ՏԻԲԵԹՅԱՆ ԱՎԵՏԱՐԱՆ
ՏԻԲԵԹՅԱՆ ԱՍՔ ՀԻՍՈՒՍԻ ՄԱՍԻՆ
“Գրքերն էլ իրենց ճակատագիրն ունեն”։ Լատինական այս աֆորիզմն ամբողջովին կիրառելի է “Տիբեթյան Ավետարանի” համար։ Սա կենտրոնական-ասիական պարականոն ասք է Իսայի մասին՝ Արևելքում այդպես են անվանում Հիսուս Քրիստոսին։ Ասքի առաջին եվրոպական (ֆրանսիական) թարգմանությունը հրատարակվել է Փարիզում 1894 թվականին։ Ռուսերեն թարգմանությունը լույս է տեսել խարկովյան “Հավատ և բանականություն” ամսագրում և առանձին բրոշյուրով՝ Պետերբուրգում (1910 թվական)։
Այս հրապարակումները չի կարելի գիտական համարել բառի ժամանակակից իմաստով. նրանց տեքստը որոշակիորեն մասսայականացված է, բացակայում է պարզաբանող մեկնությունը։ Եվ այնուհանդերձ ապոկրիֆի բովանդակությունն անկասկածելի հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Ասքը պատմում է Հիսուսի կյանքի այն ժամանակաշրջանի մասին, ինչի մասին լռում են դավանական ավետարանները (նրա կյանքի 13-ից մինչև 29 տարիները)։
Որն է տեքստի նախապատմությու՞նը։ Ըստ ֆրանսերեն թարգմանության հեղինակ ռուս լրագրող Նիկոլայ Նոտովիչի, Իսայի մասին ձեռագիրը նա հայտնաբերել է 1887 թվականին։ Լադակով (Կենտրոնական Հնդկաստան) ճամփորդելիս, նա կոտրում է ոտքը և ստիպված երկար ժամանակով կանգ է առնում բուդդիստական Հեմիս վանքում։ Այնտեղ նա լսում է, որ վանքի գրադարանում կան տիբեթյան լեզվով գրված աշխատություններ Իսայի մասին։ Ինչպես հայտնում է Նոտովիչը, ընդհանուր տեքստ չկար. անջատ պատմություններն Իսայի մասին գտնվում էին բովանդակությամբ տարբեր ձեռագրերում։ Լամաներից մեկի օգնությամբ Նոտովիչը համախմբում է դրանք ժամանակագրական հաջորդականությամբ։ Լաման պատմում է նրան այդ ձեռագրերի վերաբերյալ վանքում պահպանված տեղեկությունների մասին։ Ըստ նրա խոսքերի, Իսայի մասին ավանդույթները Հնդկաստանում գրի են առնվել պալի լեզվով մ.թ. առաջին դարի կեսերին Իսային տեսնողների խոսքերից, երբ նա ապրում էր Հնդկաստանում և Նեպալում, ինչպես նաև հնդիկ առևտրականների խոսքերից, ովքեր առևտրական կապերի մեջ էին Երուսաղեմի հետ։ Մոտ 200 թվականին ձեռագրերը Նեպալից բերվում են Տիբեթ։ Հետագայում Լհասայի մոտ գտնվող Մարբուր սարի վանքում դրանք թագմանվում են տիբեթյան լեզվով։ Հեմիսում պահվում էին այդ թարգմանությունների պատճենները։
Երկրորդ եվրոպացին, որը հաստատում է ձեռագրերի գոյությունը, Նիկոլայ Ռերիխն է։ Նա Լադակ է այցելել 1925 թվականին, իր Կենտրոնա-ասիական արշավի ժամանակ։ Օրագրում նա գրում է. “… Մենք իմացանք, որ Իսայի մասին ձեռագիրն իրոք գոյություն ունի։ Հեմիսում պահվում է պալի լեզվով ձեռագրի թարգմանությունը, որը գտնվում է Լհասայից ոչ հեռու, մի հայտնի վանքում”։
Ռերիխը ծավալուն մեջբերումներ է բերում “Տիբեթյան Ավետարանից”։ Դրանց համեմատությունը Նոտովիչի թարգմանած տեսքտի հետ ցույց է տալիս, որ միևնույն բովանդակությունը Ռերիխը վերապատմում է այլ խոսքերով։ Բայց օգտվե՞լ է նա արդյոք 1910 թ. Պետերբուրգյան հրապարակումից։ Դժվար թե։ Նրա կողքին էր գտնվում որդին՝ Յուրի Ռերիխը, որն ազատ տիրապետում էր տիբեթյան լեզվին։ Ակներևորեն, նա էլ հենց հոր համար թարգմանում էր ձեռագիրը (կամ ըստ ձեռագրի ճշտում էր Նոտովիչի տեքստը):
Ռերիխին հաջողվեց մի ձեռագիր ևս հայտնաբերել Իսայի մասին։ Դրանից մի հատված լրացնում է Նոտովիչի հրատարակած տեքստը (այդ հատվածն այստեղ բերվում է Ռերիխի թարգմանությամբ)։ Նոտովիչի մոտ շատ կարճ է խոսվում Իսայի` Հիմալայներում և Տիբեթում գտնվելու մասին, այն դեպքում, երբ Ռերիխի բերած հատվածն ամբողջովին այդ ժամանակաշրջանին է նվիրված։ Ընդ որում, երկրորդ ձեռագրում, ի տարբերություն առաջինի, բուդդիստական ուսմունքը չի հիշատակվում, ինչը համապատասխանում է պատմական տվյալներին. մ.թ. առաջին դարում Տիբեթում բուդդիստներ դեռևս չկային։
