Պատմական անկյուն

[Arjo]

337 թ–ին Շապուհ II–ի բանակը շրջապատեց Մծբինը, իսկ մի այլ զորամաս Հեր–Զարևանդով խորացավ Մեծ Հայք։ Խոսրովը Բզնունյաց նախարար Դատաբեին հանձնարարեց դիմադրել թշնամուն և խափանել նրա առաջխաղացումը։ Սակայն Դատաբեն անցավ Պարսից կողմը։ Վաչե Մամիկոնյանը և Վահան Ամատունին 30 հազար զորքով Վանա լճի հյուսիս–արևելյան ափին, Առեստ ավանի մոտ տված ճակատամարտում, հաղթեցին թշնամուն և ազատագրեցին երկիրը։ Դատաբեն և նրա տոհմը ոչնչացրեցին, կալվածները վերածվեցին արքունի սեփականության։ Դրանից հետո Խոսրովը օրենք սահմանեց, որպեսզի հազար և ավելի զինվոր ունեցող աշխարհատեր նախարարներն ապրեն արքունիքում՝ թագավորի հսկողության ներքո։ Խոսրովը խզեց հարաբերությունները Սասանյան Իրանի հետ և ավելի մերձեցավ Հռոմեական կայսրությանը: Շուտով Շապուհը խոշոր բանակով դարձյալ ներխուժեց Մեծ Հայք։ Հայկական բանակը նրա առաջխաղացումը կասեցրեց խոշոր զոհերի գնով։ Մարտում զոհվեցին սպարապետ Վաչե Մամիկոնյանը և ուրիշ մեծամեծ իշխաններ։ Խոսրով Կոտակը վախճանվեց Դվինում, իսկ շիրիմն ամփոփվեց հայ Արշակունիների տոհմական գերեզմանոցում։

[Arjo]

Խոսրով Կոտակին հաջորդեց նրա որդի Տիրանը (338-350)։ 338–ի գարնանը, երբ Պարսից արքա Շապուհ II–ի զորքերը ներխուժել են Մեծ Հայք, Տիրանը Հայոց կաթողիկոս Վրթանես Ա Պարթևի հետ հարկադրաբար ապաստանել է Բյուզանդիայում: Գահին վերահաստատվել է 339–ի գարնանը՝ Հռոմի Կոստանդիանոս Ա Մեծ կայսեր օգնությամբ։ Հռոմի հետ կնքած պայմանագրով Տիրանը ճանաչել է նրա գերիշխանությունը, պատանդ տվել Տրդատ որդուն և թոռներին։ Տիրանի գահակալման առաջին տարիներն անցել են համեմատաբար խաղաղ։ Վարել է պետական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականություն։ Տիրանի գահակալության վերջին տարիներին Մեծ Հայքի քաղաքական կացությունը բարդացել է՝ կապված նոր պարսկա–հռոմեական հակամարտությունների հետ։ 345–ի պարսկա–հռոմեական պատերազմի ժամանակ Տիրանը դաշնակցել է հռոմեացիներին։ 350–ին, օգտվելով Հռոմեական կայսրության արևմուտքում ծագած պատերազմից, Շապուհ II ներխուժել է Մեծ Հայք, խարդախությամբ ձերբակալել և կուրացրել է Տիրանին, ապա տարել և բանտարկել է Տիզբոնում: Շուտով հայ–հռոմեական ուժերը հաղթել են պարսկական բանակին և Շապուհ II–ին հարկադրել գերությունից ազատել Տիրանին։ Սակայն վերջինս կուրության պատճառով անկարող էր զբաղվել պետական գործունեությամբ, ուստի թագավոր է հռչակվել նրա որդին՝ Արշակ Բ–ն։

[Arjo]

