ժառանգաբար կառավարել երկիրը, նախ որպես Հայոց իշխան, ապա՝ Իշխանաց իշխան, սպարապետ, և 885 թվականից՝ թագավոր։

[Arjo]

850-855 թվականների հակաարաբական մեծ ապստամբությունից հետո Բաղդադի խալիֆ Ջաֆար իբն Մուհամմադ ալ-Մութավաքքիլը հաշտվում է քրիստոնյաների ինքնուրույնության հետ և կառավարիչ նշանակում ապստամբության ղեկավար Աշոտ Բագրատունուն։ 862 թվականին վերջինս դառնում է նաև իշխանաց իշխան և ռազմաքաղաքական իշխանությունից զատ տնօրինում նաև երկրի հարկային համակարգը ու տնտեսական կյանքը։ Համախմբելով Արծրունիների, Սյունիների և վրաց Բագրատունիների իշխանական տները՝ Աշոտ Բագրատունին քայլ առ քայլ գնաց դեպի անկախություն։ 869 թվականին հայոց կաթողիկոս Զաքարիա Ձագեցին, ում նստավայրը կուսակալության կենտրոն Դվին քաղաքն էր, գումարում է ժողով, որի ժամանակ որոշվում է Աշոտ Բագրատունուն օծել հայոց թագավոր։ 876 թվականին Կոստանդնուպոլսում գահ բարձրացած հայազգի Վասիլ կայսրը նույնպես օժանդակում է հայոց պետականության վերականգնմանը։ 885 թվականին` մոտ կեսհազարամյա դադարից հետո, վերականգնեց Հայաստանի կորսված անկախությունը և Գևորգ Գառնեցի կաթողիկոսը Բագարանում Աշոտին օծեց հայոց թագավոր։

[Arjo]

Հայոց արքան քայլեր ձեռնարկեց հայկական տարածքներն իր իշխանության ներքո միավորելու համար։ Նա ճնշեց Վանանդի իշխանների ելույթը և Վանանդ գավառը Կարս բերդաքաղաքով միացրեց իր տիրույթներին` այն դարձնելով հայոց սպարապետների աթոռանիստը։ Վասպուրականի Արծրունի և Սյունիքի Սյունի իշխանական տների հետ հաստատելով բարեկամական կապեր` Աշոտ Ա-ն նրանց ևս ենթարկեց իր իշխանությանը։ Գուգարքի, Արցախի և այլ նահանգների տարածքում գոյություն ունեցող հայկական առավել փոքր իշխանությունները, ինչպես նաև Հայաստանի հարավի արաբական ամիրայությունները նույնպես ընդունեցին Աշոտի գերագահությունը։ Աշոտ Մեծը ճակատամարտում պարտության մատնեց կովկասյան լեռնականներին, որոնք ասպատակում էին Վիրքը և Աղվանքը։ Հայոց թագավորի գերիշխանության ու ազդեցության տակ հայտնվեց նախկին Արմինիա կուսակալության ամբողջ տարածքը։ Դվինում նստող ոստիկանի իշխանությունը դարձավ ձևական ու սահմափակվեց Արարատյան դաշտի մի մասով։

Աշոտ Բագրատունուն հաջորդեց որդին` Սմբատ Ա-ն (890-914)։ Նա իրեն ենթարկեց Աբխազաց (Արևմտավրացական) թագավորությունը և կայազորներ հաստատեց Ալանաց դռներում։ Սմբատը թագավորական թագ տվեց վրաց Ատրներսեհ (Ադառնասե) իշխանին և Հայոց Արևելից կողմերի Համամ իշխանին, իսկ իրեն հռչակեց «Տիեզերակալ, թագավոր Հայոց և Վրաց»։ Արտաքին քաղաքականությունը իրականացնելու և միջազգային հարաբերությունների ոլորտում հավասարակշռության հասնելու նպատակով 893 թվականին բարեկամության և առևտրական նոր պայմանագիր կնքեց Բյուզանդիայի կայսր Լևոն Իմաստասերի հետ։ Արդյունքում Ատրպատականի Սաջյան ամիրա Աֆշինի զորքերը ներխուժեցին Հայաստան։ Արագածոտն գավառի Դողս գյուղի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում արաբները պարտություն կրեցին։

