Մի քանի օր առաջ տատիկիս տեսա երազումս։ Մի տեսակ հստակ չէր՝ տեսա՞, թե՞ հիշեցի։ Բայց աչքիս երևաց երրորդ հարկի իր բնակարանի դռան մոտ։ Երևի որովհետև շատ տարիներ առաջ, մեր վեցերորդ հարկի բնակարանից իջնելիս, հաճախ էի տեսնում նրան հենց էդ մասում, աստիճանահարթակը լվանալիս կամ իր դուռը բացելիս։ Տեսա ու մտածեցի՝ տատիկս չի մահացել, չէ՞, չէ ոնց որ՝ ես հիմա էն ժամանակներում եմ, որ տատիկս կենդանի է, իսկ իր վերջին ժամանակներում ես ցավալիորեն հազվադեպ էի այցելում նրան։ Ուրախացա, որ կարող եմ ուղղել սխալս և․․․ վերահաս ուրախությունն ինձ դուրս շպրտեց երազիցս․․․
Տատիկս իմ մանկության ամենավաղ հիշողություններից է։ Ես, երևի երեք տարեկան, դուրս եմ գալիս մեր “սեփական” տան շեմքը, աղբի մեքենան է եկել (էն ժամանակ զանգով ծլնգացնում էին, երևի դրա համար եմ հետաքրքրված դուրս եկել), տեսնում եմ տատիկիս, որ ձգվում, համարյա ցատկում է մեքենայի բեռնատարի բարձրությամբ և մեջը շուռ տալիս ձեռքի աղբի դույլը, ապա նկատում է ինձ ու սաստում՝ “Նե՛րս գնա, աղջի”։
Ինչ հիշում եմ տատիկիս, նա կարծես երբեք չի փոխվել։ Երևի տատիկներն ընդհանրապես չեն փոխվում։ Տատիկս փոքրամարմին, նիհար, ճերմակամաշկ ու կնճռապատ դեմքով “տատի”-ս էր, թիթեռի պես անմարմին ու թեթև։ Նրա մոտ ամեն ինչ փոքր էր, նուրբ ու հավաք։ Բարակ ու հարթ արծաթ-մազերը, միշտ խնամքով ու հավասար սանրած, հազիվ էին բավականացնում թույլ ու խղճուկ, բայց իր տարիքին պատշաճ կոս կապելու, որից հաճախ էին կորչում տատիկիս անթիվ-անհամար մազակալները։ Տատիկս մաքրություն էր բառիս բուն ու փոխաբերական իմաստներով։ Ազնիվ էր, շիտակ, քչախոս ու հանդարտ, կոկիկ ու կիրթ։ Նա աշխարհում երկու բանի հետ էր անհաշտ միայն․ կեղծիքի ու փնթիության։ Ֆիզիկական մաքրության հետ կապված տատիկս OCD ուներ։ Անհնարինության աստիճանի փայլեցնում էր ոչ միայն իր բնակարանը, այլև մուտքի համարյա բոլոր աստիճանահարթակները, վերելակի ներսն ու դուրսը, երբեմն էլ նույնիսկ հարևանների դռան շորերն էր թաքուն լվանում։ Որովհետև “սիրտը չէր տանում”։ Անում էր գաղտնի, երբ ոչ ոք չէր երևում շրջակայքում․ ամաչում էր ու ոտնաձայն լսելիս արագորեն փախչում։ Բայց հարևանները, բնականաբար, գիտեին, նկատել էին․ ոմանք բարյացակամ էին, ոմանք կատակում էին հեգնախառն։
Ես ծնվել եմ տատիկիս և պապիկիս տանը։ Այսինքն, դա եղել է իմ առաջին տունը, ուր ծնողներս ապրել են ամուսնանալուց հետո։ Երկհարկանի մի առանձնատուն էր Արաբկիր թաղամասում, ուր հարևանությամբ շատ առանձնատներ կային։ Դուռ-դրկից առանձնատների թաղ էր։ Էդ տունը պապիկս էր կառուցել իր հոր հետ, երեսնականներին, Սալոնիկից Երևան գաղթելուց հետո։ Երկրորդ համաշխարհայինի ժամանակ և դեռ մի տասնամյակ հետո էլ թաղի միակ տանիքով տունն էր (մնացած տները