Տիրան արքային հաջորդեց որդին՝ Արշակ Բ-ն (350-368) գահ բարձրացավ Շապուհ Բ-ի համաձայնությամբ։ Ուստի նա, քանի դեռ չէր ամրապնդել իր իշխանությունը, աշխատում էր չսրել հարաբերությունները Սասանյանների հետ։ Սակայն շուտով Արշակ Բ-ն ամրապնդելեց իր դիրքերը և արքունիք վերադարձնրեց Մամիկոնյաններին: Հռոմեական կայսրությունն աշխատում էր Մեծ Հայքում վերականգնել իր թուլացած դիրքերը, սակայն ուժեղացած Արշակ Բ-ն ձգտում էր հավասարակշռված քաղաքականություն վարել իր երկու հզոր հարևանների նկատմամբ։ Դա առաջ էր բերում Հռոմեական կայսրության դժգոհությունը։ Կամենալով եկեղեցին ծառայեցնել իր շահերին՝ Արշակ Բ-ն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս կարգեց Հուսիկ Ա Պարթևի թոռ Ներսես Մեծին։ Վերջինս մինչ այդ զինվորական էր և արքունիքում զբաղեցնում էր սենեկապետի պաշտոնը։ Արշակի գահակալության առաջին հատվածում Ներսեսը թագավորի խորհրդատուն էր։

353 թ. Ներսես Մեծը Աշտիշատ գյուղում հրավիրում է հայկական եկեղեցական առաջին ժողովը։ Այն ընդունեց եկեղեցական մի շարք կանոններ և կենցաղային խնդիրները կարգավորելու զանազան օրենքներ։ Հատկապես խստացվեցին հեթանոսությունն արգելող օրենքները։ Արգելվեցին մերձավոր ազգականների ամուսնությունը, թաղումների ժամանակ անպարկեշտ լացն ու կոծը, հասցվող մարմնական վնասները, բազմակնությունը և հեթանոսական այլ սովորույթներ։ Ժողովը նաև որոշում ընդունեց հիվանդանոցներ, աղքատանոցներ և օտարների համար հյուրանոցներ բացելու մասին։ Եկեղեցու սպասավորներ պատրաստելու համար վճռվեց ասորերեն և հունարեն ուսուցմամբ դպրոցներ բացել։ Հռոմեական կայսրության հետ հարաբերությունները կարգավորելու համար Ներսեսի գլխավորությամբ պատվիրակություն ուղարկվեց Կոստանդնուպոլիս, սակայն կաթողիկոսը ձերբակալվեց։

[Arjo]

Կայսրը Արշակ Բ-ի դիրքերը թուլացնելու համար Մեծ Հայք ուղարկեց Արշակի՝ պատանդության մեջ գտնվող եղբորորդիներ Գնելին և Տիրիթին՝ նպատակ ունենալով Արշակի հակահռոմեական քաղաքականության դեպքում նրանցից որևէ մեկին Հայոց գահ բարձրացնել։ Հասկանալով այդ՝ Արշակն սկզբում սպանել է տալիս Գնելին, իսկ այնուհետև՝ Տիրիթին։ Ազատվելով իր վտանգավոր մրցակիցներից՝ թագավորն կնության է առնում Գնելի այրի Փառանձեմի հետ՝ փորձելով սիրաշահել նրա հորը՝ հզոր նախարար Անդովկ Սյունուն։ Շուտով ծնվում է թագաժառանգ Պապը: Շուտով սակայն Մամիկոնյանների տոհմում տեղի ունեցավ պառակտում՝ Վասակ սպարապետը դարձավ թագավորի հավատարիմ զինակիցը, իսկ նրա եղբայր Վահան Մամիկոնյանն անցավ պարսիկների կողմը։ Հետագայում Վահան Մամիկոնյանը դավաճանության և ուրացության համար սպանվեց իր որդու՝ Սամվելի ձեռքով (այս դեպքերը նկարագրել է Րաֆֆին իր «Սամվել» պատմավեպում)։ Կամենալով ամրապնդելկենտրոնական իշխանությունը՝ Արշակը Կոգովիտ գավառում կառուցեց Արշակավան քաղաքը՝ թույլատրելով այնտեղ հաստատվել յուրաքանչյուրի։ Նոր քաղաքի հիմնադրումն ուժեղացնում էր թագավորին, քանի որ իրենց տերերին լքած բնակիչները դառնում էին թագավորի հենարանը։