[Arjo]

9-րդ դարի սկզբին Վասպուրականի և Սյունիքի իշխանների միջև վեճ առաջացավ Նախճավան քաղաքի համար։ Հայոց արքան վեճը լուծեց հօգուտ Սյունիների։ Սմբատից դժգոհ Գագիկ Արծրունին բանակցություններ սկսեց Ատրպատականի նոր ամիրա Յուսուֆի հետ։ Վերջինս միջնորդեց խալիֆի առաջ՝ Սմբատի փոխարեն հայոց թագավոր ճանաչելու Գագիկ Արծրունուն։ Խալիֆի ուղարկած թագով 908 թվականին Յուսուֆը նրան թագադրեց որպես հայոց արքա` նրան վերապահելով նաև Հայաստանից հարկեր հավաքելու իրավունքը։ Յուսուֆը Գագիկ Արծրունու հետ համատեղ հարձակվեց Սմբատի զորքերի վրա։ Նրանց միացան նաև այլ հայ իշխաններ։ Բյուզանդական կայսեր մահից հետո (912) Սմբատ Ա-ն մնաց առանց դաշնակիցների։ Արքան փոքր զորագնդով ամրացավ Կապույտ բերդում և մեկ տարվա դիմադրությունից հետո անձնատուր եղավ։ Յուսուֆը հայոց թագավորին կալանավորեց և ուղարկեց Դվինի բանտ, անյտեղից` Նախճավանի Երնջակ բերդ` ամրոցի պաշտպաններին զենքը վայր դնելու հրաման արձակելու համար։ Սմբատը բերդապահներին դիմադրությունը շարունակելու կոչ արեց, ինչի արդյունքում ենթարկվեց մահապատժի (914)։ Արաբները թագավորի մարմինը Դվինում խաչի վրա գամեցին։ Անկախության պահպանման համար համաժողովրդական պայքարը գլխավորեց Սմբատ Ա-ի ավագ որդի Աշոտ Բ-ն (914-928), ում ժողովուրդը խիզախության և տոկունության համար «Երկաթ» մականունը տվեց։

[Arjo]

Աշոտ Երկաթը ոչնչացրեց կամ դուրս վռնդեց երկրի կարևոր բերդերում ամրացած արաբական զորագնդերը։ Հայ իշխաններն աստիճանաբար համախմբվեցին Աշոտ Երկաթի շուրջը։ 921 թվականին Աշոտ Բ-ն իր փոքրաթիվ զորաջոկատով ամրացավ Սևանա կղզում։ Արաբական զորքերի հրամանատար Բեշիրը զորքեր կուտակեց Սևանա լճի ափին, փորձեց գրավել կղզին։ Սևանի ճակատամարտում արաբները պարտություն կրեցին։ Այս իրադարձություններն իրենց արտացոլումն են գտել Մուրացանի «Գևորգ Մարզպետունի» պատմավեպում։ Սևանի հաղթանակից հետո հայկական զորաբանակները Աշոտ Բ-ի և նրա եղբայր Աբաս սպարապետի գլխավորությամբ արաբներից ազատագրեցին կենտրոնական Հայաստանի մեծ մասը։ Այնուհետև նրանք հաղթանակ տարան նաև Թիֆլիսի արաբական ամիրայության նկատմամբ։ Որոշ ժամանակ անց Նիկողայոս պատրիարքը նամակ գրեց հայոց Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոսին, որից հետո Աշոտ Բ-ն մեկնեց Կոստանդնուպոլիս և դաշինք կնքեց Կոստանդին Ծիրանածին կայսեր հետ։ 922 թվականին խալիֆը Աշոտ Բ-ին թագ ուղարկեց և ճանաչեց նրան Հայաստանի շահնշահ, այսինքն՝ արքայից արքա։