հողե ծածկ ունեին), էդպես էլ տարբերակում էին նրան՝ “կռիշով տուն”։ Լավ տուն էր, ամուր ու որակով։ Պապիկիս կողմը լավ արհեստավոր էին, ոսկեձեռ վարպետներ։ Էդ տանը ծնվել են հայրս, հորեղբայրս, եղբայրս, ես։ Ես չորս տարեկան էի, երբ պետական որոշմամբ քանդեցին մեր տունը, մնացած հարևան տների հետ միասին, որ կառուցեն ինչ-որ Հայպետջրշիննախագիծ ինստիտուտ։ Իսկ վերջինիս հարևանությամբ արդեն կառուցել-վերջացրել էին տասնհարկանի պանելային մի շենք, ուր պիտի տեղափոխեին մեր թաղի՝ իրենց տներից զրկված բնակիչներին։ Հին հարևանները դառնալու էին նոր հարևաններ, բայց դա ուրիշ պատմություն է, շեղվեցի։
Տատիկս էդ տուն և առհասարակ Երևան եկել է Օդեսայից։ Իսկ թե ինչպես է հայտնվել Օդեսայում, ուշագրավ պատմություն է։ Իր պատմությունը տատիկս պատմում էր ինձ երբեմն առ երբեմն, իմ խնդրանքով, բայց փոքր էի ու շատ բան էնպես լավ չէի հասկանում ցավոք, որ ճիշտ հարցեր տայի և այսօր ունենայի ավելի ճշգրիտ ու ամբողջական պատկեր։ Գիտեմ, որ ծնվել է Թուրքիայի Սեբաստիա նահանգի Զառա գյուղում, միակ երեխան է եղել՝ երեք տարեկան, երբ սկսվել են տեղահանությունները։ Տատիկիս հորը թուրքերը տարել են բանակ, իսկ մայրը սկսել է աշխատել ամերիկյան մի որբանոցում, ուր “աման էր լվանում”, և տատիկս էլ էդ ընթացքում որբանոցում էր մնում, մյուս երեխաների հետ։ Լոբու հատիկներից կազմում էր տառեր, մի անգամ էլ որբանոցի ամերիկուհի տնօրենը ինչ-որ տիկնիկի համար բարկացել ու մատ է թափ տվել վրան՝ ինչ-որ անգլերեն բառ ասելով, որը տատիկս կրկնում էր մատը թափ տալով ու ընդօրինակելով տնօրենուհու ակցենտը, բայց ցավոք, ինչքան փորձում եմ, չեմ կարողանում հիշել այդ բառը (գուցե մի օր հիշեմ մի հրաշքով)։ Ինչու՞ էր տատիկս, 3-4 տարեկան, էդ էպիզոդը հատկապես հիշել։ Երևի կարգին ազդված կամ վախեցած է եղել տնօրենուհու հարձակումից․ զգացմունքների կիզակետում տեղի ունեցածն է, որ դաջվում է հիշողության մեջ։ Իսկ հետո տատիկս իր մոր հետ հայտնվում է մի մեծ նավի վրա, որին ոչ մի ափ չէր ընդունում, քանի որ նավի վրա “կարանտին” էր (լսում էի էդ բառն ու գաղափար չունեի ինչի մասին է խոսքը, բայց բավարարվում էի՝ վիզուալ պատկերացնելով մոլորված, տխուր մի նավ, որ մի ափից մյուսն է մոտենում, ու մերժվելով՝ գլխահակ հեռանում)։ Ի վերջո, նավն էդ հանգրվանում է հունական մի կղզում, ուր զեյթունի մեծ ծառեր կային, և տատիկս զեյթուն էր հավաքում ու լցնում արկղերի մեջ։ Ու մի օր էլ փոստատարը մի նամակ է բերում (փոստատարն աչքիս հայտնվում էր հեծանվով՝ չգիտես ինչու, կապիչավոր գլխարկով, և ուսի վրայից գցել է շագանակագույն կաշվե պայուսակ․ ընդհատում է տատիկիս զեյթուն հավաքելն ու հանձնում է նամակը)։ Նամակը տատիկիս հորից էր, որը պատերազմի ընթացքում հայտնվել էր