[Arjo]

Բանն այն է, որ Արշակի՝ երկրով մեկ արած կոչին՝ գալ և բնակվել Արշակավանում ու վայելել թագավորի հովանավորությունը, արձագանքում էին մեծ մասամբ կախյալ գյուղացիները։ Նրանք փախչում էին նախարարների շահագործումից և հավաքվում Արշակավանում։ Սակայն քաղաքում սկսեցին ապաստանել նաև հանցագործ տարրեր, որոնք աշխատում էին ազատվել հետապնդումներից և պատասխանատվությունից։ Դա նախարարներին և նրանց պաշտպանող եկեղեցուն հնարավորություն տվեց թագավորին մեղադրել կնաթողներին, ամուսնաթողներին, հանցագործներին, գողերին ու ավազակներին Արշակավանում ապաստան տալու մեջ։ Երբ Արշակ Բ-ն գտնվում էր Վիրքում, նախարարները պարսկական զորքերի հետ միասին հարձակվեցին Արշակավանի վրա և հիմնահատակ ավերեցին այն։ Նախարարներին առաջնորդում էր դավաճան Մերուժան Արծրունին։ Արշակ Բ-ն, համախմբելով իրեն հավատարիմ իշխաններին և զորամիավորումներին, ճակատամարտ տվեց դավաճան նախարարներին։ Սակայն կողմերից ոչ մեկը չհասավա հաղթանակի, և կաթողիկոս Ներսես Մեծի միջնորդությամբ նրանց միջև հաշտություն կնքվեց։ Դրա համաձայն թագավորը պարտավորվում էր հարգել նախարարների իրավունքները, իսկ վերջիններս էլ խոստանում էին նրան հավատարմորեն ծառայել։

[Arjo]

Սակայն Արշակը հաշտություն կնքեց միայն ժամանակ շահելու համար։ Նա ուժերը համախմբելուց հետո հարձակվեց Արշակավանը կործանած դավաճան նախարարների վրա, նրանցից շատերին կոտորեց, իսկ Կամսարականների ընտանիքը գրեթե բնաջնջեց։ Արշակ Բ-ի թագավորության վերջին շրջանը նշանավորվեց հռոմեապարսկական պատերազմներով։ Եվ' Հռոմը և և՛ Սասանյան Պարսկաստանը, հաշվի առնելով Մեծ Հայքի աշխարհաքաղաքական դիրքը և ռազմական հզորությունը, փորձում էին իրենց կողմը գրավել Արշակ Բ-ին։ Նա սակայն պահում էր չեզոքություն՝ շեշտը դնելով Մեծ Հայքի հզորությունն ամրապնդելու վրա։ Այսուհանդերձ, Մեծ Հայքը չխուսափեց պարսկական ներխուժումներից, որոնցից մեկի ժամանակ ավերվեց Տիգրանակերտը, իսկ բնակչությունը բռնագաղթեցվեց։

Ի վերջո Արշակ Բ-ն որոշեց դաշնակցել հռոմեացիների հետ։ 363 թ. Հուլիանոս կայսրը մեծ բանակով արշավեց Պարսկաստան և հասավ մինչև մայրաքաղաք Տիզբոն: Արշակ Բ-ն հայկական զորքերով և նրանց միացած հռոմեական զորաբանակներով հարձակվեց Մարաստանի վրա։ Սակայն Հուլիանոսը կայսրը ճակատամարտում ստացված վնասվածքներից վախճանվեց, իսկ նոր կայսր Հովիանոսը Շապուհ Բ-ի հետ հաշտություն կնքեց նվաստացուցիչ պայմաններով։ Հռոմեական կայսրույթունը ստիպված էր միայնակ թողնել և օգնություն չցուցաբերել Մեծ Հայքին Սասանյան Պարսկաստանի դեմ պայքարում։ Հաշտությունն այնքան նվաստացուցիչ էր, որ իրենք՝ հռոմեացիները (պատմիչ Ամիանոս Մարկեղինոս) այն անվանել են «ամոթալի»:

[Arjo]

364 թ. Հովիանոսը մահացավ, և Շապուհ Բ-ն, իրեն ազատ զգալով, հարձակվեց Մեծ Հայքի վրա։ Պարսից բանակը ներխուժում է Մեծ Հայքի Դարանաղի գավառ, որտեղ Անիում ավերում է Հայոց Արշակունիների դամբարանը։ Քանդել չի հաջողվում միայն Սանատրուկ արքայի գերեզմանը։ Հայոց թագավորների ոսկորները գերելով՝ թշնամին շարժվեց Արարատյան դաշտ, որտեղ ջախջախիչ պարտություն կրեց հայկական բանակի կողմից։ Թագավորների ոսկորներն ազատվեցին և այնուհետև թաղվեցին Աղձք գյուղի արքունական դամբարանում։ Հայ-պարսկական պատերազմը տևեց 4 տարի։ Հայերն սկզբում հաջողությամբ հետ էին մղում պարսից բանակի հարձակումները և անգամ ներխուժում պարսկական երկրամասեր։ Սակայն ուժերն անհավասար էին և թշնամուն զիջող Մեծ Հայքի ուժերը սկսեցին սպառվել։ Մի շարք նախարարներ լքեցին Արշակին, իսկ մնացածները կամ չեզոք մնացին, կամ էլ անցան պարսիկների կողմը։ Չնայած այդ բոլորին, հայոց բանակը ետ էր մղում թշնամու բոլոր հարձակումները։ Քաջ գիտակցելով, որ Մեծ Հայքի ռազմական ուժերը հյուծվել էին, Շապուհ Բ-ն դիմեց նենգ քայլի՝ Արշակ Բ-ին առաջարկելով գալ Տիզբոն հաշտություն կնքելու։ Պատերազմից հոգնած նախարարները համոզեցին Արշակին ընդունել առաջարկը։ Արշակ արքան ու սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանը ստիպված եղան ուղևորվել Տիզբոն՝ նախապես երդում ստանալով Շապուհից՝ իրենց անվտանգության վերաբերյալ։ Սակայն Տիզբոնում Շապուհը դրժեց խոստումը և ձերբակալելով Արշակին նրան բանտարկեց Անհուշ բերդ, որտեղ շուտով մահացավ, իսկ Վասակ Մամիկոնյանը մորթազերծ արվեց։ Այդպիսով Սասանյան Պարսկաստանը նենգությամբ զրկեց Մեծ Հայքը հզոր և հայրենասեր միապետից։[7]

[Arjo]

Արշակ Բ-ի ձերբակալությունից և սպանությունից հետո պարսիկները 367 թ. կրկին ներխուժեցին Մեծ Հայք։ Թագուհի Փառանձեմն արքայաժառանգ Պապի հետ պատսպարվեցին 11.000 կայազոր ունեցող Արտագերս ամրոցում։ Երկու դավաճան հայ իշխաններ, մուտք գործելով ամրոց և տեսնելով թագուհու ծանր կացությունը, որոշում են օգնել նրան։ Բերդի կայազորն անսպասելի հարձակմամբ գլխովին ջախջախում է ամրոցը պաշարած պարսկական զորքերին, որից հետո Պապն օգնության խնդրանք է ուղարկում հռոմեացիներին։

Շապուհը նոր բանակ ուղարկեց Մեծ Հայք։ Երբ թվում էր, թե այն նույնպես կկրի պարտություն, Արտագերս ամրոցում համաճարակ սկսվեց։ Երբ Արտագերսը զրկվեց իր պաշտպաններից, պարսիկներին հաջողվեց գրավել ամրոցը և գերել Փառանձեմին։ Այնուհետև պարսիկները պարսկամետ որոշ նախարարների, այդ թվում՝ Մերուժան Արծրունու և Վահան Մամիկոնյանի աջակցությամբ գրավեցին ու ավերեցին Մեծ Հայքի խոշոր քաղաքներ Արտաշատը, Վաղարշապատը, Երվանդաշատը, Վանը, Զարիշատը և այլն։ Վերջիններիս բնակչությունը բռնագաղթեցվեց Պարսկաստան։ Ըստ Փավստոս Բուզանդի միայն վերը նշված հինգ քաղաքներից 83.000 հրեա բռնգաղթեցվեց Պարսկաստան:

Պապը հայտնվեց ծանր կացության մեջ։ Քոչվոր ցեղերի ասպատակությունների պատճառով հռոմեացիների չէին կարողանում օգնական ուժեր ուղարկել Մեծ Հայք, իսկ պարսիկներն ավերում էին երկիրը։ Պապը փորձեց լեզու գտնել Շապուհ Բ-ի հետ, սակայն Վաղես կայսրը 370 թ. հնարավորություն ունեցավ զորք ուղարկելու Մեծ Հայք, որտեղ նրան միացան հայկական զորքերը Պապ թագավորի և Վասակ Մամիկոնյանի որդի՝ սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանի գլխավորությամբ։ Մի քանի ճակատամարտերում հաջողության հասնելով՝ հայոց 90.000 բանակը Մուշեղ Մամիկոնյանի հրամանատարությամբ 371 թ. Նպատ լեռան մոտ՝ Ձիրավի դաշտում գլխովին ջախջախեց և դուրս շպրտեց երկրից պարսիկներին։

Պապը, լինելով երիտասարդ, այնուհանդերձ ցուցաբերեց պետական մեծ գործչի հատկություններ։ Նա առաջին հերթին որոշեց վերամիավորվել երկրից անջատված կամ գրաված ծայրամասային գավառները։ Սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանին հաջողվեց կարճ ժամանակում վերականգնել Մեծ Հայքի մինչպատերազմյան սահմանները, պատժել անհնազանդ նախարարներին և դուրս քշել երկրից Վիրքի ու Աղվանքի թագավորությունների զորքերը։

[Arjo]

Պատերազմի պատճառով երկիրը տնտեսապես տուժել էր և թուլացել։ Պապ թագավորը որոշեց վերականգնել թուլացած տնտեսությունը։ Իր նախորդի փորձից ելնելով, Պապ թագավորը որոշեց ոչ թե նախարարների հաշվին, այլ իր նախորդ թագավորների կատարած նվիրատվություններից ու շնորհած արտոնություններից չափազանց հարստացած ու հղփացած եկեղեցու։ Թագավորական հրովարտակով երկրի բնակչությունն ազատվեց եկեղեցուն վճարվող տասանորդ և պտղի հարկերից։ Դեռևս Տրդատ Գ Մեծի օրոք հոգևորականությանը տրված 7 բաժին հողից 5-ը բռնագրավվեց և բաժանվեց գործող բանակի զինվորներին։ Խիստ կրճատվեց հոգևորականների թիվը։ Նախկին հոգևորականները և հոգևորականների ազգականները, որոնք ազատված էին զինապարտությունից, այժմ զորակոչվեցին բանակ։ Որպես հետևանք գործող բանակի զինվորների թիվը հասավ 100 հազարի[9][10][11]։

Պատերազմի հետևանքով երկրի բնակչությունը խիստ կրճատվել էր, իսկ ծնելիությունը նվազել։ Ստեղծված իրադրությունը բարելավելու նպատակով թագավորի հրամանով փակվեցին դեռևս Ներսես Մեծ կաթողիկոսի օրոք բացված կուսանոցներն ու մենաստանները։ Կույսերին ամուսնանալու իրավունք տրվեց։ Պետական եկամուտները մեծացնելու նպատակով Պապ թագավորը լուծարեց բարեգործական շատ հաստատություններ, որոնք բացվել էին եկեղեցու նախաձեռնությամբ և պահվում էին ավելի շատ պետության, քան եկեղեցու միջոցներով։[9][10][11]

[Arjo]