Բագրատունիների գերագահությունն ընդունեցին ոչ միայն արաբ ամիրաները, այլև կենտրոնախույս հայ իշխանները, այդ թվում` Գագիկ Արծրունին, ով բավարարվեց Վասպուրականի թագավոր տիտղոսով։ Հայոց թագավորները, որ շարունակում էին կրել «Տիեզերակալ, թագավոր Հայոց և Վրաց» տիտղոսը, շարունակեցին պահպանել իրենց իշխանության ներքո այսրկովկասյան երկրները մինչև հայոց Գագիկ Ա թագավորի գահակալության վերջը։

[Arjo]

Ավատատիրական հարաբերությունները եղել են մարդկության հիմնական ապրելակերպը ամբողջ միջնադարի ընթացքում. վաղ միջնադարում (4-7-րդ դարեր) դրանք սկսել են ձևավորվել գրեթե բոլոր եվրոպական պետություններում ու Մերձավոր Արևելքում, զարգացած միջնադարում (8-14-րդ դարեր) հաջորդել է մասնատվածության փուլը և պետությունները բաժանվել են տարբեր ինքնուրույն միավորների, իսկ ուշ միջնադարում (15-17-րդ դարեր) դրանք սկսել են քայքայվել` տեղի տալով կապիտալիստական հասարակարգին ու շուկայական հարաբերություններին։ Բագրատունիների թագավորությունը, առաջանալով զարգացած միջնադարում, ենթարկվել է ավատատիրական մասնատվածության։ Նրա գոյության տարիներին երկրի տարածքում առաջացան Վասպուրականի, Կարս-Վանանդի, Տաշիր-Ձորագետի, Սյունիքի թագավորությունները, Տայք-Կղարջքի, Խաչեն-Փառիսոսի, Տարոնի իշխանությունները, որոնք ենթակա էին Բագրատունի շահնշահին։ Վերջինիս գերագահությունն ընդունում էին նաև արաբ ամիրաներն ու վրացի էրիսթավիները։

[Arjo]

Անժառանգ Աշոտ Երկաթի եղբայր Աբասին (928-953) հաջորդեց որդին` Աշոտ Գ Ողորմածը (953-977)։ Նա մեծացրեց զորքի թվաքանակը։ 966 թվականին Տարոնի իշխանության բռնակցումից հետո` 974 թվականին, Բյուզանդիայի կայսր Հովհան Չմշկիկը արշավեց Հայաստանի վրա։ 80 հազարանոց հայկական բանակը Աշոտ Գ-ի գլխավորությամբ դուրս եկավ բյուզանդացիների դեմ՝ թույլ չտալով նրա առաջխաղացումը դեպի երկրի խորքերը։ Աշոտ արքան մայրաքաղաքը Կարսից տեղափոխել է Անի։ Այն կառուցվել էր Ախուրյան և Անի գետերի միախառնման վայրում՝ ծովի մակերևույթից 1500 մետր բարձրությամբ հրվանդանի վրա։ Այս տարածքը Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից էր, որտեղ պահպանվել են կիկլոպյան պարիսպի մնացորդներ, մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերի դամբարաններ։ Եղիշե պատմիչն և Ղազար Փարպեցին Անին առաջին անգամ հիշատակում են 5-րդ դարում՝ որպես Կամսարական իշխանների ամրոց։ 783 թվականին Բագրատունի իշխան Աշոտ Մսակերը Կամսարականներից գնել է Արշարունիք և Շիրակ գավառները՝ Անի ամրոցի հետ։ Քաղաքամայր Անիից զատ` երկրի գլխավոր կենտրոններում հիմնվեցին բերդեր ու ամրոցներ, վանքեր ու եկեղեցիներ, դպրոցներ ու հիվանդանոցներ, կամուրջներ ու իջևանատներ։ Անիի` մայրաքաղաք դառնալուց երկու տարի անց` 963 թվականին, Վանանդ գավառը Կարս բերդաքաղաքով առանձնացավ որպես ինքնուրույն թագավորություն (963-1065)` կրտսեր Բագրատունիների գլխավորությամբ։ Դա երկրորդ թագավորությունն էր` Վասպուրականից հետո (908-1021)։