Օդեսայոում (երևի ռուսական բանակի կողմն անցնելով), և որը տեղական մի լրագրում, ուր տպել էին էդ տարաբախտ նավի ուղևորների ցուցակը, գտել էր կնոջ և դստեր անունները։ Էդպես տատիկս մոր հետ տեղափոխվում է Օդեսա, որտեղ ապրում է իր մնացած մանկությունն ու հաջորդող երիտասարդությունը՝ մինչև քսանյոթ տարեկան, մինչև որ մի առիթով այցելում է Երևան և մնում՝ ամուսնանալով պապիկիս հետ։ Իրականում առիթը հենց ամուսնանալն էր, բայց դա էլ մի ուրիշ՝ առանձին պատմություն է։
Երբ մեր “տները” քանդեցին, պապիկիս ու տատիկիս (չամուսնացած հորեղբորս հետ միասին), բնակարան տվեցին հատկացված նորակառույցի առաջին մուտքի երրորդ հարկում, իսկ մեր ընտանիքին՝ երեք հարկ վերև՝ վեցերորդում։ Երբ ծնողներս աշխատանքի էին, իսկ ես մանկապարտեզ չէի գնում, տատիկս էր ինձ նայում, իր տանը, ուր էդ ժամերին մենակ ես ու ինքն էինք։ Ես վատ ուտող էի, և ինձ միշտ պիտի կերակրեր, մուգ կապույտ, թույլ-սպիտակ կետիկավոր մի cute թասիկից։ Կերակրելիս հեքիաթ էր պատմում։ Ստախոս մի հովվի մասին, որն ամեն անգամ սուտ շուխուռ էր անում՝ թե եկեք-փրկեք, գայլերը ոչխարներս կերան, ու հետո, երբ մարդիկ իրենց գործերը թողած գալիս էին ափալ-թափալ, ծիծաղում էր նրանց վրա, մինչև որ մի անգամ գայլերն իսկապես հարձակվեցին, բայց ոչ ոք այլևս չհավատաց ու չհասավ օգնության։ Էդ պատմությունից հետո ինձ ամեն անգամ շատ հետաքրքրում էին նոր մանրամասներ հովվի ճակատագրից, ու սկսում էի հարցախեղդ անել տատիկիս․ իսկ ի՞նչ զգաց հովիվը, լացե՞ց, թե՞ չէ, իսկ իրա մաման-պապան ի՞նչ ասեցին, և ամենակարևորը՝ հովվի հետագա կյանքն ինչպես դասավորվեց։ Տատիկս համբերատար պատասխանում էր հարցերիս՝ գդալով քերելով թասիկի հատակի մնացորդները։
Տատիկս սիրում էր իմ տիկնիկներին։ Նրանցից մեկի անունն ինքն է դրել՝ Նունիկ։ Տիկնիկներիս համար շորեր էր կարում։ Հետևում էի, թե ինչպես է անում։ Նունիկն այսօր ինձ հետ է, իմ տանը։ Աղջիկս, հինգ տարեկան, իր հետ լուսանկար ունի։ Հետաքրքիր է, որ տիկնիկները տատիկներից երկար կարող են ապրել։
Գրքերի հետ մեծ բարեկամ էր տատիկս։ Երբ տան գործով չէր զբացված (իսկ նա արագաշարժ էր ու շուտ էր վերջացնում), ակնոցներն աչքերին գիրք էր կարդում կամ թերթ։ Արագ կարդացող էր թե՛ հայերեն, թե՛ ռուսերեն, լավ տիրապետում էր թուրքերենին, ու մի քիչ էլ հունարեն գիտեր։ Հարևան հասակակից կանայք երբեմն ծաղրում էին տատիկիս ընթերցասիրությունը, հատկապես որ նախընտրում էր թաղահարևանային բամբասանքներից (նա առհասարակ որևէ բամբասանքի չէր մասնակցում), բայց ոչ միայն դրա։ Տատիկս նաև կրքոտ ֆուտբոլասեր էր։ Այսինքն, պապիկիս չէր հասնի իհարկե, բայց երբ Արարատը պարտվում էր, տատիս բարկացած դուրս էր գալիս բակ ու իր գործերին էր անցնում՝ քթի տակ դժգոհելով “էշի գլուխներից”։ Եվ հարևան Ասյան միշտ չանչ կաներ․ “Իիի՜շ, եքա կնիկ ա, չի էլ ամաչում, ֆտբոլի համար իրան կորցնում ա”։