Ի վերջո, շարունակելով իր հայր Արշակ Բ–ի սկսած գործը, Պապին հաջողվեց անգամ ազգայնացնել հայոց եկեղեցին։ Այսինքն՝ թագավորի հրամանով հայոց կաթողիկոսները դադարեցին գնալ Բյաւզանդիա՝ տեղի գավառական–նահանգական հոգևոր առաջնորդների, մասնավորապես՝ Կեսարիայի կամ Տիանայի մետրոպոլիտների կողմից ձեռնադրվելու։ Դրանով իսկ Պապ Արշակունին կտրեց հայ եկեղեցու բացահայտ կախվածությունը բյուզանդական եկեղեցուց և Բյուզանդական կայսրությունից և հայոց եկեղեցու առաջնորդի ընտրությունը գոնե պաշտոնապես դարձրեց Հայոց թագավորության ներքին գործը։[9][10][11]

Պապ Արշակունի արքայի վարած հայոց ազգային պետականության, ամրապնդման, կենտրոնացման ու հզորացման քաղաքականությունը, որի միակ նպատակը Մեծ Հայքի ռազմաքաղաքական նախկին հզորության ու տարածքային ամբողջականության վերականգնումն էր, առաջ բերեց թե՛ Բյուզանդիայի, թե՛ նրա գործակալների՝ բյուզանդասեր նախարարների մի մասի և գրեթե ամբողջ հոգևորականության թշնամանքն ու ատելությունը։ Բյուզանդասերների կուսակցությունը՝ եկեղեցու ղեկավարների գլխավորությամբ, Պապին անգամ մեղադրում էին Ներսես Մեծ կաթողիկոսին թունավորելու մեջ, մինչդեռ նա մահացել էր թոքերի հիվանդությունից։ Չնայած այդ ամենին երիտասարդ արքայի հեղինակությունը մեծ էր երկրում, հատկապես ժողովրդի շրջանում։ Ուստի պատահական չէ, որ հռոմեական պատմիչ Ամիանոսը նրան բնութագրում է որպես եռանդուն, խիզախ և խելոք թագավորի։[9][10][11]

[Arjo]

Մեծ Հայքի ուժեղացմանն ուղղված Պապի քայլերը և անկախ քաղաքականությունն առաջ բերեցին Հռոմեական կայսրության դժգոհությունը։ Նպատակ ունենալով Պապին գահընկեց անել՝ կայսրը նրան բանակցությունների պատրվակով հրավիրեց Կիլիկիա՝ Տարսոն: Սակայն Պապը, պարզելով կայսեր նպատակը, իր 300 թիկնապահներով փախուստի դիմեց ու վերադարձավ Մեծ Հայք՝ ուրախությամբ ընդունվելով ժողովրդի կողմից։ Կայսրը ստիպված եղավ ներողություն խնդրել տեղի ունեցած «թյուրիմացության» համար, իսկ Պապն էլ ձևացրեց, թե ոչինչ չի պատահել։[9][10][11]

Հայ–բյուզանդական, այսինքն՝ Հայ-արևելահռոմեական հարաբերությունների հետագա սրման համար պատճառ դարձան Ներսես կաթողիկոսի մահից հետո նոր կաթողիկոսի ձեռնադրությունը և Պապի կողմից հայ-իրանական հարաբերությունները կարգավորելու փորձերը։ Սկզբում Պապը փորձեց կաթողիկոս ձեռնադրվելու համար Կեսարիա ուղարկել իր առաջադրած թեկնածուին, որին սակայն Կեսարիայում հրաժարվեցին ձեռնադրել։ Համոզվելով, որ կաթողիկոսի ընտրությանը հռոմեական արքունիքն ու եկեղեցին միշտ միջամտելու են, Պապը դիմեց արմատական քայլի։ Հուսիկ Աղբիանոսյան եպիսկոպոսին նա այլևս չուղարկեց Կեսարիա։ Նրան կաթողիկոս ձեռնադրեցին Մեծ Հայքում՝ հայոց եպիսկոպոսները։ Պապի այդ արմատական քայլի շնորհիվ Հայ Առաքելական Եկեղեցին անկախացավ մնացած եկեղեցիներից և բռնեց իր ուրույն ճանապարհը։ Բացի դրանից Պապ թագավորը պահանջեց ետ վերադարձնել Եդեսիա քաղաքը և Կապադովկիայի այլ 12 քաղաքներ, որոնք կառուցվել էին հայերի՝ Պապի նախնիների կողմից և պատկանում էին Հայոց պետությանը։ Փաստորեն, Պապ Արշակունին փորձ էր անում Մեծ Հայքին վերամիավորել Փոքր Հայքի, Կապադովկիայի և Եփրատացիք–Կոմագենի նախկին հայապատկան տարածքները, որոնք խլվել էին Հռոմեական տերության կողմից և այժմ պատկանում էին այսպես կոչված Արևելահռոմեական կամ Բյուզանդական կայսրությանը։[9][10][11]

