Գրադարաններում տիպիկ հոտ կա` հին ու նոր, հետաքրքիր, հաստ ու կազմահան եղած գրքերի, ու տարբեր մարդկանց հոտ, տարբեր հայացքների, լույսերի իրար միախառնված ու թանձրացած` օդում կախված հոտ:
Նա վերցրեց գիրքը, նստեց գրադարանի` իր մշտական տեղում, դրեց օպտիկական ակնոցներն ու սկսեց նայել գրքի բացած էջին. բայց ոչինչ չկարդաց, չկարողացավ. հայացքը կպել էր գրադարանի անկյունագծում նստած երիտասարդ աղջկան, որ անկաշկանդ, ծամոն ծամելով, ինչ որ գիրք էր կարդում ու, ականջակալներով լսած երաժշտությունից գլուխը ռիթմիկ տատանում: Բացի այն, որ գրադարանում կարդում ես քո ընտրած գիրքը , զուգահեռաբար միշտ գաղտնի կերպով ուզում ես իմանալ հեռվում նստած քեզ ցանկալի մեկի կարդացած գրքի մասին: Մուրադի միտքը թափառում էր ներկայի , անցյալի, ներկայի ու անցյալի անձնականի ու ընդհանուրի արաքում , սեփական ընտրած գրքի ու հեռվի անկյունում նստած աղջկա գրքի արաքում. սեփական միտքը մոտենում ու հեռանում էր տիրոջից:
Մուրադ «Տեսնես` ինչ է՞ կարդում»:
Նա գիրքը ծալեց ու, թևի տակ դնելով, մոտեցավ աղջկան, թեթևակի ժպտալով, հանգիստ ասաց` մմմ.., լսեք, ես հետաքրքիր գիրք եմ ընտրել ու բայց չեմ կարողանում սկսել, չեմ կարողանում կենտրոնանալ, գրքիս պոզից նկատում եմ ձեր ոտքերի վերևի հատվածը կարճ շորի պատճառով. Մի խոսքով` դուք ինձ խանգարում եք: Ասում էի` ինչ կլիներ, ոտքը ոտքին չգցեիք ու էդպես անմեղ չնստեիք:
Հը՞ ն` Անին աչքերը զարմացական հառեց հասուն տղամարդու վրա ու ամնեղ ճպճպացրեց թարթիչները. Գոնե թեթևակի ժպտալ կարելի՞ է, ծերուկ:
Մուրադ` «Սրա՜ն տեսեք», դե , հա ժպտացեք, բայց .. իսկ, ի՞նչ եք կարդում, եթե կարելի է:
Անի-Ծանոթանալ ե՞ք ուզում. Ես նրանցից չեմ, որ գրադարանից ուղիղ անկողին են վազում, հետո «արուների» հատուկ ու «զտարյուն» տեսակ` ցեղ կա, որ մենակ նրանց հետ եմ շփվում, դու բավականին ծեր ես ու անճաշակ ինձ համար:
Մուրադ-Ասում էի` ինչ ե՞ք կարդում:
Անի-kahlil Gibran, թե գիտես, կամ լսել ես, չնայած քո կոմունիստական տարիքից երևում է, որ դու բացի ձեր կոլխոզ-սովխոզի ու ռայկոմի պատերին փակցված լոզունգներից բան չես կարդացել, հեհեհե, գրազ կգամ` հիմա քո գրքի վերնագիրը մոտավոր այսպիսին է ` «Եվ լենինը տեսավ, որ բարի է »:
«լավ»` Մուրադը պտտվեց, որ գնա ետ` իր տեղը, ու բավականին նվաստացած զգաց իր տարիքի պատճառով. Հիշեց Լեհաստանում բռնցքամարտի մրցումներից հետո լուսավոր փողոցների բացօթյա սրճարանում հանդիպած լեհուհուն, ու զգաց, որ իրականում բավականին մեծ է ինքը հիմա: Նա հիշեց, թե ինչպես լեհուհին, վառ կարմիր շուրթերով, մոտցավ, նստեց իր սեղանիկին, մի երկու բաժակ լիմոնադ խմեց իր հետ`ծնկի իջեցնող ժպիտը դեմքին, հետո ինքը կցկտուր ռուսերենով, да, нет ասելով ամաչկոտ պինդ տղամարդու պտավորություն թողեց նրա վրա: էս երկու բառով ու մարմնի շարժումնեոով, երբեմն էլ, վատ ռուսերենի պատճառաով աչքերը ամոթից կախելով, բացատրեց բռնցքամարտի , Հայաստանի, Հայկական լեռների մասին, բացատրեց հայ կնոջ մեծության, հոգատարության ու չխնամվածության մասին: Վաղվա իր մենամարտի ու տիեզերքի` հայկական ծագման մասին:
Անի- Հեե՜յ, ծերուկ, սպասիր, նեղվեցիր, ինչ է՞ «հեհե, տեսնես, որ թվերից է հագնում էս ժակետը» հեե՜յ, սպասիր, ես կծանոթանամ քեզ հետ, եթե խոստանաս ինձ համար մի բան անել:
Մուրադ-Ու՞, Ինչ՞
Անի- մմմմ, սպասիր, մտածեեեմ, լավ, պատրաաստ, ասում եմ, հիմա մենք կգնանք սրճարան ու կիտրոններ կուտենք, ու հենց էդպես կլեպով էլ կուտենք, հեհեհ:
Մուրադը ժպտաց, մի տեսակ չհասկացավ` ինչի , բայց գլխով արեց, դա բավականին տարօրինակ էր 49 ամյա տղամարդու համար, երիտասարդ աղջկա հետ գնալ սրճարան ու կլեպով կիտրոններ ուտել:
Անի -Հեյ, լսի, մենք, էդպես կանենք, թող դեմքներս ծամածռվի ու ծիծաղենք իրար վրաա, ծերու՜կ, դե մի թթվի. Գնացի՜նք, բայց տեսնեմ` ինչ էիր կարդում, նոր:
«Над кукушкиным гнездом» Кен Ки́зи:
Մուրադ- լսի, բայցց, գիտես, ինչ՞ կլնի՞ էլ չասես ինձ ծերուկ:
Անի- հեհեհ, լավ, լավ էլ չեմ ասի, ծերուկ ջան, մի նեղվի: Կներես, բայց էս ինչ ես հագե՞լ: Քեզ ոչ ոք չի՞ ասել, որ շատ հնաոճ ես: Խակի վիլվետե շալվար` լայն փողքերով, կոճակներով ու օձիգով կիսավերնաշապիկ ու ժակեետ, ամառվա իրիկունով:
Մուրադ, - դե չգիտեմ, ինձ ոչ մեկը բան չի ասել, ես ոչ ոք չունեմ: Ես չգիտեմ, ինչ հագնել, ավելի ճիշտ, ես չեմ հասկացել` ի՞նչ տարբերություն կա էս կամ էն հագնելու մեջ: Ես… մմմ.. չգիտեմ, իսկ ժակետ հագել եմ, քանի որ մեծ տարիք ունեմ ու հնարավոր է շուտ մրսեմ:
Անին մի պահ մտքում խղճաց հոր տարիքի մարդուն, խղճաց նրան` աշխարհում ոչ ոք չունենալու ու լայն փողքերով հին խակի վիլվետե շալվար հագնելու համար: Անին նայեց Մուրադի սպիտակամոխրագույն գանգուր մազերին, հետո նայեց աշխարհում ամեն ինչից գոհ, պսպղուն սև աչքերին, հանգիստ ժպիտին, ու մտքում էլ ավելի տխրեց.. էդպես ամնեղ ու լուռ ժպտում են փոքր տղաները, երբ ինչ որ մի չարաճճի բան են անում ու բռնվում ու, ներքևի շուրթը կծելով ամաչում, ժպտում են: Անին նեղվեց, որ տարեց մարդը ոչ ոք չունի` ում առաջ կժտպար, չարրաճճիություն կաներ ու կամաչեր: Նա փորձեց մարդու ստեղծման պահից իր մեջ եղած ջերմությամբ ու կարեկցանքով Մուրադի կյանքի մեջ ինչ որ մի լուսավոր ու բարի բան գտնել, որպեսզի կարողանար իրեն թույլ տալ շարոնակել մայրական բնազդով նախատել տարեց տղամարդուն` թափթփված ու անփույթ հագնվելու համար:
Անի- ախր, ոնց` ինչ տարբերություն է, ճաշակի մեջ է տարբերությունը, հասկանու՞մ ես, ճաշակի:
Մուրադ - Իսկ ո՞վ ասեց, թե լրիվ մարդիկ են պարտավոր ճաշակով հագնվել: Ու կամ էդ ո՞նց ճաշակով հագնվել
Անի-լսի, ծերուկ, կա մի բան, որ կոչվում է ներդաշնակություն, երբ մի քանի բան առանձին են, բայց հետո, երբ իրար հետ են, շարունակում են իրար ներկայությունը ու ամբողջական ավելի լավ են նայվում քան առանձին:
Մուրադ-Ներդաշնա՞կ «գիտեմ, գիտեմ դրա մասին» հիշեց լեհուհուն, Պրահայի պայծառ լույսերով ռոմանտիկ իրիկուները, հիշեց բռնցքամարտի ռինգը, հետո սևամորթ կուբացու և իր ներդաշնակ ներկայությունը ռինգում: Նա անցյալից պոկված պատկերներով հետ գնաց ու մտաբերեց, թե ինչպես էր մարզիչը գոռգռում` պոկվի, ազատվի տեսադաշտից, դուրս արի հայացքից , աջ կամ ձախ լողա. Ինքը արագ քայլ արեց սևամորթի աջ կողմը, դուրս եկավ ներդաշնակությունից, նոր տարածք ստեղծեց, իր անձնական ներդաշնակության համար, հետո աջ կողմից հարվածեց կուբացուն ու սահեցրեց իր շարժումների ու մտքերի ներդաշնակություն: Լեհ կինը, որ նստել էր առաջին շարքերում, ուսերն ու կրծքերը լայն բաց նուրբ շուրով` երեք անգամ զուսպ ծափահարեց, սովետական լրիվ կանոնները տապալող կրքոտ ժպիտով ժպտաց ու սպասեց հանդերձարանում համբուրելվու համար: Լեհ կինը իր կրքոտ ժպիտով կարծես թե ծնկի իջեցրեց սովատական տղամարդու ողջ մշակույթը, կրունկով ճզմեց, մզեց, նոր մշակույթ ստեղծեց, լրիվ տղամարդկանց մշակույթներից առանձին` մեն-մենակ Մուրադի համար ու դրեց նրա առաջ: Թողեց, որ Մուրադի միտքն ու հոգին պոկվի առանձանա սովատական աշխարհից, հետո ամբողջ աշխարհից, մտավ հանդերձարան, համբուրեց ու տվեց շատ անձնական ու վառվող մի մշակույթ:
Մուրադ- Գիտե՞ ս, ես կարողանում եմ դորս գալ ներդաշնակությունից :
Անի-հեհեհ, չէ, լու՞ րջ, Ծերուկ, էդ ո՞ նց, ուզում ես ասե՞ լ` կարող ես հանել ու փոխել հագու՞ստդ, ավելի նորաոճ լինե՞ լ:
Մուրադ-էդպես էլ կարող եմ:
Անի-լավ էստեղ նստենք, և կիտրոններ ուտենք, հեհե, շատ ծիծաղելի կլնի, լսի` ով չդիմանա ու առաջինը ծիծաղի, նա կպարտվի, ու կպատմի մի փոքր իր մասին, լա՞վ, ծերուկ
Մուրադ-Համաձայն եմ, փոքրիկ:
Ամենավերևում` տիեզերքում, աստղ կախվեց, աստղի տակ երկու սալիկապատ փողոց`ինչ որ սալոտ ու կաշառակեր երևանյան ճարտարապետի նախագծմամբ միացան իրար, հետո միացման տեղում շատ սիրուն ու վառ փողոցային լուսասյուն էղավ, լուսասյան տակ սրճարանի սեղանիկ ու նստեցին լայն փողքերով խակի վիլվետով, գանգուր մազերով տղամարդն ու ամառային թեթև զգեստով ու սանդալիկներով 20ամյա երիտասարդ աղջիկը:
Անի-Սպասիր, մի րոպե, պետք է աչքերի մեջ նայենք, գիտե՞ ս, աչքերի մեջ նայել, չես ամաչի, չէ ՞ աչքերիս մեջ նայելուց:
Մուրադ-Չէ, չէ, հանգիստ, ես բռնցքամարտով եմ զբաղվել երկար տարիներ` երիտասարդ ժամանակ, ու ուղիղ աչքերի մեջ նայելը միակ բաներից է, որ կարողանում եմ անել:
Հետո` երկար ժամանակ, նրանց անկեղծ ծիծաղը աստղերի լույսի տակ կարծրանում, կլորանում, թացանում գնում էր Աֆրիկա, մի հին, շատ հին ցեղի համար շաատ սպասված կենսաբեր անձրև ու գետ էր դառնում, Աֆրիկացի շամանները ծեսերով աղոթում էին, խնկեր վառում, Անին ու Մուրադը կիտրոնից ծամածռվում, ուրախանում ու բարձր` խենթի պես ծիծաղում, ու ծիծաղը` աստղոտ, անձրևոտ գնում հասնում էր շամանների աղոթքին, կյանք տալիս ժողովրդին:
Մուրադ - Գնա՞նք,
Անի-ըհըն, գնանք, Արջուկ, պատմի քո մասին…
Մուրադ- ես ոչ ոք չունեմ.. ես միայնակ եմ..