Նախքան բուդդիզմը Տիբեթում տարածված էր “բոն” կրոնը, որը մինչև մեր օրերն անգամ բավական վատ է հետազոտված։ Միայն 1967 թվականին եվրոպական գիտնականներին հասանելի դարձան Հնդկաստանում հրատարակված տրակտատներ այդ կրոնի վերաբերյալ։ Եվ նրանցից մեկում հիշատակվում է “հրաշագործ Եսեսն Իրան երկրից”, որը հայտնվել էր “Շանշուն-մար երկրում” (Հյուսիսային Տիբեթ)։ Նրա հայտնվելու տարեթիվը մոտավորապես համապատասխանում է մեր դարաշրջանի սկզբին։ Բոնական պատկերագրության մեջ Եսեսը պատկերվում է գլխավոր աստծո աջ կողմում։ Իսկ չէ՞ որ քրիստոնեական ավանդույթներում էլ Քրիստոս պետք է նստի գահին “Հոր աջ կողմում”։ Հավանաբար, այստեղ կարելի է խոսել քրիստոնեության ազդեցության մասին հին տիբեթյան կրոնի վրա, ընդ որում շատ վաղ ազդեցության. բոնական ավանդույթը տարբերվում էր ինքնամփոփությամբ: Դա առավել ակնհայտ է դարձնում "Տիբեթյան Ավետարանի" հետ նրա մոտիկությունը: Հասկանալի է նաև "հրաշագործն... Իրան երկրից" տեղեկությունը. ճանապարհը Երուսաղեմից Տիբեթ, իրոք, ամենայն հավանականությամբ, անցնում էր Իրանով*:
Այսպիսիք են անցյալի տեղեկությունները։ Իսկ այսօ՞ր։ Բոլորովին վերջերս, 1979 թվականին, “Տիբեթյան Ավետարանի” ձեռագիրը Հեմես վանքում տեսել է հայտնի սովետական արևելագետ Լ. Վ. Շապոշնիկովան։ Ժամանակի սուղությունը նրան թույլ չի տվել թարգմանություն կատարել։ Ձեռագիրը վերնագրված էր. “Սուրբ Իսայի, մարդկային զավակներից լավագույնի կյանքը”։ Ձեռագրի տարի՞քը: Շապոշնիկովան սահմանում է մոտ հինգ-վեց դար: Հնարավոր է, որ հենց այդ ժամանակ էլ պատրաստվել է լհասական թարգմանության պատճենը Հեմիս վանքի համար:
Ստացվում է, որ Իսայի մասին տիբեթյան ասքն ամենաքիչը եռակի թարգմանության է ենթարկվել. պալի լեզվից` տիբեթյան, տիբեթյանից` ֆրանսերեն և հետո ռուսերեն լեզվով: Թարգմանությունների ժամանակ տեքստն, ամենայն հավանականությամբ, խմբագրվել է: Օրինակ, Նոտովիչի մոտ աշխարհագրական անունները պատկանում են հիմնականում XV-XIX դարերին: Դա հասկանալի է. չէ որ հրատարակությունը նա պատրաստում էր եվրոպական ընթերցողների համար և հին անունները նրանց անհասկանալի կլինեին: Չնայած նույն բանը կարող էին անել տիբեթյան թարգմանիչներն էլ:
Այնպես որ, "Տիբեթյան Ավետարանի" տարաժամանակային խմբագրություններն անկասկած են: Բայց բավական հինավուրց հիմքի առկայությունն էլ այնտեղ դժվար թե կասկած հարուցի: Առայժմ մենք կարող ենք կրկնել միայն խոսքերը, որոնք 80 տարի առաջ ասել է ռուսերեն թարգմանության հեղինակ վարդապետ Քր.-ը (նրա անունն անհայտ է մնացել). "Հիսուսի մասին հնդ-տիբեթյան ասքերի բարելավված թագմանությունները` Ապագայի գործ են":**
- - - - - - - - - - -
* "Ուրանտիա" գրքում ասվում է, որ մ.թ. 23-24 թթ. Հիսուս եղել է Սիրիայում, Միջագետքում և հասել է մինչև Կասպից Ծով: Եղել է Ուր քաղաքում, մի քանի օր մնացել է Ուրմիայում (քաղաք Ուրմիա լճի ափին): "Այնտեղ, ափից ոչ հեռու, կար կղզիների մի խումբ, որոնցից ամենամեծի վրա կառուցված էր մի մեծ ամֆիթատրոն դասախոսությունների համար (կրոնի փիլիսոփայության տաճար): Այն պատկանում էր Կիմբոյտոն անունով մեկին և նրա երեք զավակներին: Հիսուս մի քանի անգամ մասնակցեց վեճերին և Կիմբոյտոնը համոզեց նրան հետդարձի ճանապարհին երկու շաբաթանոց դասախոսություններ կարդալ "Մարդկանց եղբայրության" մասին: Հիսուս համաձայնվեց և շուտով երկշաբաթանոց երկու դասախոսություն կարդաց Ուրմիայում "Աստծո Արքայություն" և "Մարդկանց արքայություններ" թեմաներով:
"Ուրանտիա" գրքում ասվում է, որ Ուրմիան գտնվում էր Իրանում: Բայց նախ եկեք հիշենք, որ մ.թ. առաջին դարում Իրան գոյություն չուներ՝ կար Պարսկաստան, և երկրորդ, որ այդ ժամանակ Ուրմիան (Կապուտան) գտնվում էր Մեծ Հայքի տարածքում (Թարգմանիչ):
**Архимандрит Хр. - Предисловие к кн. "Неизвестная жизнь Иисуса Христа". Спб. 1910.
Էջանիշներ