[Arjo]

Հռոմեական արքունիքը դժկամորեն ընդունեց Հայոց կաթողիկոսի Մեծ Հայքում ձեռնադրվելու փաստը։ Բացի այդ, հայ-իրանական հարաբերությունների բարելավումը կայսեր մոտ հիմնավորված վախ առաջացրեց։ Կայսրը հրամայեց իր գործակալներին ու լրտեսներին՝ սպանել Պապ թագավորին։ Մեծ Հայքում հռոմեական զորքերի հրամանատարը 374 թ. Պապ թագավորին հրավիրում է խնջույքի, որտեղ Պապը դավադրաբար սպանվում է հռոմեացի զինվորականների կողմից։ Ցավոք, Պապի սպանությամբ Մեծ Հայքի թագավորությունը զրկվեց իր երիտասարդ, եռանդուն և տաղանդավոր թագավորից, իսկ նրա հաջորդներն ի վիճակի չեղան շարունակելու նրա սկսած հայրենանվեր գործը։ Հայոց պետության կենտրոնացման ու թագավորական կենտրոնաձիգ իշխանության ամրապնդման, երկիրը ռազմականապես հզորացնելու՝ Արշակ Բ-ի ու Պապի և նրանց նախորդների փորձերը ձախողվեցին։ Պատճառը ոչ միայն նախարարության պառակտիչ գործունեությունն էր, այլև Հռոմի ու Պարսկաստանի՝ երկրի ներքին գործերին մշտապես միջամտելու և Մեծ Հայքին իրենց ենթարկելու քաղաքականությունը։[9][10][11]

[Arjo]

Մեծ Հայքում Պապ թագավորի սպանությունը ծանր տպավորություն թողեց։ Նախարարների մի մասն անգամ պատրաստ էր դաշնակցել Պարսկաստանի հետ և թագավորի սպանության համար Հռոմից վրեժ լուծել։ Շուտով կայսրը Մեծ Հայք թագավորելու ուղարկեց Վարազդատ Արշակունուն (374-378 թթ.)։ Նա մարմնով հզոր էր և դարձել էր օլիմպիական խաղերի հաղթող։

Վարազդատի կարճատև կառավարման շրջանում սպարապետի պաշտոնը շարունակում էր զբաղեցնել Մուշեղ Մամրկոնյանը, որը Փավստոս Բուզանդի խոսքերով «առաջնորդում էր հայերին և զգուշությամբ պահպանում էր Մեծ Հայքի սահմանները»: Սակայն նրա վարքագիծը շուտով առաջ բերեց Վարազդատի դժգոհությունը։ Մուշեղ Մամիկոնյանն առանց թագավորին տեղյակ պահելու, խորհրդակցում էր Մեծ Հայքում գտնվող հռոմեական զորավարների և նրանց միջոցով՝ կայսեր հետ։ Սպարապետը կայսրին առաջարկում էր Մեծ Հայքի յուրաքանչյուր գավառում քաղաք-ամրոցներ կառուցել և դրանք վերածել ամուր ռազմական կենտրոնների։ Դրանցում պետք է կայսրության ծախսով հայկական կայազորներ պահվեին։ Փավստոս Բուզանդի խոսքերով, կայսրը դրան ուրախությամբ համաձայնեց, որ Մեծ Հայքը հաստատորեն կապվի Հռոմի հետ։