Ա- ոնց ոչ ոք չունես, հեհեհ, էդպես չի լինում, աշխարհում լրիվն էլ գոնե ինչ որ մեկն ունենում են. Յա՜, օրինակ ես, գիտե՞ս` ինչքաա՜ն շատ հավես ընկերներ ունեմ, ծանոթներ:
Մ- ես չունեմ, ես միայնակ եմ, ես հավասարապես կապված եմ աշխարհի ցանկացած մարդու հետ, լրիվ մարդկանց հետ, հավասարապես կապված եմ աշխարհի ու երևույթների, տարբեր մշակույթնեի, Աստծո հետ.. ու ես միայնակ եմ…
Ա- լավ, մի տեսակ տխրեցի Ծերուկ քեզ համար…իսկ բռնցքամա՞րտը
Մ- ժամանակին…. Հիմա ուղղակի ես մարզում եմ երեխաներին….
Ա- չտխրես, լա՞վ, ան, կուզե՞ս` ծամոն տամ..
Մուրադն ուրախությամբ ու մանկական զգուշությամբ վերցրեց ծամոնը, և այնպես բարությամբ շնորհակալ էղավ, որ Անիի սիրտը ճմլվեց մարդկային անկեղծությունից` հասարակ ու պարզ բաների հանդեպ ունեցած:
Մ- ես գնամ դե…
Ա- հեե՜յ, Արջուկ, սպասիիի, քեզ ո՞նց գտնեմ, էլ մեկ էլ երբ կտեսնե՞նք իրար:
Մ- դե, չգիտեմ, գրադարանում երևի կհանդիպենք, եթե իմ և քու կարդալու ժամերը համընկնեն…
Ա- էդպես լավ չի, ես կուզենամ ավելի հաճախ տեսնել քեզ, ուղղակի զգում եմ, որ վաղվանից կսկսեմ կարոտել քեզ առանց որևէ պայմանականությունների ու պատճառի, կկարոտեմ ուղղակի անբացատրելի կապվածությունից:
Մուրադը ժպտաց, առաջին անգամ մի բան զգաց մեջը ու չհասկացավ, թե ինչ. նրան թվաց, թե Աստված մի նոր բան ստեղծեց հենց էդ պահին, նոր զգացողություն, որ մարդկանցից դեռ ոչ մեկ չէր էլ զգացել ու անուն չուներ, ինչ որ խենթ ու ցնցող մի բան ու Աստված փորձեց հենց իր վրա:
Մ- ես բջջային չունեմ, ես ապրում եմ «… …. » հասցեում, պայմանական տեղեր ունեմ գնալու պայմանական ժամերին ու չեմ ուշանում, իսկ մնացած պարագաներում թողնում եմ, որ ժամանակը ու աշխարհագրական տարածությունը ըստ իմ պահանջմունքների հոսեն իմ կյանքում, քանի որ էլ ոչ ոք չունեմ… ես սովոր չեմ հանգամանքներն ու գործողությունները դնել կոնկրետ ժամանականի մի հատվածի մեջ ու խոստանալ, ես ապրում եմ կոնկրետ տվյալ ժամաակը ու գործողությունը: եթե ես կարծրացնեմ այդ պայմանական գործողությունները կյանքը նեղ կթվա ինձ:
Անին ավտոբուսի լուսամուտից ձեռքով էր անում Մուրադին, ով մեջքով շրջվել ու միայնակ տղամարդու քայլվածքով հեռանում էր փողոցի մթության մեջ, Անին ծռվել ու ետ էր նայում` տարեց տղամարդու քայլվածքից շարժվող ուսերին, տարբեր բաներ էր մտածում, փորձում էր զսպեր դանդաղ եկող արցունքները, անհասկանալի ու անտեղի արցունքները, տարօրինակ ու միայնակ մարդուն անպաշտպան, առանց ջերմության թողնելու զգացումից, ավտոբուսից չիջնելու ու նրա հետևից չվազելու համար, նրա մենակությունը չխանգարելու, մենակությանը չխառնվելու ու ձեռքը չբռնելու համար, մթության մեջ դանդաղ կորչել թողնելու համար:
Ա-«Չգիտեմ` ինչի եմ գրում քեզ, եթե հասցեդ չասեիր, միգուցե այլ կերպ գտնեի քեզ, միգուցե գնայի ու ամբողջ օրը նստեի գրադարանում ու քեզ սպասեի, բայց մտածեցի փոստով գրել, տարօրինակ է, ախր, հորս տարիքի մարդ ես, լրիվ ուրիշ տեսակի մարդ, բայց զգում եմ` ընկերացել եմ հետդ: Ուզում էի ասեմ` շաբաթ օրը հրավիրում եմ քեզ party-ի, ….. հասցեում ընկերներով ենք, չուշանաս, ու մի քիչ ազատ կհագնվես, դե ջինսեր, բաներ, եթե ունես, ես ուշադիր կլինեմ, մուտքի մոտերը կլինեմ, չտխրես, Ծերուկ…»
Էջանիշներ