[Arjo]

Աշոտ Ողորմածի կինը` Խոսրովանույշ թագուհին Ձորագետի հովտում հիմնեց Սանահինի և Հաղպատի վանքերը։ Դրանք դարձան միջնադարյան Հայաստանի մշակույթի խոշորագույն կենտրոններ։ Տաշիր-Ձորագետի տարածքում Բագրատունիների հերթական ճյուղը հիմնում է երրորդ թագավորությունը (978-1113)։ Նրա առաջին թագավոր Գուրգեն-Կյուրիկեի քանդակը կարելի է տեսնել Հաղպատի վանքի պատին` եղբայր Սմբատ Տիեզերակալ (977-990) արքայի հետ։ Վերջինիս թագավորության շրջանում Դվինում շարունակում էր գոյատևել արաբական մի ամիրայություն, որի ղեկավարը հարձակվեց Շիրակի վրա։ Հայոց արքան կարողացավ գլխովին ջախջախել թշնամուն և 987 թվականին ամիրայությունը միացրեց իր տիրույթներին։ Սմբատ Բ-ն թագ տալով վրաց իշխան Ատրներսեհին և Հայոց Արևելից կողմերի իշխան Համամին, ավատատիրական անջատողական ձգտումների համար պարարտ հող նախապատրաստեց։ Ճիշտ է, նրանք ենթարկվում էին Սմբատ Ա-ին, որն իրեն կոչում էր «Տիեզերակալ, թագավոր Հայոց և Վրաց»։ Այդպես անջատվեցին Վրաց թագավորությունը և Խաչենի իշխանությունը։ Նույն տարում Սյունիների ազդեցիկ տոհմի ներկայացուցիչ Սմբատ իշխանը իրեն հռչակեց Սյունիքի թագավոր։

Հայոց թագավորության միասնությունը արտահայտվում էր հայ առաքելական եկեղեցու գոյությամբ։ Ուստի 992 թվականին, Գագիկ Ա թագավորի օրոք, Հայոց կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին տեղափոխվեց Անի։ Այն դարձավ ոչ միայն քաղաքական ու տնտեսական, այլև կրոնական ու մշակութային կենտրոն։

[Arjo]

Աշոտ Ողորմած և Սմբատ Տիեզերակալ շահնշահերի օրոք առաջացած թագավորություններն ու իշխանությունները զգալիորեն թուլացրին կենտրոնաձիգ պետության հիմքերը[3]։ Թեև Սմբատի եղբայր Գագիկ Ա շահնշահի թագավորության շրջանում (990-1020) հայոց պետականությունն ապրեց իր վերելքը, Բագրատունիների թագավորությունը զարգացման հեռանկարներ չուներ։ «Թագավոր հայոց և վրաց» տիտղոսը կրող Գագիկ արքային ենթարկվում էին Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր ծայրամասերում և այսրկովկասյան երկրներում առաջացած ավատատիրական միավորները։ Բագրատունյաց թագավորների հավանությամբ էր ընտրվում նաև հայոց կաթողիկոսը, ում նստավայրը տեղափոխվել էր քաղաքամայր Անի։

998 թվականին արաբ ամիրա Մամլանը արշավեց Բագրատունիների թագավորության վրա[3]։ Դրանից 11 տարի առաջ կործանված Դվինի ամիրայությունից հետո սա արաբների առաջին հարձակումն էր։ Արաբական զորքերի դեմ դուրս եկավ ոչ միայն Գագիկ շահնշահի զորքը, այլև` նրա հրամանատարության ներքո, Կարսի ու Տաշիր-Ձորագետի Բագրատունիների, Վրաց Բագրատիոնիների, Արծրունիների ու Սյունիների բանակները։ Սա արաբների վերջին արշավանքն էր Հայաստան, որն ավարտվեց իրենց պարտությամբ։