Մի քանի անգամ տատիկիս բռնացրել եմ տանը երգելիս։ Կարծել է, թե մենակ է, ու հատակը լվալիս երգում էր։ Թուրքերեն։ Երևի իր մանկության, մորից լսած երգերն էին։
Մամաս ասում է, որ ես տատիկիս եմ քաշել․ քաղցրալեզու չեմ։ Տատիկս իրոք որ քաղցրալեզու չէր, զուսպ էր, քչախոս, բառեր, հատկապես քաղցր, չէր շռայլում։ Չեմ հիշումն երբևէ “ջան” ասեր։ “Ջան” ես էլ չէի ասում, փոքր ժամանակ։ Լեզուս չէր պտտվում մի տեսակ, արհեստական ու կեղծիք էր թվում։ Իսկ հիմա ասում եմ, ոչ հաճախ, բայց այլևս դժվար չէ․ երևի որովհետև փոխվել է մոտեցումս մարդկանց հանդեպ։
Մութուցուրտի տարիներին հորեղբորս ընտանիքը, որ ապրում էր տատիկիս հետ, իսկ պապիկս արդեն չկար, գնաց երկրից։ Տատիկս իր բնակարանում մնաց մենակ։ Մենք իհարկե երեք հարկ վերև կայինք, ու պապաս ամեն օր պարտադիր իջնում, տեսնում էր տատիին, բայց ես, որ տասնյոթ-տասնութ տարեկան էի արդեն, ապրում էի ուրիշ կյանքով, ուրիշ աշխարհում։ Իմ օրվա անցուդարձի, մտքերի մեջ տատիկիս միշտ չէր, որ հիշում էի (նրա գոյությունն ընկալում էի որպես առօրեականություն), իսկ այցելում էի է՛լ ավելի հազվադեպ։ Ու էդ սակավաթիվ այցերին, երբ երեկոյան մի քանի րոպեով իջնում էի ներքև, խոհանոցում միայն մի թույլ լույս էր վառվում, ութսունամյա տատիս իր հնամաշ, մաքրեմաքուր ու կոկիկ հավաքված խոհանոցում, սեղանի մոտ աշակերտի պես նստած, ակնոցներն աչքերին գիրք էր կարդում․․․
Տատիկս մահացավ, երբ ես քսան տարեկան էի։ Կաթվածից հետո ( արյան բարձր ճնշում ուներ) ապրեց ամսից քիչ ավել՝ աստիճանաբար կորցնելով գիտակցությունը, բայց քանի գիտակից էր, անհանգիստ էր երկու բանի համար միայն․ որ աստիճանահարթակը կեղտոտ է մնացել ու երբ եմ ես վերջապես գտնելու իմ երջանկությունը անձնական կյանքում։
․․․․․
Տատիկս իմ անավարտ կարոտն է, որ կրում եմ գիտակցությանս ու հիշողություններիս ամենանվիրական խորշերում։ Այնտեղ երևանյան մեր բակն է, ես նայում եմ վեցերորդ հարկի պատուհանից, տատիս՝ իր մշտական կապույտ ու սպիտակ ծաղիկներով զգեստով, ձեռքին ցանցավոր պայուսակը՝ "սետկան" կախ, գնում է հացի, հետևից հարթ ու արծաթ մազերի նրբիկ կոսը։
Ամեն այցիս Հայաստան այցելում եմ տատիկիս գերեզմանը, դնում իր պես պարզ ու քնքուշ մի քանի ծաղիկ, նախընտրելի է իր գույնի՝ սպիտակ․ գույնզգույնը, ճոխն ու շքեղը տատիկս չէ։ Ու ես էլ չեմ։
Ով գիտե, մահից անդին աշխարհի, գոյության ու հարազատների հետ հանդիպման գաղափարը գուցե ստեղծել են հենց ինձ նման մարդիկ․ նրանք, ովքեր անավարտ կարոտ են ունեցել իրենց մեջ։
•
•
Սեղմել՝ ցույց տալու համար
pic share
1924, Աթենք։ Տատիկս իր քեռու տղայի հետ, 13 տարեկան:
Մեջբերել
Էջանիշներ