[Arjo]

Սակայն ծրագրի թերություններից էր այն, որ Մեծ Հայքը վերջիվերջո կկորցներ անկախությունը և կդառնար Հռոմեական կայսրության նահանգներից մեկը։ Շուտով ծրագիրը բացահայտվում է, և սպարապետի հռոմեամետ գործունեությունն առաջ է բերում հայրենասեր նախարարների դժգոհությունը։ Թագավորը վախենալով սպարապետի դավաճանությունից, սպանել տվեց նրան։ Սպարապետության պաշտոնը հանձնվեց Բատ Սահառունուն։

Օգտվելով կայսրության զբաղվածությունը, Պարսկաստանը Մեծ Հայք ուղարկեց Մանվել Մամիկոնյանին: Նա առանց թագավորի համաձայնության հաստատվեց Մամիկոնյան տոհմի նահապետի պաշտոնում, ապա փախուստի մատնեց Վարազդատին։ Վերջինս, որի գործունեությունից հռոմեացիները խիստ դժգոհ էին, փախավ կայսրություն, սակայն ձերբակալվեց և աքսորվեց։

Մանվել Մամիկոնյանը, ով Մեծ Հայք էր եկել որպես պարսկամետ իշխան, շուտով, երկրի գործերին պարսկական միջամտությունից զայրացած, վռնդեց պարսիկների կողմից նրան օգնություն ուղարկված գունդը։ Նա գահ բարձրացրեց Պապի մանկահասակ որդիներ Արշակ Գ-ին և Վաղարշակին, իսկ ինքը դարձավ նրանց խնամակալը՝ զբաղեցնելով սպարապետի պաշտոնը։ Մանվելը Մեծ Հայքը հզորացնելու նպատակով բարելավում է հարաբերությունները Հռոմեական կայսրության հետ։ Մանվելի խնամակալության տարիները եղան երկրի տնտեսական բարգավաճման և խաղաղ զարգացման շրջան։

Մանվելի մահից հետո, Արշակ Գ-ն իր խիստ հռոմեամետ պահվածքի պատճառով առաջ բերեց նախարարների մեծ մասի դժգոհությունը։ Վերջիններս դիմեցին պարսից Շապուհ Գ թագավորին՝ իրենց տալու ուրիշ թագավոր։ Սասանյանները 384 թ. Մեծ Հայք ուղարկեցին Խոսրով Դ Արշակունուն, իսկ Արշակ Գ-ն ստիպված էր բավարարվել թագավորության արևմտյան մի փոքր հատվածով։ Մեծ Հայքի թագավորությունը բաժանվեց երկու առանձին թագավորությունների[7]:

[Arjo]

Երկար պատերազմներից հետո Հռոմեական կայսրության կայսր Թեոդոսիոս I Մեծը և պարսից շահ Շապուհ Գ համոզվելով, որ իրենցից ոչ մեկին չի հաջողվի ամբողջությամբ գրավել Մեծ Հայքը, կայսրը և պարսից շահը որոշեցին այն բաժանել միմյանց միջև։ 387 թ. կողմերը պայմանագիր կնքեցին, որով Մեծ Հայքի թագավորության Արշակ Գ-ի իշխանության տակ գտնվող արևմտյան տարածքները որպես ենթակա թագավորություն անցան Հռոմին, իսկ Խոսրով Դ-ի իշխանության տակ գտնվող արևելյան հողերը իբրև հպատակ թագավորություն անցավ Պարսկաստանին: Դրանով Մեծ Հայքի տարածքում ձևավորվեցին երկու կիսանկախ թագավորություններ։

Շուտով Արշակ Գ-ն մահացավ։ Հռոմեացիներն անմիջապես օգտվեցին դրանից և վերացրեցին իրենց իշխանության ներքո գտնվող հայկական թագավորությունը։ Սասանյաններն իրենց հերթին դեռևս 387 թ. Արևելահայկական թագավորությունից անջատել էին հայկական բդեշխությունները[7]: