Քանի որ ակումբի մրցույթը նորից հետաձգվեց, ես որոշեցի Անտարես մրցույթի վերջնական փուլ անցած գործերը տեղադրել այստեղ:
Քանի որ ակումբի մրցույթը նորից հետաձգվեց, ես որոշեցի Անտարես մրցույթի վերջնական փուլ անցած գործերը տեղադրել այստեղ:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ՆՈՐԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ | ՀՈՒՆՈՆ
Հունոն երևի գիտակցություն գալու օրվանից էր մտածել խելքով հարստանալու մասին: Իսկական անունը Հունո չէր: Հարևան Արտաշի հարյուր տարվա փչացած հեռուստացույցի մասերը լրիվ քանդել-թափել էր հատակին ու նորից հավաքել: Հեռուստացույցն աշխատել էր ինչպես գործարանից նոր բերած: Արտաշն էլ ուրախությունից ասել էր. «Ոտքից գլուխ խելք ա, հունար»: Ու անունը կպել-մնացել էր Հունո:
Հունոն հարստանալու համար խիստ գործնական միջոցների էր դիմում: Հետո էլ դրա հնարավորությունն ուներ, որովհետև օժտված էր երկու հատկանիշով` տեխնիկայի գել էր, մեկ էլ անթերի նմանակում էր մարդկանց և նրանց ձայները:
Երբ մենք դեսուդեն ընկած մի կերպ ճարել էինք Դանիել Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզոն» գիրքը և հերթագրվել էինք կարդալու, Հունոն, չգիտես ինչպես, մի սարք հորինեց, հարմարեցրեց իրենց նկուղում ու պատի վրա էդ սարքով անշարժ ֆիլմեր էր ցույց տալիս: Մի օր էլ իրենց տան պատին «աֆիշ» հայտնվեց. «Ռոբինզոն Կրուզո». ժամը 3-ին, տոմսի արժեքը` 10 կոպեկ, մեկ ձու կամ լիմոնադի մեկ դատարկ շիշ:
Ձուն ու շիշը խանութում էլի 10 կոպեկի արժեք ունեին: Միայն տեսնել էր պետք, թե Հունոն իր կալվածքում ոնց էր կերպարանափոխվել: Կոստյում-շալվարով, փողկապով, կոստյումի վերևի ձախ գրպանում եռանկյունի մի թաշկինակ, կոկիկ սանրված, լաքած մազերով: Նկուղում նստարաններ էր տեղադրել, աթոռ, լիմոնադի դատարկ արկղ: Պատին` անկողնային նոր գնած սպիտակ պաստառ-սավան, որի դիմաց հպարտորեն դրված էր լուսարձակող մի սարք, որ պաստառի վրա գունավոր կադրեր պիտի ցույց տար: Մինչև ֆիլմի սկսվելը դեսից-դենից 10 կոպեկ, հարևանների նկուղներից լիմոնադի դատարկ շշեր, հավաբներից հավի ձվեր էին թռցրել ու հավաքվել Հունոյի ընդհատակյա կինոդահլիճի փայտե թեքված, նոր ներկված և լրիվ չչորացած դռան դիմաց: Սկզբում Հունոն հայտարարեց.
- Ներս գան նրանք, ովքեր 10 կոպեկ ունեն, հետո ներս գան ձվով, վերջում` շշով ներս մտնողները: Առաջին շարքում նստեն կանխիկ փող ունեցողները, հետո՝ ձվով, վերջում` շշով ներս մտնողները:
Հնազանդորեն հետևեցինք Հունոյի հրամաններին ու տոմսի արժեքը մուծելով` ներս անցանք, նստեցինք:
- Ոչ մի ձայն, սկսում եմ,- խիստ տոնով ասաց Հունոն, դուռը ներսից փակեց, կանգնեց ու հանդիսավոր ասաց.
- Ուշադրությո՜ւն, ֆիլմն սկսված է՝ «Ռոբինզոն Կրուզոն` անմարդաբնակ կղզում»:
Ասաց, առաջին կադրը տեղադրեց խցիկում ու պաստառի վրա, երևաց մի հսկա նավ` կիսախորտակ: Հունոն սկսեց պատմել նավի պատմությունը: Ժամանակ առ ժամանակ կադրերը փոխվելով` պաստառին տարբեր գունավոր պատկերներ էին հայտնվում: Հունոն հրաշագործ ձեռքերով տեղադրում էր կադրերն ու պատմում, թե ինչպես խորտակվեց նավը, ինչպես փրկվեց Ռոբինզոնն ու հայտնվեց անմարդաբնակ կղզում: Նույնիսկ Ռոբինզոնի տպավորությունների մասին էր երկար-բարակ խոսում խիստ գրական հայերենով, տպավորիչ, և մեզ թվում էր, թե ձայնը պատկեր ստեղծող սարքից է դուրս գալիս: Երբ հերթը հասավ այն կադրին, որը պաստառի վրա պատկերում էր նավից բերած սնդուկը, որի մեջ գանձեր էին, Հունոն խորհրդավոր լռեց: Հետո դարձյալ հանդիսավոր շարունակեց:
«Ռոբինզոնը ոչ միայն այս կղզու, այլ աշխարհի ամենահարուստ մարդն է: Երբ նա հասնի Անգլիա, բոլորն իր հետ հաշվի կնստեն: Անգլիայի թագուհին անգամ իր հետ հաշվի կնստի»: Սովորականից երկար ցուցադրելով գանձերի պատկերը, կարծես ուզում էր պատկերը շարժվի ու սնդուկի տակից հանի Ռոբինզոնի բոլոր գանձերն ու մեկառմեկ ցույց տա: Մենք կլանված պաստառին էինք նայում, Հունոյին լսում, երբ մի ահավոր պայթյուն լսվեց, ու նկուղը մի ակնթարթում խավարեց: Կինոխցիկն էր: Ցիրուցան էր եղել. ապակին մի կողմ, «պլաստմասսան»` մի կողմ:
Տղաներից մեկը նկուղի դուռն անմիջապես բացեց, բոլորով դուրս թռանք, իսկ Հունոն շվարեց մնաց կտոր-կտոր եղած սարքի գլխավերևում: Ապակու մի կտոր խրվել էր Հունոյի ճակատի մեջտեղում: Արյունն ապակու միջից հոսում էր Հունոյի քթի, այտերի վրայով: Դա տեսնելով` մենք կարծես իրար ձեն տված, փախանք:
Հետո Հունոն առժամանակ կորավ, հազվադեպ էր դուրս գալիս: Իսկ երբ երևում էր, պատի անկյուններից, ծառերի բների հետևից, հաճախ կտուրներից երեխաներն իրար հաջորդելով` բղավում էին.
- Հունո՜, Լոբինզոնը ի՞նչ եղավ:
- Մտավ ձեր մամաների ծոցերը,- շպրտում էր Հունոն ու դարձյալ երկար ժամանակով անհետանում:
Ղարաբաղյան շարժման առաջին օրը Հունոն հասկացավ, որ իր տունը Ազատության հրապարակն է: Մեկ-երկու օր հրապարակում կանգնեց, «Ղարաբաղը մերն է» գոռաց ու գտավ, որ իր տեղը հարթակի վրա է, տղերքի կողքին: Ցուցարարներին հրմշտելով ու ներողություն խնդրելով` Հունոն կամաց-կամաց մոտեցավ ու ուրբաթօրյա թեժ միտինգից առաջ տղաների կողքին էր: Սկզբում կարծես լավ ընդունեցին, ժպտացին, ու Հունոն հասկացավ, որ մոտենում է ժամը միկրոֆոնը նվաճելու: Երբ առաջին փորձն արեց, տղաները երկար իրար նայեցին: Չստացվեց:
Երկրորդ փորձի ժամանակ մի ուս թափով կպավ Հունոյի ուսին, ու քիչ մնաց Հունոն հայտնվեր հարթակից ներքև: Այն ժամանակ թիկնապահ, բան չկար, բայց դե ուսը ոնց որ թիկնապահի ուս լիներ: Հետո տղաները ուսերի ու կոնքերի թեթև հարվածներով, ընդմիջումներով, էնպես, որ ժողովուրդը չնկատի, Հունոյին իջեցրին հարթակից: Հունոն մտածեց ու հասկացավ, որ սրանք իշխանություն են ուզում, որ ճիշտը Ղարաբաղ գնալն է, զենք բռնելը: Կանգնեց հարթակի դիմաց, ուղիղ նայեց Վանոյի աչքերի մեջ, որին ծանոթ էր Պապլավոկի ստեղծման օրից, որին մի օր հենց այնտեղ այնպես էր նմանակել, որ սեղաններից մեկի շուրջ հավաքված հայտնի դերասաններն ակամայից կանգնել էին ու քար կտրած ծափահարել: Մի խոսքով` էնքան նայեց, որ Վանոն էլ ճար չուներ աչքերը փախցնելու: Ու երկուսի հայացքները հանդիպեցին: Հունոն շպրտեց. «Ղարաբաղը մերն է. ո՞նց է մերը էստեղ կանգնելով. տղա ես` զե՜նք վերցրու, գնա՜»: Ասաց, շրջվեց ու հեռացավ:
Երկու օրից Հունոն Ղարաբաղում էր` զենքը ձեռքին, մորուքը նոր ծլարձակող: Հենց առաջին օրից Հունոն կարող էր հրամանատարի «պոստը» վերցնել: Չուզեց: Կռվեց ամենաթեժ կետերում: Երկու անգամ վիրավորվեց, բայց կիսատ ապաքինված` վերադարձավ դիրքերը: Հաղթանակի օրը ոմանք թալանով էին զբաղված, ոմանք` խմելով: Հունոն անտառի փեշին մի առու էր գտել, ոտքերը դրել ջրի մեջ, ծխախոտը շուրթերին` մտածում էր. «Էս կռիվն էլ պրծավ՝ բա հետո՞»: Էդ մտքի վրա էր, երբ դիմացի թփերի միջից ձայն լսվեց: Զենքը ձեռքն առավ, մոտեցավ: Մի վիրավոր ջահել թուրք էր. պլշած աչքերով նայում էր Հունոյին: Կողքին մի հունգարական ձայնագրիչ էր ընկած, մի մեծ, կաթնագույն միկրոֆոնով: Իսկը Ազատության հրապարակի միկրոֆոնը: Հունոն քարացավ միկրոֆոնի վրա, թուրքը` Հունոյի: Նայեց, նայեց միկրոֆոնին, հետո դարձավ թուրքին.
- Ցեղդ փախչելու վարպետ է, թույլ եմ տալիս, փախի՜ր:
Թուրքը կարծես ամաչելով՝ հայացքն ուղղեց վիրավոր ոտքին: Հունոն վիրակապեց թուրքի վիրավոր ոտքը, չորացած թփերից ձեռնափայտի համար մի փայտ կտրեց, խոթեց թուրքի աջ ձեռքը, ձայնագրիչը հարմարեցրեց ձախ թևատակին ու ասաց` գնա՜: Թուրքը պլշած նայում էր Հունոյին:
- Գնա՜,- նորից ասաց Հունոն,- բայց էնտեղ ճիշտը կպատմես:
Թուրքը դանդաղ կռացավ, ձայնագրիչը միկրոֆոնի հետ դրեց Հունոյի ոտքերի դիմաց ու փախավ:
Մարտի 1-ից հետո, երբ Ազատության հրապարակը դարձել էր խաղահրապարակ, երբ ժողովուրդը սկսեց հավաքվել Մատենադարանի մոտ ու գոռալ` Լևոն նախագահ, Հունոն պատահաբար անցնում էր էդ կողմերով ու հիշեց, որ թուրքից թալան բերած միկրոֆոնը նկուղում է: Հաջորդ միտինգին ներկայացավ` միկրոֆոնը ձեռքին: Առանց երկար-բարակ մտածելու բարձրացավ հարթակ: Ուղիղ Լևոնի կողքին: Կաթնագույն միկրոֆոնը միացրեց բարձրախոսներին ու սպասեց իր հերթին: Միտինգավարին համոզել էր, որ միկրոֆոնը 88-ի հարթակի առաջին միկրոֆոնն է: Միտինգավարը Հունոյի ասածը փոխանցեց Լևոնին:
Լևոնը զննող հայացքով նայեց Հունոյին ու միտինգավարին գլխով դրական շարժում արեց: Միտինգավարը միկրոֆոնի մասին հպարտությամբ տեղյակ պահեց միտինգավորներին, ու ելույթի հերթը Հունոյինն էր: Հունոն դանդաղ էր մոտենում միկրոֆոնին ու մոտենալիս կերպարանափոխվում էր մեկ այլ մարդու: Ինչքան մոտենում էր, նմանությունը դառնում էր ավելի ընդգծված: Միտինգավորներից մեկը առաջին շարքերից նկատեց` Ռոբերտը: Հետո մի քանիսը գոռացին` Ռոբերտը: Հետո լռություն եղավ, ու միկրոֆոնի մոտ ոչ թե Հունոն էր, այլ Ռոբերտը:
- Ռոբե՜րտը, Ռոբե՜րտը,- սկսեցին գոռալ, հայհոյել ու սուլել:
Հունոն բանի տեղ չդրեց: Բարձրացրեց աջ ձեռքը, ու ժողովուրդը քարացավ: Ու խոսեց Հունոն, ասաց ընդամենը մեկ նախադասություն` ճիշտ Կարեն Սերոբիչի ձայնով. «Ղարաբաղը գրպանումս չէ, որ հանեմ ու տամ»: Էս ասելն էր, ու քար կտրած ժողովուրդն ուշքի եկավ: Լիքը, կիսատ ու դատարկ շշերի տարափ տեղաց Հունոյի գլխին: Բախտը բերեց, որ Լևոնի կողքին էր, ու Լևոնի թիկնապահները, Լևոնին պահելով, Հունոյին էլ պահեցին: Հունոն հասցրեց միկրոֆոնը թռցնել ու պոկվել: Իջավ դեպի Ազատության հրապարակ: Շրջվեց, նայեց երեխաներին, թանկարժեք ու անճոռնի խաղալիքներին, հիշեց 88-ը, ու կարճ միացման նման մի բան գլուխը խառնեց:
Կանգնեց հարթակի տեղում ու շատ քնքուշ ձայնով ասաց. «Երեխանե՜ր, մոտեցե՜ք, ես ձեզ համար ուզում եմ արտասանել»: Մի քանի երեխա զգուշորեն մոտեցան, կանգնեցին հարթակի դիմաց ու զարմացած հայացքներով սկսեցին ուսումնասիրել Հունոյին: Հունոն ձգվեց, բերանի պոչին մի թեթև ժպիտ խաղացրեց, մի քիչ մարմինը ծռեց, մի քիչ էլ` վիզը, հայացքն ուղղեց դեպի անորոշություն և ճիշտ Վանոյի ձայնով սկսեց. «Այ իմ գնդակ, իմ գնդակ, կանաչ, կարմիր, կապուտակ…»:
Ոստիկանների մի հոծ խումբ, որ շոգից պատսպարվել էր Արամեի բարձրադիր «աֆիշի» հովին, լսողությունը սրեց: Վանո՜ն` բղավեց նրանցից ավագն ու տարիքավորը: Վայրկյան չտևեց. Հունոյի ձեռքերը ոլորեցին, ձեռնակապեր դրեցին ու խցկեցին «Վիլիսի» խցիկը:
Հետո Հունոն էլի անհետացավ, էլի հազվադեպ էր դուրս գալիս: Դուրս գալուց էլ թաղի տղաները պատերի անկյուններից, ծառերի բների հետևից, կտուրներից գոռում էին.
- Հունո՜, կանաց, կալմիլ գնդակը ի՞նց եղավ:
- Ուրիշի պապաները տշել են ու թողել ձեր մամաների կիսադաշտում, գնացե՜ք, գտե՜ք,- շպրտում էր Հունոն ու էլի օրերով անհետանում:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ՆԱՐԵԿ ԹՈՓՈՒԶՅԱՆ | ՄԱՄԱՆ ԱՆՊԱՅՄԱՆ ԿԳԱ
Նոյեմբերն էր: Ուշ աշնանային հետմիջօրե էր,առանց արևի և դրանից ծորող ջերմության,ուշ սովետական միջօրե՝անգույն ներկայով,բեկված պայծառ ապագայով, տամուկ ու կեղեքիչ մշուշը բռնած հեռանկարով,աչքաբաց վարիչների քրքիջը տեսած անխլիրտ գաստրոնոմներով,տեղ-տեղ հանդիպող ելակի ժելե-մուրաբայով,մի յոթ-ութ,տարի հետո բնակարանի հերթին հասնելու սպասումներով,բանով-մանով,ուր Էրեբունու միջնաբերդի ստորոտին փռված դպրոցի բակում,բակն ու կարտոֆիլի սառցաբեկ քոլերով երբեմնի ծաղկափթիթ պարտեզը բաժանող գոտկաչափ ճաղավանդակին հենված էին երկու երեխա: Յոթ տարեկան էին,մուգ կապույտ համազգեստով,որի եզրերն իրար վրա էին բերված անփայլ արծաթագույն կոճակներով,թևքին էլ անկանոն եռանկյունու վրա վառ դեղին արև էր:Դոշերին` գրպանը ծածկող փողքի վրա կարմիր աստղն էր` մեջտեղում Ուլյանովի մանուկ վախտվա նկարը, իսկ նրանցից մեկի դոշի մյուս հատվածին թելով կարված Նժդեհի նկարն էր` նինձյայի իր գլխակապով: Հոկտեմբերիկ էին,երկար ճանապարհ պիտի անցնեին,երևի` պիոներ,կոմերիտական,կուսակցական,իսկ հիմա դեռ հոկտեմբերիկ էին: Մեկ շաբաթ էր ինչ ժողվվել էին փոքրերի կորպուսի միջանցքում հապշտապ կառուցված բեմի վրա և Նանսեն Միքայելյանի,ժողկրթբաժնի վարիչի, դիրեկտորի խիստ պարտավորեցնող ներկայությամբ հանդես էին արել,մեկը մյուսից առաջ ընկնելով ոտանավորներ արտասանել,գովասանքի արժանացել ու վարիչի խեթ հայացքի ներքո դիրեկտորի կուսակցական պատգամը ստացել.
-Տակ դերժածյ րեբյատա
Հետո ժամանակի գնահատանքը վայելող այս մարդկանց ծափահարությունների ներքո դիրեկտորի պատգամից ու իրենց ապագա կարևորության գիտակցումից փքված դոշերն աղջիկ,թե տղա պետք է դեմ տային կարմիր վզկապով պիոներներին ու վզներին էս քաղցր կարմիր շորը քաշելու գողտրիկ երազանքով ընդունեին բարեպաշտ քաղաքացու ճանապարհի անշեղության առաջին հավաստագիրը` Հոկտեմբերյան աստղը:Ճիշտ է աստղն ամբողջովին մետաղից էր, Ուլյանովն էլ դրա կենտրոնում «Ստանկոնորմալի» անհոգի մամլիչի փքուն արտատպվածքն էր կրում,բայց դա ոչինչ,մի սիրուն պլաստմասայե աստղի եղածն ի՞նչ է ո՜ր,հիմա սրտի թրթիռով պղնձից աստղը կհասցնեն այնտեղ ուր ավելորդ աչքեր չկան,իսկ այ այնտեղ սրտի զարկերը կարգավորելով դա դեն կնետեն:Գուդապի կողքի խանութից հաստատ այն աստղը կճարվի: Արդեն ճարել էին ու հիմա երեխաներից մեկը դեպի իրեն էր թեքել աստղն ու զննող-քննող հայացքով նայում էր դրան,այսուայնկողմ անում` փորձելով կարմիրի մեջ չեղած լույսի հայտնվող ու անհայտացող փայլատակումները բռնել,հմայված էր,ախր շատ համով տեսք ուներ էդ անտերը,իսկը մի շաքարաքլոր,խորունկ, եռաչափ,երևի քաղցր էլ կլիներ: Բայց այդ աստղի շաքարաքլորը միֆ էր,հետզհետև պարզվող գիտակցությամբ չքվող երազ ու աստղն ինքն էլ միֆ էր,շոշափվողը ցուրտն էր,որ երկարօրյայից հետո երեխաներին ուր որ է պայթելու պատրաստ գեժարած ստնտուի սանձված անհամբերությամբ իր գիրկն առել ու օրորում էր:Սրանք էլ նավաբեկյալի նման հուսաբեկ տարուբերվում էին,գլուխկոնծի տալիս ճաղավանդակի չորս դյույմանոց խողովակի վրա ու բան մը փոխելու անկարող մարդու ափսոսանքով մտածում, որ երկարօրյան ախր այդքան էլ երկար չէր: Ճիշտ է այդ ընթացքում նրանց` փոքրերի համար բուֆետի թաղիքե ժապավենով առանձնացված հատվածում հասցրել էին սնել սառը կաթով ու բուլկիով, բուֆետապան Ջեմմայի պղնձյա ամեհի շերեփով, հետո անգամ քնեցնելով, բայց այդ ամբողջն ավարտվել էր օրվա ամենաեռուն ժամին, երբ ամեն մարդ ու զեռուն հովատակի պես լծված իր լուսավոր ապագային,Ժիգուլուն,ամառանոցին,Ցէկայի (Չէկայի չէ…կամ գուցե Չեկայի էլ) մանրահատակների ճռռոցը լսելու փափագին,տքնում է,ով հաստոցի առաջ, ով բլանկների,ով անանուն նամակների վրա: Երեխեքի համը բերանն է երկարօրյայից,բայց հեծած պայուսակի գավակի բարձրությունից նրանք գլխի չեն էլ ընկնում,որ դասատուն ով զբաղեցնում է իրենց,նույն այդ դասատուն,աստծուց հետո առաջին էակը` կատաղի ավետարանիչն իր ժամանակի,տուն-տեղ,գլխին տեր ունի,եփել-թափելու,տունն ավլել-սրբելու խնդիր ունի ու ինքն էլ դեմ չի շուտ ծլկելու, իսկ երեխեքը դա չեն հասկանում, դե ոնց հասկանան, ախր դասատուն անգամ պետքարան չի գնում, լուսապսակ ու անսեռ այդ էակն անգամ չիշիկ չի անում, ուր մնաց ծլկի, տեր ունենա, նրան հլու-հնազանդ ծառա լինի ու հետույքով նրա քացուն ընդառաջ գնա: Հիմա նրանք կաթն ու բուլկին, աստղաքլորի քաղցրը բերաններում սպասում են,որ մաման գա տուն տանի, տու՜ն:
-Հակոբի՞կ, այ տղա, դու չե՞ս գնացել,-հարցնում է դիրեկտորի պատուհանից վախվորած փախչող կերպարանքը, որ Հակոբիկի աչքին դասատուի ակնածելի ու սարսափազդու տեսքն ունի:
Ցուրտը, ուշ աշունը, սովետական միջօրեն, կարտոֆիլի վիժած ցողունը, ճաղավանդակի խողովակը…Հերն ասում է տունն էլ մի բան չի, բայց էս տունը չի, հաստատապես, սխալվել հնարավոր չէ, տունը ածուխի վառարան ունի՝ կրակից շիկակարմրած շրջանակով, վրան փուչիկ տված դիլիմ կարտոֆիլով, հայր ունի որի գործի տեղն էլ մի բան չի, հայաթն էլ մի բան չի, կյանքն ընդհանրապես հեչ բան չի ու ոչ մի բանը դուզգունի բանի նման չի:
-Ոչ, այստեղ եմ, բայց մայրիկը հիմա կգա,-ասում է Հակոբը:
Դասատուն, բայց, արդեն հեռու է ու չի լսում:Հակոբն ուրախ է, որ նա չլսեց,ուրախ,որ հեռացավ,որովհետև աստծո ներկայությունը ծանր է.ահարկու,երբ նա հանկարծ թողնում է իր տիեզերական գործերն ու այսպես շեղակի,ուղղափառ զայրույթով լի աչքերով, բարեպաշտության կոչող դիմախաղով կանգնում է դիմացդ և վերջապես տղան ուրախ է, որովհետև աստծու թոքերն այնքան տարողունակ են, որ նրա միս-միակ օդ առնելուց որովայնի մկանները ջղաձգորեն լարվում են, շնչելը դժվարանում է, թթվածինն անհամեմատ քչանում, իսկ շրջակայքի մի քանի կաղամախիները չեն հասցնում թթվածին արտադրել:
Նա ուրախ ու անհոգ թռչկոտում էր: Ոգևորում էր հեռանկարը,որ մայրը կգա, կգնան տուն որտեղ երևի նրան է սպասում սիսեռով տաք ճաշը, կնստեն սեղանի շուրջ,ինքը,մայրը,մշտադժգոհ հայրը,տատը,հիմա՜,հիմա՜…Իսկ մայրը կգա, որովհետև ինչպես ինքն է հպարտանում մայրը տնային տնտեսուհի է` հոր ստեղծած փոքրիկ կայսրության կառավարիչը կամ պարզապես վարիչը,տունը միանձնյա պահելու տղամարդու կարծրացած ուսմունքի մարմնավորումը,լենուբոլ կյանքի ապացույցը, լևի գործի ոգեշնչողը, շղարշը: Նա ամեն ինչ հասցնում և ժամանակին անում է, տունը մաքրում,շորը լվանում,ճաշը եփում է,կոշկակար հոր մի քանի զույգ կոշիկների տակացուներն անգամ հասցնում է սոսնձել ու իրեն էլ հասցնում է տուն տանել,դասերը սովորեցնել,իհարկե,այնքան քանի դրանք չեն սպառել հանրահաշվական գործողությունների պարզությունը:
Իրոք,ահա նա` սիրելի մայրը: Հակոբի սիրտն անհուն թպրտում է հաղթանդամ ու հետզհետև ահագնացող այդ պատկերից, մոր ամեն քայլից նրա ներսը դղրդում է: Թեև իրեն բացատրել էին, որ,եթե ինքը դպրոց է գնում ուրեմն մեծ է,բայց նա չի կարողանում հրաժարվել իր մանկապարտեզի սովորությունից ու միշտ ձեռքերը պարզած ընդառաջ է վազում մորը: Մայրն էլ միշտ աչքով-ունքով սաստում է,թե բալա՜,մի վազի,մեծ ես արդեն, Հակոբի՛կ,ասեցի մի վազի,բայց դե ոնց չվազես ու չընկնես մեծ կրծքերով այդ հպարտության կղզյակն այս օտարության մեջ:
Հակոբը խոռոչից պոկված սրտի նման րոպեում հազար զարկով տրոփում է ու մոր ձեռքը բռնած,թելից ազատված հոլի նման պտտվում շուրջը:Նույն պահին կինը նկատում է մյուս երեխային,ով ձեռքերը դոշին խաչած անքթիթ նայում է այս տեսարանին:Աչքերում լալագին կարոտ,չիրականացված երազ ու տխրություն դրանց կամարում: Նա այնքան խորն է իր կարոտի մեջ,որ չի էլ լսում սառն օդը թրատող ձայնը, որի ուժգնությունից մշուշի քուլաները կոհակվում ու ետ են մղվում:
-Վահան, քո մաման չ՞ի եկել:
Կուզենար երեխան նայեր շուրջը և տեսներ, որ մայրն այստեղ է,բայց մայրն ասֆալտի փոսն ընկած պաչևնիկի շարիկ չի,որ աչքերով փնտրես,ձեռքերով տնտղես,նա լույսն է,որ ինչքան էլ խավար լինի իր գալստյամբ հրե գնդի նման լուսավորում է շուրջը,ամեն քայլով մոտեցնում այդ լույսը, լցվում բոլոր ծերպերը, հարթեցնում բոլոր ստվերները: Նրա գալուստը միայն զգալ կարելի է, ինչպես արևի շողը, որ ոտքերից սկսելով աստիճանաբար տաքացնում ու հասնում է հոգուն
-Չի եկել,-ասաց երեխան:
-Դե լավ,արի քեզ տուն տանեմ,-ձեռքը դեպի երեխան ձգեց կինը:
-Չէ՜ չէ՜, մամաս անպայման կգա, ասել է սպասեմ,-հետ քաշվեց նա:
-Այ տղա կամակորություն մի արա, մամադ աշխատանքի է, հո չե՞ս սպասի, կսառչե՜ս:
Չէ՜ մաման անպայման կգա, խոստացել է,որ կգա տուն կտանի,հիմա նա երևի ճանապարհին է,հևիհև,ոտքերը ոլորելով,անընդհատ ուսից սահող պայուսակը ուղղելով գալիս է իր մաման…և ոչ ոքի Վահանը չի ուզում հիմա տեսնել, նույնիսկ նենեին` հրեշտակի սմքած դեմքով իր տատին,իրեն մի հատ նոր թխված բյորեկ կամ փափուից թաքուն փախցրած կանաչ խնձոր բերելիս:Երկու տարի անց Վահանը կկանգնի թախտի առաջ,որտեղ քաղցկեղից դանդաղորեն հանգչել էր նենեն ու առաջին անգամ այցելած անդառնալի կորստի ցավից պատռտվող սրտով կլացի,կոռնա,կնայի հոգեհանգստից հետո թախտին դիզված բաժակներին ու չի հավատա մորը,թե նենեն կարող էր ախտից սմքած մի և փուչիկի նման ուռչած մյուս ոտքով,առանց իրեն,լավ տեղ գնալ,այն էլ հեռու:Պատշգամբ կվազի և արցունքակոլոլ աչքերով, վայրի ցավից խենթացող հոգով ու անկառավարելի մաղձից բեկվող աղիողորմ ձայնով կնետի հորը. «Ու՞ր է նենեն» ախր իրեն մորքուրենց տուն բռնի ուղարկելիս նա թախտին պառկած էր, ու՞ր է հիմա, հա՛յր, ուր է, ի՜նչ լավ տեղ, ինչ հեռու տեղ, ինչու չպահեցիր իրեն, ինչպե՜ս թե չկարողացար ու պատշգամբի սյունը գրկած անամոք կլացի, չէ կզռռա, այնպես, որ մեծերի հոգին կդիվոտի իր ձայնից ու աղոտ կհասկանա՝ այդ հեռուներից, մեկ որ ընկար, էլ հետ գալ չկա և հիշելով ուշ աշնանային միջօրեն կնռռա գիտակցումից, որ լավ կլիներ, եթե նենե՛ն գար այդ օրը,ուշացած ու ուշացողի վախով լեցուն,փութկոտ ոտքերը գերեվարած սանդալները ասֆալտին թողնելով,ճակատը ցերեկալույսի սյուներին զարկելով, նիվիդիմկայից դուրս պրծած ճերմակ մազափունջը ականջի հետևը դարսելով,իր հոգում,իր հոգու յուղով տապկված,յուղը ջանը քաշած «Պրավդայի» մեջ փաթաթված մեն-միակ բյորեկը ձեռքին, խանդաղատանքից կակղած սրտով, անմեկնելի սիրո հրդեհը աչքերում գար ու իրեն տաներ, ջեզզվեյից ղայֆե մը լեցներ բարձրիրան բաժակի մեջ ու հացը դրա մեջ թաթխելով սներ ուշադրության կարոտ իր մանկական հոգին:
Էդ հետո:Հիմա մանկական ճիչերից խոնջացած դպրոցի բակում Վահանն արդեն մենակ սպասում էր մորը,նստել էր խողովակի վրա, պայուսակը դրել կողքն ու մտքում տունն էր՝քամու հետ լուռ սահող մի երազանք որտեղ գվվալով վառվում է վառարանը` կողքում տաքանում նանեի կամ ռեհանի օշարակը,որտեղ նենեն ավարտին է հասցնում իրիկնահացի պատրաստությունը:Տանը միշտ ավելի լավ է,քան որևէ այլ տեղ՝ չնայած նրան,որ հայրը միշտ խստադեմ է ու ժլատ սիրալիրությունների հարցում,չնայած որ փափուն երես չի տալիս դեզ արած և փչացող մրգերը հյուրասիրելով,չնայած որ հոպարը հազարից մեկ է մի ռուբլի տալիս կաթիլոկով կվաս գնելու համար, չնայած որ գումարը չի բավականացնում խաղալիքին,չնայած որ դեֆիցիտի պատճառով մսով տոլման մաման արդեն քիչ է եփում,իսկ ծխախոտի դեֆիցիտը ստիպում է հորը թութուն գլանանակել ու հիմա նա կգնա տուն կհագնի ռետուզը, հարազատների հետ կճաշի և…հա՜, չի մոռանա հորն ասել,որ դոշից հանի գլխաշորով այս ձյաձյայի նկարը,այլապես դասատուն խեթ է նայում, իսկ երեխաներն իրեն դաշնակցականի բալա են ասում,մեկ էլ չի մոռանա հարցնել՝ արդյոք վատ բան է դա՝ այդ դաշնակցականի բալան:
Երեխան առաջվա պես նստած էր ճաղավանդակին:Երբեմն շիմպանզեի նման պտտվում էր վրան,անկյունած ծնկամասերով կախվում էր դրանից ու թարս նայում երկրագնդին:Նրա աչքերում հավատարիմ շան խորություն կար, շան, որ նստել է իր ցրտահար երազանքի դիակի կողքն ու թեև հասկանում է, որ իր շնչառությունը արալեզի ռունգերի ջերմությունը չունի, բայց չի էլ կարող հեռանալ:Հետզհետև սասանվում էր նրա հավատի անբեկանելիությունը՝ գուցե պետք էր Վերժին մորաքի հետ տու՞ն գնալ ու այնտեղ սպասել մորը,բայց ո՛չ, այս ամենի կենտրոնում մո՛ր հետ տուն գնալն է, սա է ուրախության շարժիչ ուժը, առանց դրա ուրախությունը լրիվ չէ, առանց դրա ուրախությունն ուրախություն չէ: Վահանն այնպես էր ուզում զգալ իրեն բոլոր փոքրերի նման, որոնց մայրերը միշտ թևերը պարզած, թևերի տակն առած ամենուր նրանց հետ են: Ոչինչ չէր ուզում հասկանալ` կենցաղային խնդիրներ, աշխատանքային անհարմարություններ, չէր ուզում դրության մեջ մտնել, ըմբռնումով մոտենալ, դրա համար իր տարիքը դեռ չէր հասունացել: Չէ, չէ, ճիշտ է արել, որ Հակոբիկենց հետ չի գնացել, այլապես մենակ էլ կարող է տուն գնալ, չնայած որ իրեն արգելել են անել դա` չմանրամասնելով, թե ինչ պետք է անել նման դեպքերում: Պետք է սպասել՝ մաման կգա,չի թողնի իրեն այստեղ կամ արդեն ավելի երկար չի թողնի, պետք է պարզապես փակել աչքերն ու երբ դրանք բացվեն հեռվում հաստատ կերևա մամայի ուրվանկարը: Հեռվում, սակայն, խիտ մառախուղի սպիտակն էր՝ պղտորված երեկոյի սև կաթիլներով ու այնտեղ մոր ուրվանկարը վճռականորեն չէր գծագրվում, երբեմն միայն ցրտից մտրակվելով հատուկենտ մարդիկ էին շտապում հակառակ ուղղությամբ:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
Մայրը չէր գալիս ու թերևս չէր գա: Այդպես հետագայում շատ պետք է լիներ, երբեք մայրը դպրոց չէր հասցնելու, երբ վատ լուծված մաթեմի խնդրի համար ծնող կանչեին, երբ ծնողական ժողով լիներ, երբ դասարանով էքսկուրսիայի գնալու հարց լիներ, իսկ Վահանն ուզում էր, որ մայրն իր կյանքում շատ լիներ, դպրոց բերեր, տուն տաներ, ժողովներին մասնակցեր, որ ծնողկոմիտեն նա լիներ, ուզում էր, որ նրա հեղինակությունը դպրոցում փառաբանեին, գլուխ խոնարհեին դրա առաջ, մատով ցույց տային իրեն, ակնածանքով վերաբերվեին, երբ ինքը նստում էր դասասեղանի առջև: Մոր հեղինակության շնորհիվ սեփականը բարձրացնելու պլանը դժվար իրագործելի էր.մայրն ամեն առավոտ գնում էր հյուսելու կենցաղային բարեկեցության իր հասանելիք հատվածն ու թեև թվում էր այդ գործվածքի թելերն ամուր միահյուսված են ձեռքերին, բայց բավական էր փոքր անուշադրություն և դրանք կարող էին կտրվել, բացի դա էլ կենցաղի այդ մանուֆակտուրան Զեյթունում էր, դե արի ու ամեն ինչ թող հասիր դպրոց, տար տուն, հետո նորից գնա Զեյթուն, խելագարվել կարելի է:
Գրեթե մութ էր:Մարդկանց ուրվանկարներն առավել հաճախակի էին երևում հեռվում, որոնք, սակայն անշեղորեն առաջ էին գնում, նրանց հետևից նույն անշեղությամբ մեքենաներն էին շտապում, վառվող լուսարձակներով մառախուղի քուլաներից սյուներ սարքելով և իրենց հետ առաջ մղելով: Խավարը չէր հուշում,թե Վահանը կարող է գոնե ինչ-որ մեկի ձեռքը բռնած տուն գնալ: Նա պայուսակից հանել էր դեռևս ցերեկը կծոտած բուտերբրոդը և աննպատակ ուտում էր:Վճռականությունից ոչինչ չէր մնացել և քիչ առաջ նրա գլխում հնչող պնդումն այլևս կասկածոտ էր ու վճռական հակառակում` մաման այլևս չի գա: Հիմա այլ հարց էր կեղեքում նրան, ով պետք է իրեն տուն տանի, տան ճամփեն հիշում է, բայց իրեն արգելել են մենակ տուն գնալ,ինչ անել,մնալ այստե՞ղ: Գոնե հայրը գար, մորքուրը, հորքուրը, նրանց ամուսինները, թեկուզ Վերժին մորաքը,…պետք է գնար նրանց հետ, ա՜խ, պետք է գնար:
Սկսեց ձյուն գալ:Լույսն այնքան քիչ էր, որ Վահանն այլևս վախենում էր` դպրոցի ահարկու շենքը,սև երախի նմանվող անլույս լուսամուտները, մութը:Նա վերցրեց պայուսակը, որ նույնպես անգույն էր և գլխիկոր, մի կերպ փռթկալու պատրաստ մաղձը կոկորդում պահելով ուղևորվեց դեպի տուն:Ճանապարհին մտածում էր, թե ի՞նչու իր հետևից մաման չեկավ, գուցե՞ ինքն այլևս նրան պետք չէ, գուցե՞ մամային գործի տեղում թույլ չեն տվել կամ գուցե նրան անհարմար էր գալ: Նրան արդեն սկսում էր թվալ, որ ինքն ունակ է հասկանալ ամեն ինչ:
Վահանը բարձրացավ անճոռնի և անհամաչափ աստիճաններով:Ահա տունը,ահա դուռը: Նա շորերի վրայից թափ տվեց ձյունը և ներս մտավ:
-ՈՒ՞ր ես այ տղա,ի՞նչու տուն չես գալիս,-զայրույթից կարմրատակած աչքերով գոռաց հայրը:
Վահանը լլկվեց իրականության շառաչուն ապտակից:Ո՜նց,ուրեմն նա պետք է մենա՞կ տուն գար, մաման իր հետևից չպիտի՞ գար…
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ՆՈՆԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ | ԿԱՆԳԱՌԸ
- Մամ, այ մամ, էս ինչքան շատ արձաններ են:
- Հա, գիտեմ:
- Մամ, ոչ մի անգամ էստեղով չէիր բերել… ովքե±ր են էս մարդիկ:
- Լավ, էլի, նորից առավոտ կանուխ սկսեցի±ր: Իբր իմ դարդուցավն ինձ քիչ ա, քո հարցերն էլ` մի կողմից: Արագ քայլիր, ուշանում ենք: Ավելի լավ է` բազմապատկման աղյուսակդ կրկնի:
- Լավ, էլի, չե՞ս ասի…
- Մարդիկ են, էլի, սովորական մարդիկ` կյանքի հետ իրենց հաշիվները փակել ու եկել, հանգիստ բազմել են էս բլրակի վրա:
Տղան լռեց, կինը նույնպես:
“Ախր, որ բախտ ունենայի, հենց էն գլխից կունենայի: Ամբողջ քաղաքը թողած, հենց էս քարուքանբախը պիտի հարս գայի: Աչքիս ոչ մեկը չէր գալիս: Սիրում էի… Էլ ո±նց կլիներ: Եկա էս տուն, որ ուրախությունիցս էլ բան չհասկանամ, որ սեփական տան մեջ ցածրաձայն երգելն անգամ հանցանք թվա: Քնեմ, արթնանամ, տխրեմ թե ուրախանամ` անվերջ զգաստ լինեմ ու կաշկանդված: Անվերջ մեղավոր` սրանց բոլորի առաջ: Որ հենց աչքս պատահաբար դիպնի նրանցից մեկի քար կտրած հայացքին` տեղս չգտնեմ, ինձ մեղավոր զգամ, ասես ես եմ նրա չապրած կյանքը գողացել ու աներեսի նման ապրում եմ: Բայց մեկը հարցնի` էս ապրել է±: Եկած-չեկած բոլորի հոգսն առա ուսերիս ու մինչ հիմա էշի պես տանում եմ: Թե ինձնից կին է մնացել` ես մեռնեմ: Տրտնջալու իրավունք էլ չունեմ: Ասում են կյանք է` ամեն մեկին իր բաժինն է տրվում: Թե որ իմը սա էր, շա~տ շնորհակալ եմ… Ամեն աստծո երեկո, հենց փակում եմ դուռուլուսամուտը, անվերջ թվում է, թե մեկ-մեկ եկել-շարվել են կողքիս ու չարախնդում են, թե` չէ, դու ապրեցիր, տեսար էդ 21-րդ դարը, հեռակառավարման վահանակն ու բջջային հեռախոսը, թղթից բարակ հեռուստացույցը, աշխարհի ամենահեռավոր անկյունում ապրող ու քեզանից յոթ պորտ հեռու ազգականներիդ հետ կապող սքայփը, X5-երի, X6-երի ու էլի դրանցպեսների հոգեցունց շքերթը… Հետո՞ ինչ, որ տեսա, բայց իմն էլի նույն հին տաշտակը մնաց: Տեսա ու գիշերները, երբ հոգնատանջ գլուխս բարձին դրեցի, հաշվեցի ու հաշվեցի, երազեցի, հանեցի ու գումարեցի… նորից ընդհանուր հայտարարում իմ խեղճուկրակ ընտանիքը մնաց: Ու հիմա դարդ եմ անում, որ հանկարծ որդիս մեզ պես ազնիվ ու միամիտ չլինի… Գոնե նա կարողանա իր զավակների համար մի բան անել…
- Մամ, էս մարդիկ ինձ տեսնո±ւմ են:
- Հա, բա ո±նց, բոլորիս էլ տեսնում են: Քեզ, ինձ, պապային, մեր հարևան գող Սերոբին, նրա շքեղ խանութը: Էլ ո՞ւմ ես ուզում, որ ասեմ… Արագ քայլիր, հավես չունեմ` հիմա էլ ուսուցչուհուդ բարոյախրատական ճառը լսեմ:
- Մամ, ո±վ է էստեղի ծաղիկները ջրում:
- Չգիտեմ, երևի աստված, մեկ-մեկ էլ արձանների հարազատները… Էս անտերն էլ էնքան ա մեծացել,- փնթփնթաց ինքնիրեն,- մինչև շրջանցում ես` շունչդ բերանդ ա գալիս: Ով գիտի, սրանցից շատերը իրենց երկրային կյանքում գուցե էսպես լենուբոլ չեն պառկել: Իսկ էստեղ` ազա~տ, դեռ ազգուտակին էլ տեղ են պահել, մեծ աշխարհ է, գուցե մի օր էլ նրանք հյուր գան…
Թեքվեցին: Գերեզմանոցն անթարթ հայացքի պես սառեց կնոջ թիկունքին: Գուցե ինչ-որ բա՞ն ուներ ասելու` չասաց: Ինչո±ւ չասաց: Խնայե±ց, թե՞ ուշ էր արդեն: Գուցե և՛ մեկը, և՛ մյուսը…
Տղան հոգնել էր, ետ էր ընկնում:
- Մի քիչ արագ քայլիր, էլի,- հորդորում էր կինը:
Առավոտից մի ներքին անհանգստություն էր մտել մեջը: Երեկ տօրենը ժողով հրավիրեց, կես տարի աշխատակիցներին չէր հավաքել իրար գլխի: Մինչ կսկսվեր` ամեն մեկը գուշակում էր, թե ինչ հարցեր պիտի քննարկվեին: Բայց մի բան պարզ էր` տնօրենի կա՛մ աղն էր պակաս, կա՛մ` մաղը: Ովքեր ավելի մտերիմ էին տնօրենին` բազմանշանակ ժպտում էին, լսում ու խորհրդավոր լռում: Գուցե չարախնդում էին. “Հա՛, բա ո՞նց, հաստա՛տ գուշակեցիք…”: Մյուսները լրջորեն հիմնավորում էին իրենց անփոխարինելի լինելը` կարևորելով այն ,,տիտանական,, աշխատանքը, որ կատարում են: Բայց համոզիչ չէր ստացվում…
- Մամ, իսկ էս մարդիկ բազմապատկման աղյուսակն իմացե՞լ են:
- Ի±նչ իմանամ, տղա ջան… հիմա դա արդեն կարևոր չէ: Չե՞ս տեսնում` իմացող-չիմացող հաշտ ու համերաշխ եկել, իրար կողքի պառկել են: Տվածները տվել են, առնելիքը` առել:
Լռեցին: Կինը այնքան բան ուներ որդուն ասելու, բայց չէր ուզում պղտորել նրա լուսավոր ու անմեղ առավոտը: Համ էլ` տղան ի՞նչ պիտի հասկանար, դեռ այնքան փոքր էր: Մտքում շարունակում էր որդուն բացատրել. “Տղա ջան, ի՞նչ աղյուսակ, ի՞նչ բան, էլ նրանցից ո՞վ է բան հարցնում: Միայն այցի եկած հարազատներն են ողբի ժամանակ սկսում հարցերի տարափ տեղալ. “Ինչո±ւ այդքան շուտ հեռացար, ախր ինչո±ւ մեզ մենակ թողեցիր, ի±նչն էր քո ցավը..” ու նման հարցեր, որոնց պատասխաններն իրենք վաղուց գիտեին:
Հասան դպրոց: Ուսից հանեց պայուսակը, տվեց տղայի ձեռքն ու ափի մեջ արագ խցկեց 150 դրամը.
- Հին բան չուտես,- համբուրեց խարտյաշ ու գանգուր մազերը, որից փոշու հոտ էր գալիս,- քոռանամ, երեկոյան անպայման կլողացնեմ,- վեր ձգեց անդրավարտիքն ու ուղղեց վերնաշապիկի օձիքը:- Եթե աղյուսակը հարցնի` չխառնվես, հանգիստ կպատասխանես,- կամաց բացելով դասասենյակի դուռը` տղային ներս հրեց ու արագ փակեց, որ ուսուցչուհին չտեսնի իրեն: Հետո կանգնեց, խորը շունչ քաշեց, ասես մի շատ կարևոր հոգս թոթափել էր ուսերից, ուղղեց քրտնած ճակատին ընկած մազափունջն ու ու շտապ դուրս եկավ դպրոցից:
- Ախր, 1.500 դրամն ի՞նչ է, որ երկու շաբաթ է` էսօրուվաղն եմ անում ու չեմ կարողանում էդ երկու քրջոտ գրքի համար վճարել: Գիրքն էլ գիրք լինի… Շան հոտ է գալիս, Աստված գիտի, քանիսի ձեռքով է անցել, մինչև մեզ է հասել: Բա գիրքն էնպես չլինի՞, որ հենց բացես` սովորելդ գա: էջերին է՛լ սևագրություն, է՛լ հարց ու պատասխան, է՛լ յուղի ու կեղտի բծեր: Մեռնեի` դրանցով չէի կարողանա սովորել: Դժգոհում եմ, բայց ինձպեսների համար սրանից լավ տարբերա±կ: Նորերը երևի մի 15.000 դրամ կարժենան… Գոնե էս ամիս աշխատավարձը ժամանակին տան: Պարտքերս փակեմ, հետո տեսնեմ` ինչ կմնա տակը…
Քայլերն արագացրեց: Այսօր պետք չէր ուշանալ: Երեկվա նախազգուշական ժողովից հետո դա էր պակաս: Աստծո մի օր չի ուշացել աշխատանքից, ձմռան մութ ու ցուրտ օրեր են եղել, երեխան է փոքր եղել, ամուսնու վիճակն է ծայրաստիճան վատացել ու էլի հազար ու մի բան, բայց չէ, չի ուշացել…
Կինը լարվեց… տնօրենն ի՞նչ էր ասում. “Ես գիտեմ, թե հիմնարկում ով ինչով է շնչում… Մեր գործերը շատ վատ են… Պարտավոր չեմ ձեր դժբախտ ընտանիքների համար բարեգործություն անել…”: Ո՞ւմ կամ ի՞նչ էր ակնարկում:
Կանգառին չհասած` ձեռքը բարձրացրեց ու նետվեց մոտեցող տրոլեյբուսը:
- Կրիան սրանից շուտ տեղ կհասնի,- մտքում ժպտաց ու մի կերպ տեղավորվեց անխնամ տղամարդու կողքին:
“Այ տնաշեն, մի բաժակ ջուրն ինչ է, որ գոնե թևատակերդ չես ցայում: Իմն է, որ էսքան տարի անկողնուն գամված` ամեն օր ստիպում է լողացնել, սափրել: Բա նրան էլ տղամարդ կասեն, սրան է՞լ”:
Կինը տեղը փոխեց:
- Ախր, ո՞վ է գժվել` էս անտեր խարաբան նստի,- մինչ կնեղսրտեր, տրոլեյբուսը գծերից ընկավ: Ժամացույցին նայեց` ուշանում էր: Իջնե՞ր, թե՞ չիջներ: Սկսեց իրեն մեղադրել`փոխանակ հենց էս առավոտ որդուն վերցներ, նստեր տաքսի, նրան դպրոց հասցներ ու ինքն էլ արագ գնար իր աշխատանքին` որոշեց գումար խնայել: Խնայիր, խնայիր: Երկու կոպեկ խնայիր, որ տասներկու կոպեկանոց աշխատանքիցդ զրկվես: Սիրտը ճաքում էր, արդեն ինն անց էր տաս րոպե: Ուռած-կարմրած աչքերով տրոլեյբուսի վարորդը փորձում էր մետաղական պոզը կպցնել էլեկտրալարերին` չէր ստացվում: Պարզ երևում էր, որ քնատ է: Սա էլ երևի ամբողջ գիշեր իր աշխատած էրկու կոպեկն էր նստել ու լակել: Չէ, շունչն արդեն կտրվում էր: Թե ամոթ չլիներ, կիջներ, էդ ապաշնորհի ձեռքից կխլեր էլեկտրաձողն ու ինչ որ պետք էր` կաներ… կարծես ստացվեց: Տեղից պոկվեցին …
Մուտքի մոտ հանդիպեց քարտուղարուհուն: Նա հայացքը փախցնելով, որ չբարևի, խիստ գործնական տեսքով քայլերն ուղղեց միջանցքի վերջը: «Ախր, ինչո՞ւ եմ զարմանում, սա ե±րբ է բարյացակամ եղել իմ հանդեպ, որ հիմա… Այդպես էլ չհասկացա, թե ինչու: Մի օր երևի համբերությունս հատնի, կանգնեցնեմ ու հարցնեմ` «Ես մեղավո±ր եմ, որ մի “կարգին” տղամարդ, չես գտնում: Արի, իմ հիվանդ խեղճուկրակին քեզ տամ: Դու էլ գիտես, թե գլուխս երդիկի՞ց է ելել: Ախր, քեզպեսները միայն էսպես պուպուշվորելու ու կոտրատվելու համար են, դու մի օր հիվանդ ամուսնու կխնամե՞ս: Հլը ամեն գիշեր տասն անգամ քնիցդ վեր թռիր, կանգնիր մահվան դիմաց ու աղերսիր, որ այդ անգամն էլ գթա: Հետո, երբ այդ անգամ էլ բարեհաջող ավարտվի, վազիր` տես, երեխադ անկողնո՞ւմ է, թե՞ նորից հոր խռխռոցը լսել ու վախից վազել, մտել է վարագույրի ետևը: Թե անես, կասեմ` աղջիկ ես: Ախր, քեզպեսները…”:
Այսօր նրա արհամարհանքն առավել ընդգծված է: Ինչո±ւ: Այդ ի±նչ թղթեր են նրա ձեռքին: Գուցե հենց դրանք են այդքան ինքնագոհ կեցվածքի պատճառը:
Կինը բարևեց: Նա ուշացումով մի ծռմռված, քթի տակ ասված ,,բարի լույս,, սահեց ցից քթի տակով ու ընկավ կնոջ ոտքերի առաջ: Բայց դա ոչ բարու հետ կապ ուներ, ոչ էլ` լույսի: Անբացատրելի վախը պարուրեց կնոջը: Թուլացած հենվեց բազրիքին, հետո սկսեց դանդաղ բարձրանալ իր հարկը:
Աշխատասենյակի դուռը կիսաբաց էր, ներսում արդեն տարածվել էր առավոտյան սուրճի գրգռող բույրը:
- Բարի լույս,- ասաց ու չսպասելով պատասխանի` սկսեց արդարանալ:- Թե էսօր անտեր տրոլեյբո±ւսն ինչի գծերից ընկավ:
Բայց ո՞ւմ էր պետք այդ բացատրությունը… Երկուսը սուրճի բաժակները գրկած` գլուխները վաղուց խոթել էին համակարգչի անհաղորդ աշխարհն ու ինքնամոռաց համացանցում ինչ-որ բան էին քչփորում: Մյուսը, որ դեռ տեղավորվում էր աշխատասեղանի մոտ, մի խղճուկ բարև շպրտեց կնոջ ուղղությամբ, բայց այն տարրալուծվեց սենյակում ծանրորեն ճոճվող ծխի մեջ ու չհասավ նրան:
- Սրանք էլ էսօր էն չեն,- մտածեց ու նստեց: Առաջին անգամ նկատեց դռան ետևում կախված հայելու մեծ ճաքը: Իսկ սենյակը մի տեսակ ցուրտ էր ու անհրապույր…
- Տնօրենի մոտ,- դռան ետևից լսվեց քարտուղարուհու ձայնը, ու կինը չհասցրեց տեսնել նրա դեմքը: Բառերը հնչեցին որպես դատավճիռ: Ուզեց հարցնել` ինչու, չստացվեց. նա արդեն չքվել էր: Խուճապը միանգամից անցավ, կամաց բացեց աշխատասեղանի դարակներն ու անշտապ հանեց իրեն հասցեագրված ընթացիկ փաստաթղթերը, խնամքով դասավորեց սեղանի անկյունում:
Բայց գուցե ամեն բան այնքան էլ սարսափելի չէ՞ր, ինչպես պատկերացնում էր: Գուցե…
…Կինը հավաքեց անձնական իրերն ու լցրեց պայուսակի մեջ: Հետո ոտքի կանգնեց, շրջվեց անշարժ նստած գործընկերների կողմն ու կամաց ասաց. “Այս փաստաթղթերը կատարված են, կհանձնեք”,- ու էլի նրան լսող չկար: Քայլեց դեպի դուռն ու հեգնախառն ժպիտ նետելով կոտրված հայելու մեջ` դուրս եկավ սենյակից:
- Տեսնես դասերն ավարտվե±լ են,- քայլերն ուղղեց դեպի կանգառը:- Չէ, վաղն անպայման կուղարկեմ գրքերի փողը, ես չեմ թողնի, որ դասարանում ամեն արժող-չարժող իմ էրեխուն նեղի: Ինչի՛, ես մեռե±լ եմ…
Հեռվից ճոճվելով գալիս էր տրոլեյբուսը` լայնաճակատ ու խոշոր-խոշոր աչքերով…
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ՀԵՐՄԻՆԵ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ / ՀԵՐՄԻՆԵ ՄՈՆՍ/ |ՄԵԿ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՓԱՅՏ
Փայտի ներքևի ծայրը շփվելով խոնավ հողի հետ` արդեն փտել էր, դրանից քիչ վերև` մամռապատվել, իսկ դրանից էլ քիչ վերև ամեն ինչ չոր էր, բայց էստեղ էլ խոր ծերության կնճիռներն էին բազմանում ճաքերի մեջ: Անցնելով փտախտի, մամռապատման ու դարերի միջով` հասնում ես փայտի մյուս ծայրին, որտեղ կախված է մեքենայի հազարավոր պտույտներից չհանգստացած լվացքը` սրտխառնոցից ու գլխապտույտից ճոճվելով:
Փոքրիկ բակում ապրում էին տասը ընտանիք` տասը տնտեսություն` տասը մետր ընդհանուր հողատարածքով. դա և սարսափելի էր, և սարսափելի հետաքրքիր: Նրանցից յուրաքանչյուրը մի տեսակ հպարտորեն թաքցնում էր իր կենցաղի ամոթը` ուրախության գերխաղով: Նրանք հպարտանում էին, որ իրենց խարխուլ հողաթեփածեփուկ «խրճիթները» դեռ ցարական Ռուսաստանի օրոք ձիանոցներ են եղել: Եվ հպարտանալով շարունակում էին չապրել, հիվանդանալ ու գոյատևել ձիերի փոխարեն, տուրիստների համար հիացմունքի առարկա դարձած խրճիթներում: Այդ տասը մետրանոց տարածքի, տասը տնտեսության համար գոյություն ունեցող մեկ ընդհանուր փայտն իսկական գլխացավանք էր: Մանավանդ, երբ տնտեսուհիները, երեխաներ ունենալու հարցում, մրցության մեջ էին: Ուրեմն, ամեն տնտեսությունից, օրը ամենաքիչը 50 կտոր լվացք պետք է փռվեր հենց այդ փայտի պարանին:
Նրանցից ամենաճարպիկը, որպեսզի խուսափեր լվացքը չփռելուց` զարթուցիչի օգնությամբ, մեծ դժվարությամբ լուսաբացը դիմավորում էր փայտի հետ` իր լվացքով: Իսկ ամենահանգիստը, ստիպված, տարիներ շարունակ լվացքը փռում էր տան աթոռներին` ամոթից հյուր չընդունելով: Բայց դե գոնե տարին երկու անգամ ամենահանգիստ տնտեսուհու նյարդերն էլ էին լարվում ամենաճարպիկի պատճառով: Եվ հենց այդ երկու անգամն էլ տարվա մեջ ամենահանգիստը վիճում էր ամենաանհանգիստի հետ, իսկ վեճերը սովորական չէին: Էստեղ վեճերն էլ էին մի տեսակ հատուկ հանդիսավորությամբ:Վեճը սկսվելուն պես բոլորը դուրս էին ցատկում` կարծես մեկ տարի շարունակ դռան հետևում ականջ դրած, սպասում էին, թե ամենահանգիստը երբ է անհանգստանալու… ու սկսվում էր վեճը` ընդհանուր վեճը: 2 րոպեանոց ընդհանուր վեճից հետո` ամեն մեկն ընտրում էր իրեն խանգարող տնտեսուհուն, որը միշտ, պարտադիր պայմանով, իրենից առաջ էր ընկնում ու փռում լվացքը: Շարունակում էին վեճը զույգերով: Ամենահետաքրքիրը այս վեճերի այն էր, որ ոչ մեկի բարձրագույն սովետական կրթությունը, « սկսած դեռ ցարական Ռուսաստանի օրոք»-ից , թույլ չէր տալիս վիրավորել դիմացինի վեհ անձը. նրանք մեծագույն սիրով ու մանրամասնությամբ վիրավորում էին դիմացինի Լվացքը: Ամենաքիչը 50 կտորանոց խեղճ լվացք. արի ու դիմացի: Հենց էստեղից էլ սկսվում էր ամենակիրթ, ամենաբարձրագույն կրթություն ստացած ու ամենամայրաքաղաքային, բառիս բուն իմաստով, տուրուդմփոցը: Տարվա 2-րդ վեճերից մեկի ժամանակ` ամենահանգիստ տնտեսուհու նյարդերը տեղի տվեցին և նա «զորբայությամբ», որը հաճախ սիրում էին կրկնել հարևան տնտեսուհիները, սկսեց փռել իր լվացքը: Դա բարկացրեց ամենաճարպիկին, վիրավորեց նրա վեհությունը և նույն « զորբայությամբ» գետնին տապալեց լվացքը` հատ հատ, նույն հերթականությամբ, որով այն փռվում էր: Ամենահանգիստ տնտեսուհու կյանքը կանգնեց մեկ վայրկյանով. հիշեց, թե ինչ գնով է դրանք լվացել` իր 8 երեխաների ճաշը ուշացնելով, տունը չհավաքելով, ամուսնու խեթ հայացքին արժանանալով, և վերջապես, սառը ջրի մեջ, ձեռքով, խարխուլ և ցուրտ բաղնիքում, եթե այն բաղնիք կարելի է անվանել` սառեցնելով բնության կողմից պարգևված, ինքնությունը հաստատող օրգանները: Եվ այդ մի քանի կանգնած վայրկյաններին հաջորդեց փայտի հարվածը ամենաանհանգիստ տնտեսուհու գլխին: Նրա` կյանքով լեցուն, միակ և անկրկնելի վայրկյանները կանգնեցրին բոլոր տնտեսուհինների, այդ թվում նաև հարված կերածի կյանքի վայրկյանները:
Բոլորն ապշած էին: Մեկ շաբաթ շարունակ ակտիվ և թաքուն քննարկվում էր այդ թեման` փայտի կողքին` ծառի տակ սուրճ խմելով: Բայց և այնպես բոլորն էլ հանգիստ էին` ամենաճարպիկը մեկ շաբաթ շարունակ պառկեց անկողին` գլխի սուր ցավով և չկարողացավ արթնանալ զարթուցիչի ձայնից` չխանգարելով հարևան տնտեսուհինների բնականոն լվացքակախումները: Այս ամենից ամենաշատը շահեց ամենահանգիստ տնտեսուհին. բոլորը լվացք փռելուց առաջ, մի տեսակ սարսափով հարցնում էին նրան` հո լվացք չունի՞ փռելու:
Իսկ ամենաշատը վիրավորվեց փայտը: Նա շատ լրջորեն անհանգստանում էր տնտեսուհինների քննարկումներից ու զարմանում, թե ինչպես կարող են մեղադրել այդ չքնաղ ու հանգիստ կնոջը, որը ոչ մի կապ չուներ այդ արարքի հետ: Դա ուղակիորեն կապված էր իր և անհանգիստ տնտեսուհու ներքին ատելությանը, որի հետևանքով նա շատ հատուկ խփվեց տիկնոջ գանգին:
Այո փայտը լրջորեն սիրահարված էր ամենահանգիստ տնտեսուհուն: Նա միակն էր բազումների միջից, որ յուրահատուկ վերաբերմունք էր ցուցաբերում իր նկատմամբ: Տնտեսուհին մեծ սիրով ու կարևորությամբ էր մոտենում իրեն, մի տեսակ հարգելով նրա դարավոր պատմությունը: Տնտեսուհին նույնիսկ երգում էր լվացք փռելուց, որ ինքը թեթև տանի իր ծանր ճակատագիրը: Միակն էր, որ մի քանի ժամ շարունակ, հանգիստ շփվում էր իր հետ` մոռացած աշխարհը` գեղագիտորեն փռելով լվացքն ըստ գույների ու չափերի: Հիշեց, որ մի քանի անգամ նույնիսկ դժվարությամբ հավաքել ու նորից է փռել լվացքը, որովհետև աչքից վրիպել էր, որևէ գույն, որի շարքն արդեն անցել էր: Իսկ ներքնաշորերը մի քանի ժամ շարունակ թաքցնում է փռած լվացքի տակ ու հեռվից, երկու կողմերից էլ նայում` հո ծայրն անգամ չի՞ երևում: Ինչպես չսիրեր նրան ու չօգներ վեճի ժամանակ… Մանավանդ, երբ խնդիրն ամենաանհանգիստ տնտեսուհին էր, որը հերիք չի իրեն արթացնում է բնականից մի քանի ժամ շուտ, դեռ մի բան էլ, լվացքը փռելու փոխարեն` նետում է վրան` ճմռթած ու անփույթ: Իսկ փռած ներքնաշորերին նայելով, բոլորը գիտեն իր բարեմասնությունների չափն ու ձևը, նաև քաղաքակրթությունից հեռու` ճաշակը:
Այս ամենը լուռ հառաչանքով վերհիշում էր պատին հենված փայտը, իսկ ես լուռ լսում էի նրա տխրությունը` մի անկյունում կանգնած. «Ինչպե՞ս կարելի է, չէ որ ես թանգարանային նմուշ եմ, իմ մամուռի, ճաքի մեջ այնքան պատմություն կա: Ինձ անգամ նայողը կհասկանա, թե 5 տարի առաջ` գուցե և 5 դար առաջ ինչպես են ապրել այս 60 մետրանոց շենքերում իրար գլխի տեղակայված բնակիչները: Ինչպիսին են եղել դրանց փոխարեն լուռ հարմարված` դեռ ցարական Ռուսաստանի օրոք, սարքված ձիանոցները, որոնց փոշին անգամ էլ չի լինի: Ինչպես են ձիերի փոխարեն գոյատևել նրանցում ապրող տնտեսուհիները` ամենաճարպիկից մինչև ամենահանգիստը: Այս ամենը նրանք անգամ ինձ նայելով կիմանան»:
Այս վերջին մտքերը հառաչեց փայտը` խարույկի գրկում, մինչև վերջին վայրկյանը աչքերը հառած ամենահանգիստ տնտեսուհու տնտեսության դռանը` հույս ունենալով, որ տնտեսուհին էլ իրեն օգնության կհասնի ամենադժվար պահին: Եվ ինչ լավ էր, որ նա այդպես էլ չիմացավ, որ ինքը այրվում է տնտեսուհու տնտեսությունում տեղի ունեցող նշանդրեքի խորավածի կրակում: Իսկ ես ուղղակիորեն ոչինչ անել չէի կարող, որովհետև այդ բակում տղամարդկանց որոշումները չէին քննարկվում և չէին առարկվում` այն էլ երեխաների կողմից:
Այդպիսինն էր ամենամայրաքաղաքային ամենահետաքրքիր բակերից մեկի պատմությունը, որի փոշին անգամ այսօր չի մնացել, և որի մասին անգամ նայելով կհասկանար յուրաքանչյուրը` 5 տարի կամ 5 դար հետո, եթե տեսներ այդ հին պատմություն ունեցող լվացքի պարանի փայտը, եթե այցելեր ամենամայրաքաղաքային թանգարանը…
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ԳԱՐԻԿ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ | ՁԱԳ: ՀՈՂ:
(պատմվածք – կոլաժ` հեքիաթներով ու երգերով)
Ձագուկն օրորցում քայլում էր այս ու այն կողմ, ինչպես նախագահը իր աշխատասենյակում: Ծանր էր վիճակը, շատ ծանր. արջուկը հացադուլ էր հայտարարել, շիկահեր տիկնիկը նստացույցից անցել է պառկելուն, լարովի կենգուրուն չէր ցանկանում, որ իր որդին ծառայի ազգային բանակում, ու սպառնում էր ինքնահրկիզմամաբ խայտառակել հանրապետությունը, դեղին գետաձին համառ համրությամբ փակել էր բերանը` հավերժ մթությամբ դատապարտելով կրիային, որը սխալմամբ, նրա կոկորդն էր մտել` շփոթելով կլինիկական մահից դուրս հանող թունելի տեղը: Իսկապես ծանր է` առանց կատակի ու այլաբանության: Խորանարդներով կառուցված տնտեսությունը ամեն վայրկյան կարող է փլուզվել, քանի որ միակ տնտեսագետը կլինիկական մահի հետ դեռ շախմատ է խաղում:
- Ես ասում էի, որ անհնար է, ասում էի,- քունքոսկրերն էր տրորում նախագահը,- ամենահեշտ լուծումը մահն է, բոլորը գիտեն, բայց մի՞թե դա անպատասխանատու քայլ չէ, միթե դա փախուստի բանաստեղծական ձև չէ: Դավաճան կրիա:
Իսկ պատկերացնելու համար, թե ինչ հետևանքներ կարող է ունենալ ծիածանագույն օղակներով կառուցված ֆինանսական բուրգի տապալումը, առնվազն աննյարդ պիտի լինես: Եվ ձագուկը նայեց արջուկին, որը համաշխարհային բանկի հիմնադիրն էր. նրանից մնացել էր միայն արժեզրկված մորթին ու անապագա հայացքը:
- Աստծուն հացադուլով չես վախեցնի,- հիշեց նախագահն իր վերջին խոսքը` ուղղված արջուկին, երբ նրան զեկուցեցին վերջինիս մահվան մասին:
Դեղին գետաձին մեծ ներդրումներ ունեցավ արդարադատության բնագավառում, բայց երբ նրան սկսեցին հետաքրքրել մահվան հարցերը, ու նա Ազգային Ժողով ներկայացրեց մի փաստաթուղթ, Ձագուկը միանգամից հասկացավ, որ սա ավարտվելու է հզոր պատիժով:
- Գուցե հարկավոր է ստեղծել բռնատիրական ժողովրդավարություն,- հայելու դիմաց անկեղծանում էր նախահագահը, որի մազերն այս ընթացքում թափինցիկության չափ ճերմակել էին:
- Գուցե,- պատասխանեց հայելին,- այդ դեպքում պատերազմներն ինքնանպատակ չեն լինի, չէ՞:
Հայելին փշրելուց հետո, նախագահը ստորագրեց հրաժարականն ու ինքնասպան եղավ: Ձագուկը դեռ չհասկանալով կյանքը` բերանը խոթեց ռետինե պտուկն ու պառկեց քնելու` առավոտյան ողջ սենյակը քարուքանդ անելու հաստատակամությամբ: Հարևան սենյակից զգացվում էր ծանր ռոքի հեռավոր կարիքը.
« Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող նա քայլի կարեկցանքի ու հույսի անթացուպերով
Թող նրա շուրթերը մշտապես ճաքճքած լինեն, ու չոր լավաշի հաստությամբ` բաց:
Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող նա միավորվի միայն պատերազմի տեսիլահից. այսպես, ավելի հեշտ է նրան ճզմել
Թող նա չմտածի
Թող նա ժամանակ ու ուժ չունենա մտածելու
Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող նա ոգեղեն ստամոքս կրի ու վախ
Թող նա նայի վեր` մոռանալով հողը
Թող նա նայի վեր` չտեսնելով երկնքի սևեռումները
Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող լինի այն, ինչ չի կարող լինել
Թող մոռացվեն խոստումներն ու հիշվի իրականությունը
Թող դա` ժողովուրդը հասկանա, որ հնարավոր չէ կանգնեցնել այս ահռելի հոսքը
Թող սա` ժողովուրդը հասկանա, որ վերջին ամիսն ամենածանրն է հղիի համար
Թող դու` ժողովուրդ հասկանաս, որ հղի ես ու անընդհատ վերջին ամսում…
Սեղմիր վերջին անգամ, գոռա վերջին անգամ…
Փառք ժողովրդին, փառք»:
Այսպիսի ռոքից հետո Ձագուկը որոշեց փափուկ երազ տեսնել.
« Երկրի ,մեղմ ասած, նախագահը նստել էր պապենական տան բակում, որտեղ կար ոչնչի պետք չեկող բետոնե զանգված: Սա, հասկանալի է, պապն էր արարել` չարձանագրելով` ինչու: Սա, հասկանալի է, չէր քանդվում, քանի որ պապն էր արարել` անգամ անհայտ պատճառով: Ի վերջո, սա, հասկանալի է, այս պահին, Երկրի, մեղմ ասած նախագահի ամենահուսալի աթոռն էր: Նստած էր, ծխում էր անվանական ծխախոտը ու հիշում, որ փոքր ժամանակ, երբ խաղում էին, հետո հոգնած նստոտում բետոնե զանգվածներին, ուժեղները միշտ գալիս ասում էին. «Վեր կաց, էս իմ տեղն ա»: Ինքը փորձում էր պայքարել, ասելով` «Անունդ վրեն գրած ա՞…», բայց պատասխանը չէր լսում, քանի որ կիսափոշոտ ու արնոտ ափերով թափ էր տալիս հագուստի փոշին ու երազում դառանալ չգիտես թե ինչ, բայց ամենաբարձրում, ամենակարևորը, ամենան: Երևի դա էր խորքային, ենթագիտակցական պատճառը, երբ կարգադրեց անվանական, այսինքն, իր անունը կրող ծխախոտի արտադրությունը… Ծխում էր, բայց ներշնչելուց առաջ, ծխի մոտ յոթանասուն տոկոսը բաց էր թողնում, որ շուտ չմեռնի:»
Ձագուկը մտածկոտ նստեց տեղում. ռոքը չկար: Ինքն իր սենյակում էր. լավ է: Բայց,այնուամենայնիվ, փափուկ երազ է իրեն պետք կամ… շտապ հասունացում:
«Կարելի է փորձել նաև հեղափոխության տեսիլքը»,- անհայտ պատճառով` ռոքին փոխարինեց բլյուզը.
«Զգույշ ապրելուց հոգնած խխունջները բարձրանում էին աղբանի պատերով: Աղբամանը երեսուներեք տարեկան ծառի ստվերի կենտրոնում էր` մեջը լիքը խխունջներ, որոնք ապրում էին զգույշ: Ծառը հարյուրերեսուներկու տարեկան տան դիմացն էր, տունը` վաթսունվեց տարեկան փողոցում, որի մայթով` արագ ու վստահ քայլում էր տասնվեց ու կես տարեկան մաթեմատիկոսը: Այս մաթեմատիկոսը գնում էր կարևոր հանդիպման. հանդիպումից էր կախված, նա կդառնա՞ երեսուներեք տարեկան, իր թոռները կտեսնե՞ն վաթսունվեց տարեկան պապ, իր հանճարեղ հորը կհիշե՞ն իր ծոռները` հարյուրերեսուներկու տարի անց: Խխունջները, մի պահ զգուշացան, լսելով մաթեմատիկական ճշգրտությամբ մաքառման ձայնը, բայց քանի որ որոշել էին հոգնել զգույշ ապրելուց, շարունակեցին բարձրանալ աղբամանի պատերով` ցած: Մաթեմատիկոսը կանգնեց, որ աղբամանը նետի սահմանադրությունը. նա ողջ գիշեր կարդացել էր, այսինքն, հետազոտել էր այն, ու դարակում հարմար տեղ չգտնելով, որոշել էր նետել, բայց տեսնելով խխունջներին, որոնք այնուամենայնիվ բարձարնում էին, խղճաց, չնետեց: Նայեց ծառին, սահմանադրությունը վերածեց մի տարեկան ճյուղի, ամրացրեց ծառին, ու շարունակեց կրճատել իր ու կարևոր հանդիպման հետագիծը: Խխունջները ի վերջո հասկացան, որ բարձրանալ արժե միայն վեր, ու դաստիարակվելով պատմական սխալներով, հասան մի տարեկան ծառի ճյուղին ու սկսեցին ապրել: Հեղափոխությունը երկար սպասեց մաթեմատիկոսին, հոգնեց ու գնաց իրենց տուն:»
- Ոչ ոք նման բլյուզ չի կարող լսել, քանի որ չկա այս բլյուզը,- Ձագուկի կոպերը պահող մկանները մեկ գիշերով էլ ծերացան:
***
Պատուհանը բացվեց: Մաքուր օդը համեստորեն մտավ տուն, բարևեց, նստեց: Տանը մարդ կար և տունն ուրախ էր: Մարդն ու տունը պատասխանեցին մաքուր օդի բարևին. իրենք նստած էին մինչ վերջինիս գալը: Այնպիսի լռություն էր, որը ոչ ոքու ոչինչ չէր պարտադրում: Այսպիսի լռությունները միայն հաճելի են, սիրտդ չի նեղվում, իսկ դա բնականն է, որին ողջ կյանքը ձգտել է մաքուր օդը:
- Ես մի քանի րոպեով մտա:
- Կարող ես մնալ` ինչքան ուզես,- ժպտաց տունը:
- Ճիշտ է ասում,- տան ժպիտը շարունակեց մարդն ու աչքով արեց պատուհանին:
Պատուհանը բացեիբաց, առանց երկար մտածելու փակվեց: Այդ օրվանից, մաքուր օդը մնաց տան և մարդու մոտ:
***
Փափուկ երազ ասելով, Ձագուկը նկատի ուներ քիչ առաջվանը: Նա արթնանալու է, որ գնա ու խաղա իր հողերի մեջ: Ձագուկի հողը հաճախ հիվանդ, երբեք չմեռնող հող էր: Երբ լսում էր այս երգը /ժանրը ճշտված չէ/, տքտքալով վեր էր կենում:
«Պատերազմում ծնված, իմ մոռացված նախնի,
Պատերզամում մեռած իմ հայր:
Պատերազմից հոգնած, մամռակալած երկիր
Պատերազմում մեռած իմ…»:
Վեր էր կենում տքտքալով, ոչ կարողանում էր լսել երգը, ոչ արգելել երգողին, ոչ ունկերը ցեխով ծեփել կամ ծածկել մամուռով. կարճ ասած` սիրտ մրմռացնող սրտով, տքտքալով վեր էր կենում: Վեր կենալիս, ընդերքը սկսում էր աշխատել` արգանդի սրբազան կծկացավի պես: Դիմացը Լեռն էր, հին, աստվածօրրան, երբեք չժպտացող ու չչարացող լեռը: Սրբազան կծկումներից աստիճանաբար դղրդում էր Լեռը: Աստված` ժամանակավոր գնում էր տիեզերքի մյուս հատվածը և Լեռան դղիրդը հասնում էր կատարելության: Հողն այդ պահին, երբեք չուշանալով ու չշտապելով, մեկնում էր ձեռքերն ու իր` քամուց փախած գլխաշորը վար բերում, ծածկում Լեռան գլուխը. ծածկելն ու ժայթքելը լինում էին միաժամանակ. մահկանացուները սա կոչում էին Վերածննդի սկիզբ: Երբ պարպվում էր Լեռն, Հողը չմոռանալով տքտքալը` վերցնում էր սերմով լիացած գլխաշորը ու տանում դատարկում քաղցրահամ Ծովը, որը կողքին էր հենց`մշտուրախ, չխոկող, ինքնազտմամբ վեհ ու մեղեդային: Քիչ անց, ծովից դուրս էին գալիս Նախնիք, գնում էին պատերազմ, հաղթում էին պատերազմին, մեռնում էին պատերազմի հետ, որովհետև հոգնել էին մի քիչ, հետո` ներծծվում էին Հողի մեջ ու հանգստանալով, աստիճանաբար կուտակվում Լեռան միջուկում և սպասում: Այդ պահին, Հողը կրկին քամուն էր տալիս երկինքը, ինքը պառկում իր տեղն ու Աստծուն կանչում` ընդհատված զրույցը շարունակելու:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ԴԻԱՆԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ| ԽԵ~ՂՃ ԿՈՎ, ՓՈՐՆ ՈՒՌԵԼ Է
Առաջին անգամ նրան տեսա, երբ մորս փորում էի ու անատամ: Մորս փորում կուչ եկած` անհանգիստ շուռումուռ եմ գալիս ու մտածում` կա-չկա` էս սև բեղերովն է: Երանի իրեն` խնձորը խշրտոցով կծում է, որ ուտի: Հենց մորս փորում էլ երազեցի` որ լույս աշխարհ գամ, ես էլ եմ ատամներ դնելու` սպիտակ, ամուր, համաչափ: Մարդիկ հավաքվել են մորս շուրջը, հայացքները չեն կտրում նրա ուռած փորից, մի մարդու քթից շատրվանի պես արյուն է հոսում, մերս բամբակի խծուծներն իրար հետևից խցկում է կովի նման բառաչող մարդու քթանցքները, հետն էլ ձախ ձեռքի ափը դնում կրծքի տակ դուրս պրծած փորին` ուղիղ գլխիս, ու ես պորտալարս թափ եմ տալիս, որ մորս հասկացնեմ` խելոք կմնամ, մինչև էդ մարդու ֆշշացող արյունի դեմն առնես:
Ամեն օր, օրը մի քանի անգամ մերս էս գործին է. մեկի արյունոտ գլուխն է սեղմում փորին` ուղիղ բերանիս, մյուսի քթին ինչ-որ սուր հոտով սրվակ է դեմ տալիս, մարդը տեղից վեր է թռչում, ձեռք ու ոտքն անճոռնի թափ տալիս` բռունցքն իջեցնում մորս փորատակին` ուղիղ սրտիս, մեկն էլ անզգա թավալվում է գետնին, բերանից փրփուր է թափվում, մերս երկու մատը խրում է էդ մարդամեկի ատամների արանքն ու կուլ գնացող լեզուն քաշում հետ բերում, ուշքի եկածը, ինչքան ուժ ունի, մորս մատները կծում է, որ համոզվի` մեջը դեռ կյանք կա, մերս ցավից կուչուձիգ է լինում, ոտքերը տակին թուլանում են, թեքվում է կողքի, ու փորը դեմ է ընկնում սեղանի սուր ծերին` ուղիղ ճակատիս: Ես ի՞նչ իմանամ` մերս ի՞նչ է անում: Միայն մի բան եմ տեսնում. մորս շուրջը հավաքված մարդիկ հայացքները չեն կտրում նրա ուռած փորից:
Սև բեղերովը մի պահ նայում է մորս կրծքերին ու տեսնում, որ մորս նվաղած շնչառությունն արագանում է, էդ պահին նրա մտքով միայն մի բան է անցնում` որ իր շնչառությունը դանդաղի, մորս շունչը տեղը կընկնի: Դեռ չգիտեմ ինչպես, բայց արդեն զգում եմ, որ բեղերովը ինչ-որ մեկին կորցնելու վախից գույնը գցում է, նրա փոս ընկած փորի մկաններն ավելի են ներս հրվում ու մնում ներսում, բեղերովը կարծես մոռանում է արտաշնչել: Ես դա նկատում եմ` փակ աչքերով ծիկրակելով մորս փորից, որի բարակած մաշկի աջակողմը տաքանում է բեղերովի ափի տակ, երբ նա ծնկում է մորս փորի առաջ ու երեսը սեղմում նրա քարացած պորտին` ուղիղ բերանիս: Ես էլ իմ երեսն եմ դեմ տալիս ներսից, որ բեղերովի մատները կպչեն քթիս, ուզում եմ քիթս մի լավ քորի, քանի որ ես իմ մատների տեղը չգիտեմ: Բեղերովը մատների թմբերով նվագում է մորս փորի վրա, մորս արյունը վարարում է նրա մատների տակ, ես տռճկի եմ տալիս մորս փորում, բեղերովը քորում է քիթս:
Կովի նման բառաչող մարդու արյունը մակարդվում է վերջապես: Մերս մի սար արյունոտ խծուծները հավաքում լցնում է տոպրակն ու շորորալով հեռանում: Շուրջը հավաքված մարդիկ հայացքները չեն կտրում նրա նեղ կոնքերից: Մերս ձեռքի ափը քսում է փորին` ուղիղ ուսիս, ուսս թփթփացնում է, որ հասկացնի, թե գովասանքի եմ արժանի:
Ես դեռ հիշում եմ բառաչող մարդու ձայնը ու հիմա ասեմ, թե ոնց իմացա, որ էդ մարդը բառաչում էր: Երկու օր առաջ կիսաքանդ վանքի կողքով անցնելիս մերս ձեռքը բարձրացրեց ու երեսը խաչակնքեց, հետո բաց ափը փռեց փորին` ուղիղ աչքերիս, ու ես քնից արթնացա: Կիսաքանդ վանքի պատի տակ արածող կովն էդ պահին բառաչեց, ձենն ականջովս ընկավ, մերս մտածեց` խե~ղճ կով, փորն ուռել է, շուտով կսատկի: Ես ու մերս էդ լուսումութին գնում էինք հիվանդանոց: Շտապ օգնության մեքենայի Բուղդան վարորդը զանգել էր ու քնաթաթախ ասել` թուրքի աղջկա կոկորդում ծիրանի կորիզ է մնացել, աղջիկը ծիրանը կերել է, առանց ծամելու կուլ տվել, և ահա կորիզը` սրաքիթ ու պինդ, թուրքի աղջկա շնչափողն է թռել: Բուղդան վարորդը մուշ-մուշ քնած քաղաքով մեկ գոռում էր` ասում եմ` մեռնում է էրեխեն, ես հասա, մեքենայի քիթը դեմ եմ տալիս ձեր շենքին, դու շտապ իջի, բժիշկ Քարամյանը լվացվել` քեզ է սպասում:
Մերս աջ ափը դնում է փորին` ուղիղ գլխիս, ես պորտալարս երկու անգամ թափ եմ տալիս, որ հասկացնեմ` խելոք կմնամ, դու շորդ հագի, շալդ ուսերիդ առ, չմրսես, ասում եմ` խելոք կմնամ:
Բառաչող կովը, թուրքի մեռնող աղջիկն ու արյունաքամվող մարդը էն բեղերովի ափը բերում դնում են մորս ուռած փորին ու ինձ հուշում` ի’նքն է, էլ հեռու մի գնա:
Հետո նրան տեսա, երբ մորս փորից դուրս եկա ու կատվի ձագի պես մլավելով` թրմփացի լայն կոնքերով մանկաբարձուհու ձեռքերի մեջ: Դռան շեմին կանգնած` բեղի տակ ժպտում էր այնպես, կարծես գիտեր, որ հենց ես եմ պլստալու ու փակ աչքերով կախվելու մանկաբարձուհու ոսկրոտ դաստակից: Առաջին անգամ էի լայն կոնքերով կին տեսնում: Մորս կոնքերը նեղ էին, գլուխս հազիվհազ դուրս պրծավ էդ նեղվածքից: Մարմինս կապտել էր, պորտալարս բոլ-բոլ փաթաթվել բկիս: Մերս էնքան էր թուլացել, որ ինձ տեսնելիս ծպտուն չհանեց, նայեց լորձոտ աչքերիս, հասկացրեց, որ ինձ հետ է ու աչքերը փակեց:
Կատվի մլավոցն էլ է մորս փորում ինձ հասել, ամեն ինչի դիմացող կատվի մլավոց էր, որ Թիֆլիսի տատիս մահճակալի տակից էր լսվում` մե’կ լույսը չբացված, մե’կ մութը վրա տալիս, երբ մերս անքուն շուռումուռ էր գալիս ու ձախ ափը դնում ուռած փորին` ուղիղ թիկունքիս: Կատվի մլավոցը մտքումս պահել եմ, որ երբ մի օր մի բարձունքից թրմփամ, հիշեմ ու մտքումս կրկնեմ, որ ինձ բռնող ձեռքերը գան ու տարածվեն մեջքիս տակ այնպես, ինչպես չարսավը` ծառից կաթող թթերի տակ:
Ու հենց այն օրը, երբ դեռ ամոթ չէր, որ բարուրս քանդեր, շապիկս հաներ ու ինձ լողացներ, սև բեղերովին տեսա քթիս տակ` ոտքերս ու ձեռքերս պաչպչելիս, աչքերը արցունքով լցված, ու որ հայացքն ընկավ ճակատիս, մի կաթիլ արցունք աչքից գլորվեց ու կաթեց աչքիս մեջ: Ես արդեն կասկած չունեի, որ սև բեղերովը հենց նա է, ում այդքան երկար որոնում էի մորս փորում: Արցունքը, որ խառնվեց արցունքիս, հետս բերել եմ էս հեռուները: Երբ ցրտում է, աչքերս փակում եմ ու տեսնում մորս փորի առաջ ծնկածին, զգում եմ մորս ափը` ուղիղ սրտիս:
Հետո բեղերովն անկողին ընկավ, ես խնձորի հյութը քամեցի ու բաժակը դեմ տվեցի անատամ բերանին: Անխոս նայեց ու հասկացրեց` կյանքը պինդ ընկույզ է, ատամներս չդիմացան: Ես առանց ամաչելու հեկեկացի:
Պարկապզուկներ են նվագել, դհոլ-զուռնա են փչել, դուք կանգնել եք դռան շեմին ու նայել իմ հեռացող քայլերին: Ես ձեզ ճանաչում եմ. դուք մնացողն եք:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ԼԵՒՈՆ ՇԱՀՆՈՒՐ | ԼՈՒՍԱՎՈՐ ՄԻ ԿԵՏ
…Ու քանի անգամ, ախ, քանի-քանի,
Նա եկավ հետքով մեր քարավանի,
Կլանչում էր նա, վազում հևիհև
Մեր քարավանի ու մեր տան միջև…
Վահագն Դավթյան
Ամեն ինչ ՝ մեր խոսքերը, ծառերի խշշոցն ու գոմից դուրս եկած գառի մայունը շշուկ էր, մրմունջ: Բոլորս անհանգիստ էինք, ես վեց տարեկան էի և չէի ուզում շշուկով խոսել, գոռում էի թռչունների վրա, քար էի նետում հավերի կողմը կամ փայտով հարվածներ էի տեղում ծառերի բներին: Սա իմ աշխարհն էր երաժշտությամբ լի, որով կարծես խլացնում էի անհանգիստ ծալվող մի բուռ սիրտս: Տան մեջ ամենքը մի բանով քարացնում էին անհանգստությունը: Հարկավոր էր հեռանալ տնից. հայրս բահը խրում էր հողի մեջ, բահածը սայրով թափահարում, մանրացնում էր այնքան, մինչև մայրս գալիս ու որևէ հուսադրող բան էր շշնջում նրան, և նորից շշուկներ…
Բոլորը մահացող պառավի պես էին արտաշնչում՝ մի տեսակ զգույշ, համտեսելով կլանվող օդը…Այս ամբողջ դիվային լռության մեջ միայն մի արարած էր անթաքույց ցույց տալիս իր անհանգստությունը. մեր շունն էր: Իր գամփռային խաղաղությունը ներքին կանխազգացողությամբ խախտվել էր ու հաչում էր գիշերն ի լույս: Մենք փորձում էինք սաստել նրան. դրանից ավելի էր փրփրում, վազում էր մարագ, քիթը խոթում, հոտոտում էր հավաքած կահկարասին, հետ դառնում ու հաչում էր ուղիղ մեր դեմքին: Բոլորս էլ գիտեինք պատճառը, բայց մեկս մյուսին շշնջում էինք. <<Էս շունն ինչ՞ ա ուզում…>>:
Հայրս գրկեց ինձ ու նստեցրեց սայլին: Մայրս անլսելի հեկեկում էր: Ես անխռով էի պահում ինձ, որովհետև հայրս հաճախ էր իմ փոքրիկ տղամարդկությունը փորձում իր հայացքով, որոնք երկու մշուշված ժայռեր էին հիշեցնում:
Ինձ պատվիրված էր սայլից չիջնել, բայց մանկական անբացատրելի մի թախիծ էր մեջս եփվում. ես զգում էի շանը: Աննկարագրելի մի խենթություն էր պատել նրան. յուրաքանչյուրի հետ վազում էր դուրս, հոտոտում կապոցները, նորից հետ էր դառնում, գլուխը կորցրած ձիավորի պես խփվում էր դռան դիմացի տանձենուն, վազում մարագի կողմը, ինչ-որ բան էր հաչում՝ կարճ, սեղմ, առանց ժամանակ վատնելու ու նորից վերադառնում…Հետ դառնալիս քթից խոնավություն էր կաթում. արցունք էր: Դունչը հպում էր անասունների ոտքերին, մի պահ խեղճացած նայում էր նրանց երեսին ու նորից ցատկ տնից հեռացող իրերի կողմը: Գամփռը ատամներով կախվել էր մորս բռնած կապոցից:
Մայրս վերացած մի քանի մետր քարշ էր տալիս ոչ այնքան մեծ կապոցը, որքան հսկա գամփռին, որը հետևի ոտքերով խրվել ու վար անող եզան նման ակոսում էր գետինը: Երբ մայրս ուշքի եկավ, բուրդն արդեն տարածվել էր բակով մեկ: Նա ոտքով հրեց շանը, երախից մի կերպ պոկեց ճղրտված կապոցն ու քայլեց դեպի սայլը. <<Անտեր շուն…>>: Աչքերս լցվեցին.
-Անտեր չի, իմ շունն ա…
Մայրս տխուր ժպտաց: Այն ժամանակ չէի հասկանում. դա մորս ցավն էր: Այդ երկու բառերը, որոնք ասվել էին մեղմ, առանց չարության, մի ամբողջ պատմություն էր՝ տուն, հիշողություններ…
Լուռ հեռացումը շարունակվեց. մինչև վերջին կապոցը հայրս դուրս հանեց տնից ու շարժվելու նշան արեց: Հայրս՝ գլուխը բարձր, հայացքը հառած սարերին, մի ոտքը թեթև գցում էր առաջ, մյուսը կորագիծ քաշելով՝ դանդաղ քարշ էր տալիս փողքից կպած շանը: Այսպես փոխնիփոխ: Անհայտություն տանող քայլեր էին: Այդպես միայն թափառական դերվիշն է պապակ սրտով քայլ անում անապատում:
Մեր փոքրիկ քարավանը գնում էր…Անիվների ճռճռոցը ծնողներիս հոգոցներում էր: Այդ միալար ձայնը կամաց-կամաց փորձում էր սղոցել կապը օջախի հետ:
Ես նստած էի սայլի հետնամասում՝ դեմքով դեպի հեռացող տունը: Շան անհանգստությունը կարծես նվազել էր. մոլորված կանգնել էր տան դիմացն ու ինձ թվաց՝ հնար լիներ, աչքերը կպրտեր-կտրորեր տխուր տեսիլքը ցրելու համար:
Մթնշաղ էր: Երբ գյուղից դուրս եկանք, մի քրդուհի հագուստներն էր փռում առվի ափին: Սպասում էր արևին, որ լվացք անի: Աչքս չէի կտրում մեր կտուրից, հանկարծ նկատեցի դեպի մեզ վազող շանը, ուրախությունս այնքան մեծ էր, որ ցանկացա իջնել սայլից, բայց մայրս կողքս էր ու ինձ ձեռքով քաշեց իրեն:
Գամփռը հասավ մեզ, խելագար շարժումները կրկնապատկվել էին, աչքերն արյունակալ հաչում ու պտտվում էր ընթացող սայլի շուրջը: Տեսնելով բան դուրս չի գալիս՝ կանգնում էր եզների առջևն ու թշնամաբար, ատամներն ի ցույց գռմռում: Կենդանիներն անտարբեր առաջ էին շարժվում: Այդ անտարբեր առաջընթացը ավելի էր գազազեցնում շանը: Հայրս գոռում էր շան վրա, իսկ վերջինս շրջվելով՝ նորից վազում էր տուն: Բայց մի քանի քայլ չարած՝ կանգ էր առնում ու նորից դեպի սայլն էր գալիս: Հետո անորոշության մեջ կաղկանձում էր, մերթընդմերթ գլուխը թեքում էր տան ուղղությամբ, որն արդեն ծածկվում էր բլուրի հետևում:
Քրդուհին ձեռքն առաջ պարզած եկավ դեպի շունը (երևի հացի կտոր էր ձեռքին), բայց շունը նորից վազեց մեր կողմը: Կաղկանձեց, շնային լեզվով էլի ինչ-որ բաներ ասաց ու վազեց հետ, տեսա, թե ինչպես վստահ ուղղություն վերցրեց դեպի տուն ու կորավ իմ տեսադաշտից: Մտածեցի՝ վերջ՝ գնաց… Հիմա կփռվի տանձենու տակ ու լաց կլինի: Իմ արցունքներն էլ գլորվեցին: Որոշ ժամանակ անց տեսա նրան, լսեցի հևոցը, մեր կողմն էր գալիս:
-Շու՜նս,-կանչեցի ես. դա ուրախություն պատճառեց նաև տրտմած ծնողներիս: Հետո մեր շունը նորից հետ վազեց, սակայն այս անգամ թվաց, որ նա անպատճառ կվերադառնա…
Ու այսպես երկու կողմն էլ հեռանում էին. շունը բնազդով զգում էր, որ այսուհետ պետք է հսկի, լիզի տան պատերն ու ժամերով նստած հետևի սարդի գործելուն, գլուխը թաթերին՝ երազի, թե ինչպես էր կախվում տանտիրոջ փողքերից: Խելացնոր ճեղք էր գոյացել նրա ուղեղում, հայտնվել էր մի տեղ, ուր բաժանվում էին ժամանակները, և որտեղ մարդիկ գուցե ինչ-որ իմաստով կարողանային գոյատևել, բայց կենդանին՝ այս շունը, որն ապրում էր՝ գիտակցելով իր ամբողջությունը միայն տան և ընտանիքի մեջ, չէր կարողանում մասնատվել…
Հիմա տարիներ են անցել ու արթնանում եմ մեր հին տնից շատ հեռու, երբ հիշողությունս փորձում է մթնել եկող օրերի կույտում, աչքերս փակում եմ ու մի տեսիլք է հայտնվում՝ լուսավոր ընթացող մի կետ, որը հասնելով ինձ մեծանում, դառնում է մի հսկա գամփռ. դա իմ շունն է՝ իմ ուղեկիցը, որը տանում է իր հետ՝ դեպի մանկություն…
Ես մտովի նրա հետ քամու նման սուրում եմ տուն, իրար հետ մտնում ենք գոմ, նա դնչով ցույց է տալիս իր սիրած սարդի ոստայնը և ուրախ հաչում է: Վազում եմ ծառերի մոտ ու փայտով թխկթխկացնում եմ իմ սիրած մեղեդիները, հաճախ նրա գլխին եմ փորձում ու այդ անմեղ հայացքից գլորվում, թավալվում եմ՝ նրա փափուկ մազերից կառչած: Նա մի կետ էր, երբ երևում էր հորիզոնում, իսկ հիմա կամուրջ է դարձել մի ամբողջ հիշողության…
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ՀՈՎԻԿ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ | ԱՖՐԻԿԸ
Այդպիսի ձի ոչ ոք չուներ: Թե որ աստղից էր վայր ընկել այդ քուռակը, ոչ ոք չէր հիշում: Կարմիրի ու սևի խառնուրդ էր Աֆրիկը. որձաձի էր` հզոր վզով ու գավակով: Կուրծքը դուրս էր ընկած, ու ինչ-որ կարծր բան կար նրա մեջ, որ երբևէ չի ընդունում պարտություն, ընկճվածություն կամ թուլություն:
Բաշի սև մազերը երկար էին, թափվում էին աչքերին, ու Աֆրիկի աչքերը ոչ բոլորն էին տեսել, նույնիսկ տերերը: Որձաձի էր Աֆրիկը, բայց չգիտես որտեղից հրաշալի նազանք ուներ, որ պետք է չունենար: Տեսե՞լ եք երբևէ սիրուն կանանց ու աղջիկների, երբ վարսերի մի փունջ գեղեցիկ աչքի վրա են պահում ու երբեմն գլխով կամ ձեռքի շարժումով փորձում են հեռացնել: Այդ գործողությունը այնպես են անում, որ այն կրկնվի երկու կամ երեք րոպե հետո: Չե՞ք զգացել, որ դժվար է սուզվել ձիու աչքերի մեջ. այն շատ պարզ է, մեծ ու խորը: Այդպիսին է նաև կանացի աչքը, մանավանդ երբ մի աչքը ուղղակի ձեզ շամփրում է վարսերի ծածկույթի տակից: Նկարագրված աչքն ու ազատ, բաց աչքը նույնը չեն, շատ են տարբեր և երևի ունեն հիմնական գործառույթից բացի մեկ այլ հարթություն, որը ոչ մի բանաստեղծության մեջ նշված չէ: Թե որտեղից էր կանացի այս սեթևեթանքը հայտնի Աֆրիկին, չգիտեմ, բայց հաճախ էր օգտագործում, և այդ պահերը շշմեցուցիչ ազդեցություն ունեին հարևան ձիերի վրա: Եվ սկսվում էր ահավոր խրխինջ ձիերի հասարակության, և ձիերից ոչ մեկը ոչինչ չէր թաքցնում իր ունեցածից:
Աֆրիկը նախագահ Գևորգին կրում էր իր ուսերին: Թամբը փայլուն էր, ձին` խնամված: Բոլորս համոզված էինք, որ Աֆրիկը ևԲ մտածում էր, ևԲ տրամաբանում, ևԲ բոլորից խելացի է:
Նրան երբևէ մտրակ չէր դիպել: Նա հասկանում էր ամեն ինչ, և մենք կարծում էինք, որ Աֆրիկն էլ է ղեկավար: Պետություն էր կառուցում Աֆրիկը. հրամայում, հավաքում, բերում, աշխատանքի էր ուղարկում ժողովրդին, դաշտերն էր պահպանում, շրջկենտրոն գնում, փակ նամակ բերում …
Ծամում էր լկամը, ֆռթացնում, և այդ ձայնը, որ դեռևս հեռվից էր լսվում, ահավոր տպավորություն էր գործում. վախ ու փորձանք էր հորդում: Եվ այսպես հանդիսավոր պայտած իշխանությունն էր գյուղ մտնում, անցնում փողոցներով` իշխանություն ու հնազանդություն սփռելով շուրջբոլորը: Աֆրիկը ժողովրդի մոտ, գյուղամիջում չէր հանգստանում. պտտվում էր իր առանցքի շուրջը, թափահարում էր բաշը, պտտում պոչը, գետինը քանդում սուր պայտով: Ձիավոր նախագահը իրեն լավ էր զգում և ձիու անհանգստությանը իբր նշանակություն չէր տալիս: Այդ պահերին Աֆրիկը նման էր մի դերասանի, ով անմնացորդ խաղում էր իր դերը և մի բան էլ ստեղծագործում: Մի բան էլ կար նրա այդ անդադրում լինելու մեջ. կարծում եմ` դժգոհ էր գյուղացիների աշխատանքի ևԲ քանակից, ևԲ որակից: <<Բա ա՞յս տեմպերով ենք կոմունիզմ կառուցելու>>, – կարծես ասում էր նա:
Այս կողմերում լավ չէր դասավորվել ձիերի ճակատագիրը: Աֆրիկը բացառություն էր: Նրանց օգտագործում էին ամեն տեղ. ձորից թաց քեղի էին հանում գյուղ սիլոսի համար, խոտ, ցորեն կամ ալյուր կրում: Ստրուկներ էին նրանք, իսկ մեր կոլխոզը սրտկատեր: Բոլոր ձիերի մեջքին մեկ կամ երկու խոշոր վերք կար, ինչը առաջանում էր ծանր բեռից. բեռը սեղմում էր թամբին, թամբը խրվում էր կաշվի մեջ, հարում էր ու վերջապես պատռում ու պոկում կաշին: Ու այդ վերքը երբեք չի փակվելու: Անխիղճ մարդն այդպես կվարվի այն կենդանու հետ, որը այսօր կրում է այն բեռը, որը մի քանի տարի առաջ ինքն էր կրում մեջքով, ու նրա մեջքին էլ այդպիսի վերք կար: Ու ոչ ոք չէր խղճում: Ի՞նչ խղճի մասին կարող էր խոսք լինել, երբ կոլխոզին սիլոս էր հարկավոր: Արդեն աշնանը գունաթափվում էին մեր գյուղի ձիերը. այնքան էին տանջվում, բեռի տակ կքում, որ զրկվում էին բնական գույնից ու դառնում անգույն, անլույս, անկենդան: նույնիսկ արյունը այլևս չէր եռում նրանց երակներում ու երեկվա հզոր հովատակը չէր նկատում այլևս մայակին: Միայն ետ ու առաջ էին տանում մի տեսակ չորացած ու խոշորացած գլուխները, քշում վրա տվող ճանճերին ու մոծակներին: Հենց այդ պահին էր, որ փոքրիկները մոտենում էին ձիերին ու հարցնում.
- Ինչ կուտե՞ս …
Ձիերը գլուխները առաջ ու ետ էին տանում, իսկ փոքրիները հրճվում էին.
- ՏեսեԲք, տեսեԲք, ասում է` կուտեմ …
- Իսկ ինձ ասել են, որ չեն ուտելու, – այն կողմից ավելացրեց մի փոքրիկ, որի քիթը շտապ մաքրել էր հարկավոր:
Չորացել ու խոշորացել էին մեր գյուղի ձիերի գլուխները: Այդպես չորացել ու խոշորացել էին նաև մարդկանց գլուխները, ովքեր իրենց ապրած կյանքում մի լավ օր չտեսան: Բեռը շրջվում էր ու սկսվում էր մարդու և ձիու երկխոսությունը, որի ընկալումը հեշտ է, իսկ վերապրելը` դժվար: Ձիով խոտ տեղափոխելը սովորական աշխատանք էր, և բոլորը գիտեին մեն-մենակ բառնալ ձիուն: Անփորձը ոչինչ անել չէր կարող: Դժվար աշխատանք էր: Երբ աշխատավորը ավարտում էր այդ աշխատանքը, ուղղակի քրտինքի մեջ կորում էր, իսկ առատ քրտինքը իր հետ վերնաշապիկի տակ էր տանում փոշի ու խազալ: Այդ գիշեր աշխատավորի կինը ամուսնու վրայից կառնի երեքնուկի ու ձիու խնձորի բույրը, ավելի կսիրի նրան ու չի ցանկանա, որ լույսը շուտ բացվի կամ թող իսկի չբացվի էլ …
Բեռի շրջվելը կրկնակի անհաջողություն էր: Սպառվում էին ուժերը և դե արի ու նորից սկսիր ամեն ինչ: Ուղղակի տանջանք էր:
- Քո տիրոջ հերն անիծած, ախր քո տերն ի՞նչ էր, որ դու ինչ լինես: Արփոյի Արգամը ի՞նչ էր, որ իր ձին ինչ լինի: Գնացել էր թուրքի լողացող կնոջը գաղտնի մտիկ էր տվել: Թյո˜ւ, քո տիրոջ … Դե կանգնի, կանգնի՝ խոտը բարձեմ, քարի տակ կանգնի, որ հեշտ բարձեմ, քեզ համար էլ լավ կլինի: Երևի դու էլ ես ուզում թուրքի լողացող կնիկ տեսնես, ոնց որ քո տերը: Արգամն ի՞նչ էր ասում, լա՞վն էր թուրքի կնիկը, թե՞ …, ըհը˜, ստացվեց … : Մեռա պրծա, տո քո էլ, թուրքի կնկա էլ …
Իսկ Աֆրիկը ամեն տեղ էր: Վերահսկում էր ամեն ինչ և բոլորին:
Հին գոմերից մեկը նորոգում էին: Ստացվեց այնպես, որ մի քանի հոգի մի-մի փայտի կտոր էին վերցրել. կտանեին տուն, չէր խանգարի:
Հանկարծ որտեղից որտեղ երևաց Աֆրիկը` իր նախագահ Գևորգով: Բոլորը փախան, Ավետիս դայու Ժորիկը չհասցրեց: Աֆրիկը հասավ նրան, առավ վզատակին, իսկ նախագահը մտրակում էր խեղճ Ժորիկին: Էն ինչպես էր գոռում Ժորիկը, ինչպես էր աղաղակում, գրչով անհնար է նկարագրել. աղաղակում էր մի ամբողջ խեղված սերունդ: Աֆրիկի շնչով կոլխոզացված սերունդ էր, բոլորն էլ ստիպված կոլխոզով էին շնչում, գյուղի մի հատիկ խանութով, դպրոցով, գրասենյակով, ակումբ-գրադարանով, որ մենք լուսավորվում էինք: Իրական պատկերացում չկար այլ երկրների մասին. մի սովետ պետություն էր` Աֆրիկի ու նախագահ Գևորգի տեսքով, իսկ «թշնամի»՝ ինչքան ասես, որ շարված էին սովետի սահմանին ու պատրաստ էին նենգորեն մտնելու «հողը մեր հայրենի»:
Բոլորս էլ շատ լավ գիտեինք Զոյա Կոսմոդեմյանսկայայի, Օլեգ Կոշևոյի մասին: Բանը հասել էր նրան, որ մեր գյուղացի խեղճուկրակ Օհան դայու Օլեգին էինք երանի տալիս … Երանի մեր անունն էլ Օլեգ լիներ …
Այն ժամանակ երիտասարդ գյուղում ոչ-ոք չգիտեր, որ կյանքը կարճ է ու վաղանցուկ են բոլոր դժվարություններն ու հաճույքները, կարծում էին, որ այս աֆրիկյան և բոլշևիկյան կարմիրը դեռևս շատ քիչ է ու շուտով մեր բոլոր սարերի ու բլուրների վրա կարմիր դրոշակներ են ծածանվելու, իսկ կարմիր առաջնորդի նկարները` նույնպես սարերի ու բլուրների վրա: Մեզ համար հաճելի էին նրա մանկական նկարները: Իմիջիայլոց, նա հետո բավականին տգեղացել էր: Տեսնես ի՞նչ էր պատահել: Եվ կոմերիտական , և հոկտեմբերիկի նշանների վրա կային մուգ կարմիրներ, կարմիր էր նաև տասանոցը, կարմիր էր նաև արյունը: Այս բոլորը այնքա˜ն Աֆրիկի գույնին էին, որ կարծես Աֆրիկն էլ այդ կրծքանշաններն ու տասանոց ռուբլին ուներ:
Մի փոքրիկ նստել էր առվակի եզրին ու փորձում էր ճանաչել այն իրականությունը, որի մեջ հայտնվել է ինքը: Մի ուրիշ փայլ է ստացել առվակի ջուրը, որովհետև նրա եզրին մի գույնզգույն թիթեռնիկ է թռվռում: Շշմել է փոքրիկը. երազում է. որ թիթեռը հպվի իրեն, իր մերկ ոտքերին նստի, կամ թիթեռնիկը իր ընկերը լինի, պտտվեն իրենց տան մոտ, հետո տուն կգնան: Ինքը սիրով կհպվի թիթեռնիկին, ու բոլոր գույները իրենը կլինեն: «Երանի այդպես լիներ»,- մտածում էր կիսատկլոր երեխան, որը երբեք խաղալիք չէր ունենալու: Դե ի՞նչ արած, խաղալիքի հերն էլ անիծած, գոնե մի շուն ունենար, որը կգնար իր հետևից ամեն տեղ ու լավ ընկեր կլիներ:
Մարդիկ ապրում էին մի կյանքով, որը կարծես բոլորովին նոր էր, բայց այդ նորի մեջ կար աֆրիկյան ինչ-որ խելագար խստություն, և այն դրսևորվում էր ամեն տեղ ու բոլորի մոտ: Մարդկային այս ահավոր խստությունն ու զարհուրելի աղքատությունը մխրճվել էին բոլորի ու ամեն ինչի մեջ, այդ թվում` կենդանիների: Աֆրիկի կողքին կային առաջավոր եզներ, որոնք ամենաշատ վարն էին անում` Սևիլն ու Բռչոն: Սրանք գյուղում ավելի մեծ պատիվ ու հարգանք ունեին, քան մի քանի կոլտնտեսական միասին վերցրած, քան այն երիտասարդը, որ մտածում էր մի օր վեր կենալ, թքել այս ամենի վրա ու թողնել գնալ մայրաքաղաքում սովորելու: Գրտնակն ու Բռչոն, երբ սայլին լծված, անցնում էին գյուղամիջով, մենք նրանց զուգահեռ վազում էինք` ցուցադրելու մեր կիսատկլոր գոյությունը այս կոսմիկական ու դաժան ոտաբոբիկ դարում: Եթե մորքուրիս տղա կաղ Վարդգեսի ավել անունը Եզ չլիներ, մենք հաստատ երազելու էին նաև եզ լինել` խնամված, ապահով ու կուշտ: Որոճ էինք անելու, թափահարելու էինք մեր գլուխն ու պոչը ու էլի որոճալու էինք: Դրանից էլ հաճելի ի՞նչ կար այս տիեզերական անհայտ դարում: Մենք էլ այս աշխարհից ոչինչ չէինք հասկանա. ոչ մի ցանկություն չէր լինի, կվազեինք Աֆրիկի առջևից ու ավելի լավ կլիներ: Իսկ Բայկանուրից արձակված տիեզերանավը կծակի օզոնի շերտը և երկիր թափանցող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները կհարվածեն մաճկալ Մուշեղի ու հոտաղ Համբոյի գլուխներին, ու առաջինը ինչ-որ տարօրինակ հարվածից մի օր կչոքի բացված ակոսի մեջ, հողի բուրմունք կառնի ու եզան տաք թրիքի հոտ:
Բլրի վրա կանգնած Աֆրիկը հասնում էր ամեն տեղ, հանդիպում նախիրներին, ոչխարի հոտին. հանկարծ մթերման թվերը փոքր չլինեն: Հայտնվում էր հնձվորի կողքին, կուշտ խոտ էր արածում և շարունակում ընթացքը դեպի կոլտնտեսության տրակտորները, որ վար էին անում ճիշտ ժամանակին: Արևի տակ վառվում էր Աֆրիկի մուգ կարմիր մաշկը, որը շատ էր նման մեր գյուղի հանդիսությունների դահլիճի մուգ կարմիր վարագույրին, որին երբեմն իբր անզգուշաբար հպվում էինք մենք ու շատ հաճելի զգացում պարգևում ինքներս մեզ: Քանի որ մի շնորքով շոր էլ չունեինք (դե կարգին հագուստ չկար, գուցե կար, բայց մենք չունեինք), նախանձում էինք Աֆրիկին, որի խնամված մաշկը, հազվադեպ փայլը շլացնում էին մեզ, և մենք էլ էինք ցանկանում ձի լինել ու վառվռուն, փայլուն հագուստ ունենալ:
Գունաթափվում էին նաև մարդիկ, ովքեր շալակով սիլոս ու խոտ էին կրում, գերանդի, մանգաղ բանեցնում, մաճ բռնում, եզ լծում, հոտ ու նախիր պահում սարում: Նոր հագուստ կամ կոշիկ չէին հագնում: Լվացվում էին առանց օճառի, ու երբ իրենց զավակը, ծանոթը կամ բարեկամը Երևանից գյուղ էին գալիս, ձգտում էին աչքին չերևալ. այնքա˜ն ամոթ էր: Կամ էլ ձիով էին գալիս, որ երևանցին զարմանա: Աֆրիկը կալում ոսկեհատիկ գարի էր խմում, իսկ երևանցին նկատում էր, որ արդեն ուշ ամռանը Աբել քեռու աչքերի գույնը կանաչի էր խփում: Շրջապատի համընդհանուր կանաչն ու արևը խառնվել են իրար, շաղախվել, գույն դարձել ու մխրճվել Աբել քեռու աչքերի մեջ: Ամբողջ ձմեռը կբավարարի, որ Աբել քեռու աչքերի գույնը բաց ու խեղճ կանաչից գա հասնի ու առնի իր իսկական մոխրագույնը: Իսկ աչքերի կանաչի մեջ ինչքա˜ն խեղճություն ու խիղճ էր թաքնված, անհատակ թախիծ ու տխրություն:
-Ո՞նց ես, ԱբեԲլ քեռի,- հարցնում էր երևանցի հյուրը:
-Եսիմ, սև հագներ իմ մերը ու ինձ չբերեր …
-Ինչո՞ւ, ԱբեԲլ քեռի …
-Եսիմ …
Էն կողմից մոտենում էր Աբել քեռու Վահանը, որը իր համադասարանցի պիոներ-կոմերիտականների հետ ամբողջ օրը խոտ էր գլորել դիմացի սարից: Պետք է հնձած խոտը պարանների միջոցով, սահեցնելով իջեցնեին մինչև հարթություն: Դժվար գործ էր, բայց Վահանի պետք չէր. Հերմինե անունով աղջնակը հիացմունքով էր նայում իրեն, իսկ կեսօրին` հաց ուտելիս, իր կողքին էր նստում և ուտելիս գլուխը հետ էր պահում, որ ինքը չտեսնի, չնկատի: Մի անգամ իր բաց ձեռքը հպվեց Հերմինեի ձեռքին: Դող զգաց, գլուխը պտտվեց ինչ-որ երանությունից, և դողաց սիրտը: Տեսնես ո՞վ նկատեց: Ու Վահանը նկատեց, որ իր մեջ այնքան ուժ ու կորով կա, որ ամբողջ Ղուզեյ սարի խոտը կարող է մենակ վեր բերել, միայն թե …, միայն թե…
Աֆրիկին գետում լողացնում էր միայն Վահանը, նա կարողանում էր համոզել, սիրել ու խնամել այս հազվադեպ գեղեցկությամբ, անկրկնելի կեցվածքով ձիուն: Բոլոր երեխաների երազանքն էր մի անգամ հեծնել Աֆրիկին, ու այլևս ոչինչ պետք չէր: Աֆրիկը տեր ու տիրական էր նաև սարերում, որտեղ գյուղի նախիրներն ու ոչխարի հոտերն էին պահվում: Այդ կողմերում ոչխար էին պահում նաև Ղարաբաղի կողմերից: Հայերի հետ կային նաև թուրքեր: Թուրքերը լավ ձի էին պահում, խնամում, նրանց ձիերն ավելի առողջ ու արագավազ էին: Միայն Աֆրիկն էր, որ խեղճացնում էր թուրքերի ձիերին ևԲ իր ուժերով, ևԲ արագությամբ: Հեռվից հասնում էր ու առջևի ոտքերով հզոր հարված էր հասցնում այլ ձիերին: Հարվածին չէին դիմանում ձիերը, կծում էր էգերի վզերը և չարչարում ողջ օրը:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
Գյուղում եռուզեռ էր, կոլխոզը պետք է «Վիլիս» ստանար: Բոլորն սպասում էին, որ Սերոժի Գրիշը վիլիսը բերի: Ասում էին, որ սրանից հետո նախագահը վիլիսով պետք է ման գա, ևԲ ձոր իջնի ևԲ սար գնա, ևԲ շրջկենտրոնից փակ նամակ բերի:
Աֆրիկի մասին չէինք մտածել:
Երբ վիլիսը կանգնեցրին գյուղամիջում, նախագահ Գևորգը Աֆրիկից իջավ և նստեց վիլիսի առջևը: Փայլում էր մեքենան, նույն փայլը խփում էր Աֆրիկի աչքերին և ստեղծում մի ինչ-որ անտարբերություն ձիու մոտ, որը կարծում էր, որ ուր որ է նախագահը կիջնի մեքենայից, ու իրենք էլի միասին կլինեն: Բայց այդպես չեղավ: Նախագահը այլևս չնայեց Աֆրիկին, որ հաջորդ օրվանից դարձել էր արդեն նախրապանի ձի. Վահանն էր հեծնում, մեկ-մեկ էլ ուրիշները: Երբ Աֆրիկը առաջին անգամ գնաց նախրի հետևից, կարծես ծերացել էր: Նախկինում դա ոչ ոք չէր զգացել կամ նկատել: Աֆրիկին թվում էր` մնացած ձիերը չարախնդում են իրեն, ու ինքը կարծես ինչ-որ ամոթ էր անում, որ անում է նույն գործը, ինչ մնացած ձիերը: Այդ պահերին նա նման էր նախկին նախագահ Ակո դայուն, որը այժմ խոտերի դեզի պահակն է:
Վերջին անգամ, երբ Աֆրիկին տեսա, հեծնելուն պիտանի չէր. չորս ոտքից էլ հիվանդ էր, նրա քայլքը այնպես էր, որ կարծես վախենում էր դիպչել գետնին, ասում էին` ոտքերը սև ջուր է իջել: Զարմացա, երբ իմացա, որ սերունդ չէր թողել: Շուտով կմեռնի Աֆրիկը: Նրա հետ կմեռնի մի մեծ ու դաժան ժամանակաշրջան:
Գերեզման չի ունենա. ուղղակի այն տեղը, որտեղ նրա դիակը կնեխի, այդտեղ կանաչ խոտը մի տեսակ կարմիրի կխփի, իսկ աճած ծաղիկները` միայն վայրի կարմիր կակաչներ:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹԵՔԳՅՈԶՅԱՆ | ԱՆՎԱՆ ԻՆՑԵՍՏ
Փոքր ժամանակ ճանճագետ էի, ավելի ճիշտ՝ ճանճերի անվանագետ: Ինչպես բոլոր երեխաները՝ ես էլ էի մենակ: Բայց էդ անտերությունը հաղթահարելու համար հեքիաթ-կա-կա-կաթ, տուն-տունիկ-բմբուլ, ֆուտբոլ-պուպուլ չէի խաղում: Սենյակում, հատակին նստած, արևի բրդի մեջ ֆռֆռացող ճանճերին անուններ էի կպցնում: Բայց դրանք լրիվ կենգուրու էին, հիշողության կտոր չունեին: Ասում էի՝ «Լարիսկա, կա մնե», բայց լսողն ո՞վ էր… Լարիսկան վազում, Արուս տատիի շալակն էր թռնում: Էդ ճանճատատն էլ հո չէր տնքում, հո չէր տնքում, ոնց որ բառաչող արծիվ լիներ: Բա էն սմքած Պոլիփեդ տոտա՞ն, փոխանակ, իր կանաչավուն տոտիկներով, սենյակի սարանդոստիկները սրբի՝ կռիս-կռիս կծում էր… Ո՜ւֆ, մանուկ ժամանակ, ըսկի ճանճերը հետս ընկերություն չէին անում: Երևի ես էլ մի քիչ դեբիլոտ էի. անունները դնում, մյուս օրը. ի՞նչ անուն, ի՞նչ բան. ճանճը՝ տիրոջը չէր ճանաչում: Որ էդ խայտառակ հրաբխաբորշչից գլուխ հանեմ, որոշեցի սրանց կապել… Չէ, ինձ ճիշտ չհասկացաք…
Էդ օրը, Մամայի բարձի տակից գույնզգույն կոճեր հանեցի, սենյակում ցփնելով՝ արևի բրդի հետ մանեցի ու ճանճերիս ոտքերից կապեցի: Ամեն մեկի մի ոտքից: Կարմիրը՝ Լենդրոշն էր, կանաչը՝ Մանուշը, կապույտը՝ Լոշարիկը, սևն էլ՝ Բաբա Յագան…
…Քառասուն օր քաղաքը փողոցներ չուներ: Մենակ դու… Մենակ դու… Քո անունը, դու, դու… Քո անունը չուգունե արմատներով հողս զավթեց, մեխ-մեխ տերևներով ծաղկեց, հզորացավ: Մինչև դու՝ մեջս լիքը անուներ կար. ֆլան-ֆստան, մկստան, պլստան, գալիս, մտնում, գնում էին: Դու էկար, մեջս դրեցիր, աճեցիր, բոլոր մնացածներին պորտիցս դուրս շպրտեցիր… Ներսիս միահեծան պրեզիդենտ… Իմ անունն ի՞նչ էր. հայելուն նայում ու քո մասին էի մկկում, ոչխար-անտեր…
…Հոգեբանի մոտ առանց անունի մտա: Էդ միակ տեղն էր, որտեղ կարող էի մոռացված բառերը չհիշել: Ակնոցը, չեքիստական խոշորացույցի նման, Քո արմատները զննեց ու.
-Ի՞նչ երազ ես տեսել…
Ճանճերի գույնզգույն թելերը՝ արևի բրդի մեջ խճճվեցին: Քառասուն օր, երբ քաղաքը փողոցներ չուներ՝ անընդհատ նույն երազն էի տեսնում: Էնքան էլ ռեալիստական էր էդ անասունը: Երրորդ Մասի բղկացող մետրոյի մոտ կանգնած՝ շրջվում, ինձ էիր նայում, ու Սպանդարյանի արձանը շալակիդ՝ Սիկտիվկար էիր չվում: Սովորական, անդուր տեսարան: Բայց, չգիտես ինչու, ճանճը բերանիս մեջ /փոքր ժամանակ, մի անգամ, լահմաջո ուտելուց, Լենդրոշը բերանս մտավ, մի կերպ, թելից քաշելով հանեցի/ քնից վեր էի թռչում ու զռռում էի:
-Ո՞վ է ապրում Երրորդ Մասում,-խոշորացույցը պորտիս վրա էր:
Ո՞նց ասեմ, որ ուրիշ անուն չեմ հիշում:
-Ի՞նչ առտառոց բան ես հիշում…
-Ոչ մի… Մենակ էդ սովետի հեղափոխականի սմքած ռոժը…
-Իսկ նրա հագուկապի մե՞ջ…
-Ձեռքին տոպրակ կար…
-Ի՞նչ գույնի էր…
-Դեղին …
-Ծանո՞թ տոպրակ էր…
-Ինքը վա՞տ մարդ է… Վատը չի… Բա ինչի՞ ինձ հետ էդպես վարվեց…
-Լավ, գնա,-ակնոցաsearchը ավարտվեց, իսկը՝ ԿԳԲ,-երազներիդ ուշադիր կլինես:
…Անունս քաղբանտարկյալ է: Հենց էդ բառը ասացի՝ քաղաքը մարդկանցով լցվեց: Տների դռները պոկած ու ձեռքներում պահած՝ սուպերմարկետի ապակիներով դատարանի առաջ հավաքվել, քաղբանտարկյալին ազատելու համար, տուկ-տուկ էին տալիս: Տուկ-տուկ, հա տուկ-տուկ… Ազատությունը՝ ողնաշարերի մեջ՝ նրանց թվում էր, որ եթե ուժգնորեն ու անընդհատ թակեն՝ բալքի մի դուռ կբացվի: Բայց սպիտակխալաթավոր դատավորների հեչ վեջն էլ չէր. եվրոպատուհաններով սուպերդատարանի դահլիճում նստած՝ էդ նապաստակները խիարի առևտուր էին անում:
Անունս քաղբանտարկյալ է…
Դմբոազգանուն դեմքով կանգնեցի ցույցարարների մեջ ու ալցհեյմեր աչքերովս սկսեցի պաստառները զննել: «Պրեզիդենտը` տու, տու, տու… »… Կարդացի թե չէ՝ ներսումս սաղարթդ բացվեց ու սկսեցի մեխերը հետ տալ: Բերանիցս թափված մետաղյա ցիցերը, տպտպալեն, դռների վրա շարվեցին, մեկ էլ հոպ՝ մուրճը ձեռքին դատավորը հայտնվեց:
-Բլա-բլա-բլա, լա, լա, լա, կու-կու-կու, ճու-ճու-ճու,-դատախազը, ըսենց խոսելով, երևի ճիճվաթափ էր լինում:
-Ո՜ւ, ու, ո՞ւ,-մի խլեզ էլ դատավորն էր:
-Բլա, բլայի համար մեկ տարի, լա-լայի համար երկու, դե՝ կու-կու, ճու-ճու-ն էլ գիտեք՝ չորս տարի երկու ամիս:
Դատավորը, մեծ քաքի նման, ոտքի կանգնեց:
-Քանի որ բլա-բլա, լա-լա, կու-կու, ճու… Մեղադրյալ՝ Տիգրան…
Տիգրա՞ն, Տիգրա՜ն… Անունս շուռ եկավ, Տիգրան…
…Մանկությանս ճանճերը գիշերով են գալիս: Դրանց ոտքերից կապված թելերը, մթության մեջ, ֆոսֆոր են դառնում: Ձեռքս մեկնում եմ՝ բռերիս մեջ ծայրերը հավաքելու, երբ դատարանային պոկված դռնից երկու Տիգրան են ներս մտնում: Երկուսն էլ՝ նույն մասնագիտություն ունեն, բայց… Սրանք ինչի՞ խցկվեցին երազիս մեջ… Այ շաշմիշներ, ինչ եք դեղին տոպրակները ճկույթներից կախ՝ իրար ձեռք բռնել-կանգնել: Ես հո հաստատ գիտեմ, որ դուք կյանքում իրար չեք էլ հանդիպել…
-Ապե, արի գնանք, քեզ մի բան ցույց տանք,-Տիգրանն է:
-Հա, այ աղչի , «արի»,- ասում է,-Տիգրանն է:
Ճանճերը՝ ուղեիս մեջ հասկանում եմ, որ սեքս են ուզում: Երազի ամոթը ուղեղս քյաբաբ է սարքում: Քնած-քնած, բայց հիշում եմ, որ Տիգրաններից որևէ մեկի հետ սեքսոտվելու միտք չեմ ունեցել… Գնում եմ… Գոտիները օձեր են, լեզվակները՝ օղակները լպստելով կապանքները քանդում են: Շալվարները, պարաշուտներն արձակած, ցած են ընկնում…
Մա՜մ… Ցեցաթև մառլյան խաղում էր օդում: Մայրս, սոխաճփճփ ձեռքերով, ոչխարի աղիքը քաշում էր մսաղացի բկին ու… Աղին հետզհետե մսով էր լցվում, հետո՝ մսաղացի պորտից կտրվում, մառլաներով բարուրվում ու առաստաղի ցցերից էր կախվում…
… Թլըփ… Տիգրանները դեղին տոպրակներն ինձ են մեկնում: Բացում եմ.. Նրանցից պոկված անդամները սուջուխ են՝ սոխի շան հոտով ու խորը մատնահետքերով…
…-Հիշեցի՞ր թե ով է ապրում Երրորդ Մասում,- չեքիստական ակնոցաsearchը պտուկներիս վրա էր:
-Տիգրանը…
-Տիգրանն ո՞վ է…
-Ես եմ…
-Դու քեզ տղա՞ ես զգում,-Լոշարիկն ու Բաբա Յագան սկսեցին հոգեբանի մգլոտած մազերի շուրջը պտտվել: Նրա խոշորացույցը ալցհեյմեր աչքիս մեջ ճառագայթեց:
-Իսկ դուք ի՞նչ եք կարծում…
-Կարևորը՝ դու կողմորոշվես…
…«Ես քաղբանտարկյալ Տիգրանն … եմ» պլակատը դոշիս՝ կանգնել եմ դատախազության դիմաց: Դուռ ծեծողներից ոչ ոք զարմանքով կամ ծաղրով չի նայում վրաս: Ուրեմն ես տղա եմ: Բա աղջիկներն ինչի՞ են, լիֆի տեղ, նման պաստառներ հագել:
Դատավորի խիար դեմքը կայծկլտում է դատարանի սուպեր ապակիների միջից: Պրեզիդենտի անհոդաբաշխ բառերը բերանին՝ էդ իրավաղզողլանը իրեն լրիվ դամբուլի տեղ է դրել:
- Բլա-բլա, լա, լա, կու-կու, ճու-ճու, ծափ-ծլնգոց, տմբլը տաշի, դեմոկրատիան մի մաշի, մեռնեմ կարմիր դրոշին, մեր պրեզիդենտի դոշին… Քաղբանտարկյալ Տիգրան, Ձեր դատավճիռը կայացված է:
Պաստառներն ակնթարթորեն շոգ-կրակ են դառնում: Հավաքվածները դռները հրում, դատարանը՝ բարիկադների մեջ խեղդում են: Անհայտ տեղից, ժողովրդի վրա, ֆալոսատիպ դուբիկաները ձեռքերին, ճանճաթև ոստիկաններ են սավառնում: Դրանց մահակների հարվածները ուղեկցվում են դատավորի մուճի խփոցների հետ: Վայ քո արա… Մի դատավորատիպ ոստիկան ուզում է անունս խլի: Չեմ տալիս… Քաշքշոցից, էս անփողոց քաղաքում անուն ունեցող միակ մարդու լուսանկարը ծռմռվում, գոռում է: Դեմքս ակնթարթորեն պլակատ է դառնում:
-Արի ըստե,-ոստիկանը, ճանճային թևերը թափահարելով, ինձ քաղաքի սովետական կտուրների վրա է ուզում թռցնել,-անունդ ասա…
-Տիգրան…
-Աղչի, դու քեզ լրիվ ես ձե՞ռ առել…
Թևերի բախյունից անունս պատռվում է: Ներսիս սաղարթը անտանելի երկաթ է դառնում: Ոստիկանը մեխ-մատներով, ուսերս ամուր գրկում ու որպես «աղչի» բառի տրամաբանական ավարտ՝ իր սուջուխ լեզվով ծոծրակս է լպստում…
…Մանկության ճանճերը մեկ-մեկ կենգուրու են դառնում: Հազիվ էիր Սպանդարյանի արձանը շալակիդ Սիկտիվկարի պուտյովկան ստացել, երբ կրկին Տիգրանները երևացին:
-Ապե, արի գնանք, քեզ մի բան ցույց տանք,-Տիգրանն է:
-Հա, այ աղչի , «արի»,- ասում է,-Տիգրանն է:
Մա՜մ… Ալցհեյմեր աչքովս մորս եմ փնտրում, երբ կենգուրու-ճանճերն իրենց դեղին տոպրակներից ակնթարթորեն բարուր-մառլաները հանում, քիթս սոխաճփճփ խլինքահոտով են լցնում: Լոշարիկը բկիս մեջ՝ հասկանում եմ, որ կապտում եմ…
…-Անունդ…
-Տիգրան…
-Էլի՞,- հոգեբանի ակնոցաsearchը կաս-կարմիր է դառնում,-Ազգանո՞ւնդ…
-Դմբոազգանուն…
-Քաղաքացիությո՞ւնդ…
-Քաղբանտարկյալ…
-Հասցե՞դ…
-Էս քաղաքը փողո՞ց ունի, որ ասեմ, թե ո՞ւր եմ ապրում…
-Ծննդյան օր, ամիս, տարի…
…Արևի բրդի մեջ, գույնզգույն թելերը ոտքերից կապված ճանճերը, քոչարի են պարում: Մայրս, ոչխարի աղին ձեռքին, հայտնվում է ննջարանի շեմին:
-Էս ի՞նչ ես անում,-հարցնում է դասատուի ձայնով:
-Մամ, ընկերներս են, ծանոթացի…
-Ովքե՞ր են…
-Լենդրոշը, Մանուշը, Արուս տատին, Լոշարիկը…
-Բա սա՞,-ցույց է տալիս մանուշակագույն թելով ամենամեծ քաքի ճանճին:
-Դրան էլ իմ անունը դրեցի՝ Արշալույս…
Մեկ էլ մերս ոչ՝ էս, ոչ՝ էն ճանսատակացնելիքը վերցնում, մնացած ճանճերին թողած՝ իմ անունով ճանճին քյաբաբի միս է սարքում: Հետո ձեռքիցս քաշում, բետոնապոզ կամրջի վրա է թռցնում: Բաբա Յագան, իր անմեռ պոլիփեդով, կոկորդիս մեջ թռչկոտելով՝ ինձ խեղդում է: Կամրջի կենտրոնում մայրս կանգնում, նայում է ալցհեյմեր աչքերիս մեջ:
-Անունդիդ չհավատաս,-ասում է` համարյա լաց լինելով,-շատ եմ խնդրում անունիդ չհավատաս…
-Մամ, ի՞նչ ես ալսում…
-Քո անունը որբ է,-մի երեք-չորս անգամ ուժգնորեն հարված է իր փորին,- քո իսկական անունը էս բանտի ըտենց էլ դուրս չեկավ…
…Մանկության ճանճերն անտանելի բեգեմոտ են: Դրանք՝ էդ կապը կտրածներն են սաղ խառնում իրար: Ձեռքս մեկնում եմ, որ թելերը բռիս մեջ հավաքեմ, երբ հոգեբանի ակնոցաsearchը էլի մեխվում է աչքիս մեջ:
-Ո՞վ է ապրում Երրորդ մասում…
-Տիգրանը…
-Քեզ հետ ի՞նչ է եղել Երրորդ մասում…
-…
-Ո՞վ է ապրել Երրորդ մասում…
…Մորս աղից կերված մատները մառլյայի բարուրները քանդում են: Պատին կյանքում չտեսած, բայց ահավոր ծանոթ մի դեմք է երևում; Բայց ո՞ր պատին: Մայրս աղացած միսը անխղճորեն ճզմում է:
-Հինգ տարեկան էի, երբ կամուրջը փուլ եկավ, Տիգրան հորս տակովն արեց, սպանեց: Հղի ժամանակ որոշել էի, եթե տղա ունենամ, հորս անունը դնեմ, բայց դու՝ Արշալույս խի՞ ըտենց ջահել-ջիվան մահացար… Մտածում էի, լավ կլինի աղջիկ ունենի… Բայց քո անվան դեպքում հեչ կարևոր չէր թե երեխան աղջիկ կլինի՞, թե տղա… Ինչի՞ էրեխուս անունը խլեցիր, Արշալույս…
Հորեղբորս անունը բոլորս բջիջներս վառում է: Չեմ ուզում անուն ունենալ… Թող անունս քաղբանտարկյալ մնա: Թող քաղաքը էլ փողոցներ չունենա… Ամառվա բանտային շոգի մեջ ճանճերի թելերը պոկվում, ընկնում են: Հավաքում, փաթաթում եմ մատիս, Ամեն շրջանի վրա մի տառ եմ ասում… Բոլորը «Տ»-ի վրա են գալիս կանգնում: Ո՞վ եմ ես… Տիգրա՜ն, Տիգրա՜ն… Հեռախոսի զանգից սիրտս քոր է գալիս:
-Ես եմ,-ձայնը էլի մի անուն ունի,-կներես, չէի անհանգստացնի, բայց բան ունեմ քեզ տալու:
Քառասունքից հետո առաջինը Տիգրան Մեծ փողոցը ծնվեց: Քայլում եմ բետոնապոզ կամրջի վրայով: Ինքը մոտենում է թեթև, դեղին տոպրակը խաղացնելով:
-Ամուսնանում եմ,-ասում է սրտիս մեջ վերջին մեխը ծռելով,-էս տոպրակը մեր տանն էիր թողել: Քոնն է… Քառասուն օր կլինի, մի անկյունում գցած էր…
Վերցնում եմ… Գնում է… Քաղբանտարկյալ անունը՝ արյանս մեջ տոպրակը բացում եմ: Մեջը մի բան կապույտին է տալիս: Հանում, կարդում եմ.
Հայաստանի Հանրապետություն
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ՀՈՎԻԿ ԱՖՅԱՆ | ՄԻ ԳԱՎԱԹ ՌՈՄ
Գնացքի ձայնը գիշերային լռության մեջ պարտադիր ինչ-որ ազդեցություն թողնում է: Դա հին սովետական սառնարանի ձայն չէ` ժամանակ առ ժամանակ լսողությունը տաշող, դա անգամ նորածին երեխայի ձայն չէ, որը ևս, ով զարմանք, հաճախ կարող է քայքայել լսողությունը ու ոչ միայն լսողությունը: Գիշերային գնացքի ձայնը պարտադիր հիշողություններ է արթնացնում, անգամ նրանց մոտ, ովքեր երբեք գնացք չեն նստել:
Մաս Առաջին
Սարոն վաճառում էր տունը: Շատ մեծ չէր, ավելին`մեկ հարկանի տունն իրականում շատ փոքր էր, ընդամենը երկու սենյակ, խոհանոց, սանհանգույց, և պատշգամբ: Սարոն վաճառում էր տունը ոչ թե, որովհետև նա փողի կարիք ուներ, այլ որովհետև նա հոգնել էր մենակ մնալուց, իսկ մարդկանց, այդ թվում Սարոյին թվում էր, որ մենակ լինելը պայմանավորված է ոչ թե սեփական էությամբ, այլ տվյալ բնակավայրով: Ասենք լեհական Լոձ քաղաքում բնակվող և իրեն միայնակ զգացող Գժեգոժին թվում է, որ ինքը միայնակ է Լոձում և գերմանական Քյոլն տեղափոխվելուն պես ինքն այլևս միայնակ չի լինի: Իրականում մենակությունը պայմանավորված չէ բնակավայրով. դա բնավորություն է, ապրելակերպ: Սարոն չգիտեր այս մասին, դրա համար էր վաճառում էր իր փոքրիկ տունը, որը գտնվում էր երկաթգծի հարևանությամբ, կարելի է ասել` անգամ երկաթգծի վրա:
Սարոն երբեք գնացք չէր նստել, չնայած ողջ կյանքում ապրել էր իր փոքրիկ տանը, որը գտնվում էր երկաթգծի հարևանությամբ, կարելի է ասել` երկաթգծի վրա: Սարոն երկաթգծի դիսպետչեր էր. նրա պարտավորությունն էր գնացքի ժամանման ժամերին բարձրացնել ազդանշանային դրոշակները և փակել ավտոճանապարհը մեքենաների համար, որպեսզի գնանցքն անարգել անցնի: Սարոն հրաշալի էր կատարում իր պարտավորությունը, թերևս այդ պատճառով էլ հոգնել էր: Մարդիկ միշտ հոգնում են իրենց պարտավորություններից` դրանք հրաշալի անելով:
Սարոն երբեք ամուսնացած չէր եղել, թերևս այդ պատճառով էլ, երբ նրա տուն եկան ”անշարժ գույք գնահատողները” ոչ ոք չարտասվեց, ոչ ոք արցունքոտ աչքերով չնայեց Սարոյին` լուռ խնդրելով չվաճառել տունը: Սարոն վաճառեց իր տունը, որը իրականում “անշարժ գույք” էր, ոչ ավելին: Գնահատողներն այն գնահատեցին 30 հազար ամերիկյան դոլար, Սարոն սակայն տունը վաճառեց 23 հազարով. նրան փող պետք չէր, նրան տունը վաճառել էր պետք, որը ինչպես իրեն էր թվում, վերջ էր տալու իր մենակությանը:
23 հազար դոլարով շատ բան կարելի է անել, օրինակ` բիզնես դնել, ասենք տաքսի սերվիս կամ կարի արտադրամաս, արագ սննդի կետեր, կարելի է նաև ճանապարհորդել կամ խաղատուն գնալ, խմել, վայելել աշխարհի բոլոր ս կանանց անսեր մարմինը, կարելի է ուղղակի մեքենա գնել ու սլանալ, քանի դեռ չես հոգնել մեքենայից: Կարելի է նաև նվիրաբերել համայնքի եկեղեցուն ու կիրակի օրվա պատարագներից մեկում լսել քո անունը` վստահ լինելով, որ դրանից հետո, հենց այդ պահից երկնքի արքայության դարպասը բաց է քո առջև, եթե անգամ այդ գումարը խլել ես մի այրի կնոջից` խաբելով նրան: Վերջապես այդ գումարը կարելի է ի վերջո նվիրել չքավորներին, որ ի՞նչ, ինքդ էլ չհասկանալով: Սարոն որոշեց ճանապարհորդել: Եւ սա պատակահան չէր.աշխարհի ճանապարհորդների մեծամասնությունը, եթե ոչ բոլորը, միայնակ մարդիկ են:
Չգիտես ինչու բոլորը ձգտում են նստել պատուհանի մոտ, մեքենաներում, ավտոբուսներում, գնացքներում, անգամ ինքնաթիռներում, որի պատուհանից ոչինչ չի երևում ըստ էության: Սարոն դիտում էր, թե ինչպես երկու փոքրիկ` քույր ու եղբայր, վիճում էին, թե իրենցից ով պետք է պատուհանի մոտ նստի: “Տեսնես ինչո՞ւ”, մտածում էր Սարոն, “Գուցե որովհետև մարդիկ, անգամ ընտանիքներում ապրող մարդիկ, անգամ փոքրիկ մարդիկ միայնակ են ու հույս ունեն` թեկուզ անգիտակցական, որ պատուհանից իրենք տեսնելու են մեկին կամ մի բան, ում կամ ինչը չկա, փնտրել են, ձգտում են, որ տեսնեն, գտնեն”:
Շուրջբոլորը մարդիկ էին, Սարոն դեռ երբեք այսքան շատ մարդ չէր տեսել միաժամանակ: Սարոն վայելում էր բազմաթիվ մարդկանց ներկայությունն իր կողքին, բայց և գիտակցում, որ ինքը շարունակում է մենակ մնալ, որովհետև այդ մարդկանցից ոչ մեկի հետ չի խոսում, և նրանք էլ իր հետ չեն խոսում: Սարոն նայեց պատուհանից ու հասկացավ, որ ինքը փաստորեն, ոչ թե մարդկանց էր փնտրում, այլ դեռևս իրեն էլ անհայտ մեկին, մի բան, որը կամ ով գուցե երևա պատուհանից, ինքը հույս ուներ, որ կերևա:
Երբ վայելում էր պատվիրած հնդկական կանաչ թեյը, ու երբ անձրև էր գալիս, և ինքն իր պատուհանից տեսնում ու լսում էր դրա կաթիլները, Սարոն տեսավ նրան` դիսպետչերին, ով փակել էր ճանապարհը, որպեսզի գնացքն անարգել անցնի: Սարոն ոչինչ չասաց ու ոչինչ չարեց, նա կյանքում առաջին անգամ գնացք էր նստել ու կյանքում առաջին անգամ գնացքի դիսպետչեր էր տեսնում: “Ահա թե ինչ է տալիս մարդուն փողը”,- մտածեց Սարոն`շարունակելով, սակայն նայել պատուհանից` ինչ- որ մեկին կամ մի բան փնտրելու, հետևաբար գտնելու ենթագիտակցությամբ:
Մաս Երկրորդ
Այլ բան է ծովը, երբ ապրում ես նրա ափին ու ամեն առավոտ դուրս ես գալիս ձկնորսությանմ հետևաբար` աշխատելու, այլ բան է, երբ նայում ես ծովին ու հեռանում սիրելիիդ մոտ` պատմելու նրան, թե ինչ տեսար ծովում, այլ բան է, երբ անհոգ լողում ես նրա ջրերում, անհոգ և ագահորեն, քանի որ գիտես` շուտով վերադառնալու ես քաղաքդ, որտեղ ծով չկա, այլ բան է, երբ ապրում ես ծովի ափին գտնվող քաղաքում, ու ամեն երեկո հենց ծովի ափով ես վերադառնում աշխատանքից, և վերջապես ծովն այլ բան էր Սարոյի համար, քանի որ նա, իջնելով գնացքից, առաջին անգամ ծով տեսավ: Մարդն, ով ունի այն ամենը, ինչ ուզում է ունենալ, չի կարող անդադար, առանց կտրվելու նայել ինչ-որ մի բանի, անգամ, եթե այդ ինչ-որ բանը ծովն է: Սարոն նայում էր: Սարոն հասկացավ, թե ինչերից էր իրեն զրկած պահում իր տունը, դա հասկանալով, սակայն, նա չէր հասկանում ծովը: Օրինակ այն, թե ինչու են մարդիկ անդադար նայում ծովին, չկարողանալով կտրվել, ինչո՞ւ ինքը չի կարողանում կտրվել: “Գուցե մենակությունից”,- անցավ Սարոյի մտքով, “Եթե այո, ապա ինչո՞ւ են մարդիկ ծովի մոտ գալիս, որ ապացուցեն իրենց, որ իրենք միայնա՞կ են…”: Սարոն ոչինչ չէր հասկանում, Սարոն ծովը չէր հասկանում ու չէր կարողանում կտրել հայացքը ծովից:
Երեք շաբաթից Սարոն տեսավ, որ ինքն այլևս փող չունի: Նա նաեւ հասկացավ, որ եթե ծովն աշխարհի ամենագեղեցիկ երևույթն է, ուրեմն աշխարհի ամենագեղեցիկ երևույթն անգամ պահանջում է փող ու անվճար չէ:
Մարդիկ, ովքեր վաճառում են իրենց տունը, էլ վաճառելու բան չեն ունենում: Սարոն վաճառելու բան չուներ էլ: Նա նայում էր ծովին ու հենց այդ պահին էլ հասկացավ, որ ծովն ուրիշ է, երբ փող ունես, բոլորովին այլ բան, երբ չունես ոչինչ անգամ վաճառելու: Այս երեք շաբաթվա մեջ Սարոն ամեն օր լողացել էր ծովում, հինգ անգամ վարձակալել էր մոտորոնավակ, ամենամոտիկից ճանաչել էր տասնյոթ կնոջ, մինչև լույս խմել էր շուրջ հիսուն տղամարդու հետ, որոնցից երեքն այն տասնյոթ կանանցից երեքի ամուսիներն էին, և այս ամենը Սարոն արել էր իր հաշվին…
“Որքան մարդ կա ծովում…”,- մտածում էր Սարոն, առանց վայրկյան անգամ հայացքը թեքելու ծովից և մտածելու այդ բոլոր ծախսերի մասին: Սարոն հասկացավ, որ մարդիկ ծովում են, որովհետև նրանք սիրում են ծովը, իսկ դա նշանակում է, որ ծովը միայնակ չէ: “Ուրեմն, որպեսզի միայնակ չլինես, պետք է որ մարդիկ սիրեն քեզ, ոչ թե պետք է մարդկանց օգտակար լինես, իսկ դրանք ամենևին էլ նույն բանը չեն: Օրինակ, գնացքի դիսպետչերը, ով փակում է ճանապարհը մեքենաների համար, որպեսզի գնացքն անարգել անցնի, շատ ավելի օգտակար է մարդկանց համար, քան ծովը, բայց մարդիկ ծովն են սիրում”,- անցավ Սարոյի մտքով, նա հայացքը չէր կտրում ծովից:
Գիշերը նույնացրել էր ծովն ու երկինքը, և եթե լուսին չլիներ, անհնար կլիներ ասել, թե որտեղ է ավարտվում ծովն, ու որտեղից է սկսվում երկինքը: Աստղեր էլ կային, բայց ծովն էլ իր աստղերն ուներ. ալիքները սկզբում բերում, հետո շոյում էին ծովի հատակից եկած քարերը, որոնք հաջորդ օրն առավոտյան պետք է այլևս աստղեր չթվային, և որոնց պետք է հավաքեին զբոսաշրջիկները` իրենց տները տանելով ինչ-որ բան ծովի հատակից, որտեղ ոչ մի մարդ չի եղել: Ափին գտնվող փոքրիկ ժայռերին բախվելով` ծովն ասես ցույց էր տալիս, որ ինքը կարող է և դրանց առնել իր տակ, բայց դրա կարիքը չունի, որովհետև ինքնաբավ է, հետևաբար` երջանիկ: Ոչ ոք չէր լողում էլ ծովում, բայց ափը դատարկ չէր. աղբահավաքներ, ալկոհոլիկներ, նրանց ճանապարհը բռնած լքյալ ու մենակ մարդիկ, սիրով զբաղվող զույգեր: Կային նաև ափին ուղղակի նստածներ, որոնցից մեկն էլ Սարոն էր: Նա ոչինչ չէր անում, անգամ չէր մտածում: Իսկ երբ մարդ ոչինչ չի անում ու ոչինչ չի մտածում, ուրեմն կա’մ քնած է, կա’մ ցանկանում է քնել, կա’մ խմած է, կա’մ ցանկանում է խմել: Սարոն ո’չ քնած էր, ո’չ էլ ցանկանում էր քնել: Նա խմած էլ չէր…
- Հե~յ. այդ դո՞ւ ես”,- հանկարծ լսվեց հետևից:
Սարոն թեքվեց ու տեսավ ափին այս ժամերին թափառող լքված ալկոհոլիկներից մեկին, ու չնայած ինքն էլ մեծ հաճույքով հիմա կխմեր, շրջվեց կրկին դեպի ծովը:
- Չե՞ս լսում, ինչ է,- շարունակեց ձայնը, մոտենում էր: Սարոն հիշեց եկվորին. նա այն շուրջ հիսուն տղամարդկանցից մեկն էր, ում հետ ինքը խմել էր, երբ դեռ փող ուներ: Սարոն ժպտաց: Նա հիշեց իր փիլիսոփայական եզրահանգումը ծովի ու գնացքի դիսպետչերի մասին, որ չնայած վերջինս ավելի օգտակար է մարդկանց, բայց մարդիկ ծովն են սիրում, “քանի որ ծովը մարդկանց հաճույք է տալիս”, նա հասկացավ, որ ինքն այդ մարդու համար ոչ թե դիսպետչեր է, այլ ծով ու էլի ժտաց:
- Գուցե խմե՞նք, ես հյուրասիրում եմ,- ասաց մարդը:- Մի քավաթ ռոմը, կարծում եմ, չի խանգարի
Սարոն ռոմ սիրում էր, մանավանդ երբ հյուրասիրում էին. նա սովորական մարդ էր: “Ուրեմն ո՞ւմ ենք սպասում…”, ասաց Սարոն ու տղամարդիկ հեռացան ափից դեպի մոտակա բարը:
Իհարկե, խոսքը միայն մի բաժակ ռոմի մասին չէր: Տղամարդիկ շատ խմեցին, համենայնդեպս, երբ Սարոյի ընկերը ձեռքը տարավ դեպի դարչնագույն իտալական ոճով կոստյումից ներս ու հանեց դանակը, Սարոն այնքան էր խմած, որ ոչինչ չնկատեց: Նա ոչինչ չնկատեց անգամ այն ժամանակ, երբ ընկերը վեր թռավ տեղից ու դանակը մխրճեց ուղիղ իր սիրտը: Սարոն սկսեց զգալ միայն տղամարդու խոսքերից հետո. “Սատկի’ր, տակա’նք, գլխիս կոտոշներ տնկելու համար…”. թեև վերջին շնչում, բայց Սարոն հասկացավ, որ իր դիմացի տղամարդը ոչ միայն նրանցից մեկն էր, ում հետ ինքը խմել, երբ փող ուներ, այլև այն երեքից մեկն էր, ում կնոջ հետ ինքը քնել էր, երբ դեռ փող ուներ: Սարոն հասկացավ, որ մարդիկ մենակ չեն թողնում ոչ միայն նրանց, ովքեր իրենց հաճույք են պատճառում, այլև նրանց, ովքեր իրենց անասելի ցավ են պատճառում: Սարոն շշնջաց. “Ուրեմն ես մենակ չեմ”:
Վերջաբան
Սարոն մահացավ, նրան թաղեցին շուտափույթ, որ ոչ ոք չտեսնի: Թաղեցին երկաթգծի մոտ, կարելի է ասել` երկաթգծի տակ, որտեղից էլ այս վայրերը եկել էր նա: Սարոյի թաղմանը ներկա էին երկու հոգի միայն` նա, ով սպանեց և վերջինիս կինը: Կինը արտասվում էր: Կինը հետո էլ, ամեն անգամ, երբ անցնող ու եկող գնացքի ձայն էր լսում, արտասվում էր:
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
ԱՆՐԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ | ՍԻԵՍՏԱ
Երեկոյան պրեմիերան է: Ռոմեո և Ջուլիետ: Եթե նույնիսկ ներկայացումը հանդիսատեսների դուրը չգա՝ նրանք, միևնույն է, կծափահարեն: Բայց ես տարիների ընթացքում սովորեցի ճանաչել անկեղծ ծափերը:
Հիմա դահլիճում մենակ եմ: Վառում եմ ծխախոտը, ներքաշում ծուխն ու բաց թողնում ուղիղ բեմի վրա: Ծուխը անշտապ ցրվում է, իսկ բեմը լցվում է ջրով, որը բեմից հոսելով՝ հեղեղում է դահլիճը:
Բեմը ծովափ է դառնում: Հիլդան մերկ քնած է ծովափին: Ավազահատիկները տռզած մրջյունների պես իրար գլուխ հավաքվելով՝ մագլցում են Հիլդայի մարմնին: Գիշատիչ ավազը ուզում է կուլ տա նրա մարմինը, բայց խենթացած ծովը ալիքներ է շպրտում դեպի ափ՝ Հիլդային փրկելու: Ալիքները պառկում են նրա մարմնին, հետո նահանջում են՝ մաքրելով ավազը: Հիլդայի մարմինը սարսափելի սիրուն է մենակության մեջ: Հետո ավազահատիկները չհանձնվող զինվորների պես շարունակում են իրենց երթը՝ փորձելով պաշարել քուն մտած ամրոցը: Իսկ ծովը նորից է գժվում ու ալիքներ ուղարկում՝ Հիլդային ազատելու: Ալիքները նրա մարմնից սրբում են ավազն ու հաղթանակած ետ դառնում…
Ծխի նոր քուլաներ եմ ուղարկում բեմ: Ծխի բացված վարագույրից երևում է հայելին: Հայելու առջև նստած է Եվան ու հիանում ինքն իրենով: Ինձ հիացնում է նրա անկեղծությունը հայելու մեջ:
Հիլդան ու Եվան… Ռոքսին ու Վելման… «Չիկագո» մյուզիքլում Հիլդան Ռոքսին էր, իսկ Եվան՝ Վելման: Ես միշտ կպնդեմ, որ իմ «Չիկագոն» մյուս բոլոր չիկագոներից ամենահաջողվածն է: Նրանք փայլում էին այդ մյուզիքլում, որովհետև կարողանում էին անկեղծորեն մրցել, որովհետև այդ մրցակցությունը նրանց միջև Չիկագոյում չի սկսվել, այլ ավելի վաղ՝ այն պահից, երբ թատրոնում Հիլդային առաջին անգամ ներկայացրեցի, որպես Ջուլիետի:
Աչքս կպել էր: Չնկատեցի, թե ինչպես ծերացավ Եվայի դեմքը հայելու մեջ: Նա շարունակում է հիանալ ինքն իրենով: Դեմքը նույն անկեղծությունն է պահպանել: Այսօր երեկոյան նա լինելու է իր երազած Ջուլիետը:
Ես մի անգամ եմ այդ դրաման բեմադրել: Հիլդային սազում էր Ջուլիետի դերը: Մի քանի տարի շարունակ ցույց էինք տալիս այդ ներկայացումը: Հետո Հիլդայի մեջ հայտնվեց ծով կանացիություն, նրան այլևս չէր սազում տասերեքամյա աղջկա դերը: Իսկ ես ուրիշ ոչ մի դերասանուհու չէի պատկերացնում Ջուլիետի դերում:
-Դու ցնդած ծերուկ ես,- լսվում է Հիլդայի ձայնը հայելու հետևից: Նա հայտնվում է բեմին. ճերմակ մազերը հասնում են գոտկատեղին, իսկ մետաքսե խալաթի կոճակները արձակել է՝ ցուցադրելով սմքած կրծքերը:
-Ես՝ Ջուլիե՞տ, էս պառավ հալովս Ջուլիե՞տ, ծաղրում ես ինձ հա՞:
-Հիլդա, սիրելիս, վերադարձա՞ր, բա ո՞ւր էիր, սիրելիս… ատրճանակը… վախենում էի… Հիլդա, կմրսես, սիրելիս, էդ ի՞նչ ես անում, փակիր կրծքերդ, քեզ հետ եմ, պոռնիկ, փակիր կրծքերդ…
Ես քայլում եմ դեպի նա, բայց չեմ հասնում նրան: Ես քայլում եմ կանգնած տեղում: Ես արդեն վազում եմ կանգնած տեղում:
-Հիմար, հիմար, հիմար,- կրկնում է Հիլդան:
Իսկ Եվան ծիծաղում է:
-Լռի՛ր, վհուկ,- գոռում եմ նրա վրա:- Հիլդա, սիրելիս, արի մոտս, տեսնո՞ւմ ես, էնքան եմ պառավել, որ չեմ կարողանում գալ մոտդ, գրկել քեզ, համբուրել, փակել կրծքերդ… պառավել եմ, բայց ոչինչ չեմ մոռացել, ես ամեն ինչ հիշում եմ…
Հիշում եմ պոռնիկների փողոցը, բրնձի պես մանր անձրևն ու Հիլդային՝ փողոցի մեջքին կանգնած, տղամարդկանց սպասելիս. հեզ, ինչպես ցորենի հասկը, նուրբ, ինչպես աղոթքը շուրթերի վրա, երկչոտ, ինչպես ավազի մեջ խրված մոմը: Նա նստեց իմ մեքենան: Փորձում էր իսկական պոռնիկի պես իրեն պահել, բայց ծնկները դողում էին: Ես ձեռքս դրեցի նրա ծնկին: Մյուսը, երես առնելով, սկսեց ավելի դողալ: Նայեցի նրա աչքերին: Սև ներկը հոսում էր աչքերից: Նա սկսեց հարվածել իրեն մատնած ծնկներին:
Հետո նա դարձավ Ջուլիետ, իսկ հետո՝ Դուլսինեա[1]: Հիշում եմ նրա աներևակայելի սիրուն մարմինը Դուլսինեայի դերում: Նայում էիր նրան ու հասկանում էիր, որ նա տեսիլք է: Ես նույնիսկ կասկածեցի, որ նա իրականում էլ գոյություն չունի, որ նա իմ կյանքում մահից հետո շարունակվող գիտակցությունից դուրս պրծած ուրվական է:
-Հիլդա, բայց ինչ մենակ ու դատարկ էիր այն գիշեր… Իմ չկայացած պոռնիկ, իմ մոլորված լուսատտիկ, արի, մոտեցիր ինձ, իմ դողդոջուն ձեռքերով կփակեմ կախ ընկած կրծքերդ… Գրկիր ինձ՝ ինչպես Էթելն էր գրկում Նորմանին[2], սիրիր ինձ՝ ինչպես նա էր սիրում: Դա արել ես բեմին, բայց հիմա էլ արա, արա ինձ համար: Պատկերացրու, որ Նորմանը ես եմ ու խաղա:
Սակայն Էթելի պես չվախենաս, որ ծերուկդ կմեռնի, սիրելիս, որովհետև ես չեմ մեռնի, ես մի անգամ արդեն մեռա՝ կաթով լցված կրծքերդ գրկած: Ես ամեն օր մեռնում էի, որովհետև կաթը չորանում էր կրծքերումդ: Ինձ չէր հաջողվում փրկել կաթդ: Ինձ թվում էր, թե մեր տղան մեռնում էր երկրորդ անգամ ու այս անգամ դանդաղ…
Ես ուզում էի փոքրանալ կաթիդ մեջ: Երբ փոքր էի, ձգտում էի ջնջել բոլոր սահմանները՝ խմել արգելված խմիչքները, ասել արգելված բառերը, նայել արգելված ֆիլմերը: Հիմա ես կարոտում եմ այդ սահմաններն ու այն ժամանակ կաթիդ մեջ ես նաև այդ սահմաններն էի տեսնում:
Ու երբ ցերեկը քուն էիր մտել ճոճացանցում, ես շուրթերովս հպվեցի կաթիդ վերջին կենդանի կաթիլներին ու զգացի մեր տղայի շունչը, հոտը, ձայնը, արյունը, ճիչը: Ատամներով բռնեցի պտուկդ, ու իմ երակների միջով հոսեց մեր տղայի ապագան: Դրանից հետո մեր տղան ապրում է շուրթերիս վրա: Դրանից հետո որոշեցի չմեռնել, որ տղաս շարունակի ապրել շուրթերիս վրա, հոսել երակներիս մեջ…
Պարզապես գրկիր ինձ, սիրելիս, գրկիր ցնդած ծերուկիդ… Համբուրիր ինձ, համբուրիր տղայիդ… Բայց ինչ անողոք ես դու՝ իմ ծերացած պոռնիկ. դու գնում ես, լքում ես ինձ, անհետանում ես…
Հիլդան չկարողացավ խաղալ Ջուլիետի դերը: Նա առաջին անգամ թույլ գտնվեց, չհամարձակվեց, վախեցավ: Սկզբում մի կերպ համոզել էի:
-Հետո՞ ինչ, եթե իմ Ջուլիետն ու Ռոմեոն ծեր են, իմ թատրոնի բոլոր դերասանները պառավել են, մեկը հո պիտի՞ Ջուլիետ խաղա: Հոգնեցի պառավ ծաղրածուներ ու պառավ բոզեր ցույց տալուց: Ի՞նչ, փակե՞մ թատրոնս: Պառավել եք, բայց հո չե՞ք մեռել: Թող մի անգամ էլ Ռոմեոն ու Ջուլիետը պառավեն, վերջապես դերասաններ չե՞ք, ինչ է, գրողը ձեզ տանի, պիտի խաղաք, պիտի ձևացնեք, պիտի երևակայեք… Իմ Ռոմեոն ու Ջուլիետը ցույց կտա, որ մայրամուտը ինչքան էլ տխուր լինի, միևնույն է այն սիրուն է, սիրուն է թեկուզ միայն իր տխրության մեջ, իր միայնության մեջ…
Իմ թատրոնի բոլոր դերասանները ծեր են: Ու նրանք չեն մեռնում, ինչպես Սարամագոյի երկրի բնակիչները[3] չէին մեռնում: Ես ինձ նավապետ եմ զգում, որի նավակազմի յուրաքանչյուր անձ պառավել է, բայց ոչ մեկից չի հրաժարվում, որովհետև ամեն մեկի հետ կապված է ծովի զգայարաններով, կնճիռներով, թրթիռներով, հանդարտությամբ, մոլեգնությամբ ու խելագարությամբ… Նա զգում է, որ իր նավը ուր-որ է բեկվելու է, քաշվելու է խորքերը, անհետանալու է ծովի երեսից, բայց նա պայքարում է, փորձում է փրկել նավը: Ու անսահման հպարտ է իր նավակազմով, որովհետև ոչ մեկը չի լքում նավը, չի նահանջում ու չի էլ մեռնում…
Հիլդան ինձ խեթ-խեթ նայելուց հետո հանկարծ գոռաց.
-Ուրեմն դաշույնով սպանեմ ինձ հանուն մի քավթառի՞…
-Դու հանուն ինձ, սիրելիս, դաշույնով չե՞ս սպանի քեզ…
-Օ՜ աստվածներ, ինչո՞ւ եք ինձ էսքան խելառ մարդ տվել…
-Հը՞, սիրելիս…
Հիլդան անթարթ նայում էր աչքերիս: Հանկարծ նրա ձեռքերը դողացին, ինչպես շատ վաղուց դողում էին նրա ծնկները: Ես նրա ձեռքերը պահեցի բռիս մեջ: Հիլդան նայեց ուղիղ աչքերիս: Նրա շուրթերը թեթև թրթռում էին: Հետո ձեռքը հանեց բռիցս ու սկսեց շոյել դեմքս: Նա ժպտաց:
Առաջին փորձին Հիլդան ուշացավ: Երբ նա ներս մտավ բեմ, բոլորս հանկարծ լռեցինք, կարծես բոլորիս միանգամից գնդակահարեցին: Հիլդան հագել էր Ջուլիետի այն նույն զգեստը, որով շատ վաղուց խաղում էր նրա դերը: Տարիների ընթացքում նրա մարմինը կարծես չէր փոխվել, միայն մաշկն ու երակներն էին գունափոխվել: Նրա ճերմակ մազերը ջրվեժի պես հոսում էին մեջքի վրայով: Գլխին չորացած ծաղկեպսակ էր դրել: Եթե Ջուլիետը ծերանար, կլիներ ճիշտ այսպիսին: Նա վստահ քայլերով առաջ եկավ, կանգնեց բեմի կենտրոնում ու ինձ նայելով՝ խռպոտ ձայնով հայտարարեց.
-Դո՛ւ կլինես իմ Ռոմեոն: Պառավ Հիլդան միայն իր մարդու հետ կհամբուրվի:
-Դա լինելու բան չի,- չոր-չոր կտրեցի ես:
-Այդ դեպքում թատրոնից կհեռանամ:
Հիլդան հանդիսավոր խոնարհվեց ու երերուն քայլերով սկսեց հեռանալ: Նրա քայլերը զգում էի ձեռնափերիս վրա: Երբ նա հեռացավ՝ ձեռնափերս մնացին մերկ ու մենակ…
Ինձ նորից ծխել է պետք: Ուրիշ ի՞նչ կարող ես անել, երբ կինդ լքում է քեզ: Ներքաշում եմ ծուխը, ապա բաց թողնում բեմի վրա, որը սպասում է իր Ջուլիետին:
Եվան այնպես մտավ դերի մեջ, ասես իրականում ինքը ոչ թե յոթանասունն անց կին է, այլ՝ տասերեքամյա սիրահարված աղջիկ: Նա կարողանում է համբուրել ծեր Ռոմեոյին, որովհետև միշտ երազել է լինել Ջուլիետ, որովհետև ժամանակին Ջուլիետի դերը հասավ Հիլդային, որովհետև նորից ուզում է սիրել ու սիրվել, որովհետև իրականում չի էլ ծերացել…
Հիմա ծխի քրքրված վարագույրից երևում է Հիլդան՝ Սառայի[4] դերում: Նայում եմ շուրջս, դահլիճում հատուկենտ մարդիկ են նստած: Հետո հայտնվում են նորերը: Դահլիճը հետզհետե լցվում է: Ես նույնպես հանդիսատես եմ: Ես ինձ արքա եմ զգում չարչու շորերով:
Սառան առաջ է գալիս ու կանգնում բեմի եզրին: Չեմ հասկանում, թե ուր է նայում: Շնչում է հանգիստ, զգույշ ու քնքշորեն, բայց նրա շնչառությունը զգացվում է նաև ամենահետևում: Չեմ հասկանում, թե ինչ է մտածում այս պահին:
Հանկարծ նրա գլուխը պայթում է ու բացվում է մի ամբողջ աշխարհ՝ իր խեղճ ու փառահեղ շենքերով, նեղլիկ ու լայն փողոցներով, գունեղ ու մանր ձկներով: Ֆանտաստիկ հրավառությունից գլուխս պտտվում է: Ես չեմ հասկանում՝ քնա՞ծ եմ, թե՞ արթուն: Կնոջս անգլուխ մարմնի վերևում քաղաքների ու ծովերի հրավառություն է, որը հետզհետե մարում է, ու երևում են կնոջս աչքերը, քիթը, շուրթերը:
Ատրճանակը… Սառայի ձեռքին ատրճանակ է… Նա հայացքը պտտում է դահլիճում, գտնում է ինձ ու հայացքը հառում վրաս: Նա ատրճանակն ուղղում է ճակատիս: Մարդիկ սարսափած փախչում են: Ես սեղմվել եմ աթոռի հենակին: Ատրճանակը ամեն պահ կարող է պայթել, ինչպես քիչ առաջ պայթեց Սառայի գլուխը:
Յուրաքանչյուր մարդ հղի է պայթյունով… Յուրաքանչյուր մարդու գլխում մի ատրճանակ կա… Յուրաքանչյուր մարդ կրակում է, կրակում է տեղի-անտեղի, կրակում է, երբ սիրում է, կրակում է, երբ ատում է, կրակում է, երբ ուզում է կրակել, պայթել, սպանել, պայթեցնել…
Ես բեմին տեսնում եմ ինձ՝ շրջապատված մարդկանցով, որոնց վզներից ատրճանակներ են կախված: Նրանք ժպտում են, ծիծաղում են, պարում են, բայց միշտ պատրաստ են ձգանը քաշել: Ես վախենում եմ յուրաքանչյուր մարդուց, այդ թվում՝ Հիլդայից: Ես փորձում եմ փախչել, բայց ապարդյուն:
Սառան իջնում է բեմից, մոտենում է ինձ ու ատրճանակը հպում քունքիս: Ես արդեն զգում եմ իմ արյան հոտը: Ուղեղս արդեն ցավում է մոտալուտ ճայթյունից: Սառան կրակում է, բայց միայն թույլ չխկոց է լսվում:
-Քանի՞ անգամ ես դու այս ատրճանակը ձեռքիդ ինձ համոզել, որ կարող ես հանուն ինձ ինքնասպան լինել,- Սառան խոսում է Հիլդայի ձայնով,- ես հավատում էի, որ դու իսկապես ընդունակ ես նման հիմարության: Բայց հետո պարզվում է, որ ատրճանակդ դատարկ է: Մեջը բան չկար, ինչը կարող էր քեզ սպանել հանուն ինձ: Ու միշտ դատարկ է եղել: Բայց դու ինձ համոզում էիր, որ ամեն վայրկյան կարող ես ինքնասպան լինել, եթե միայն կամենամ, որովհետև սիրում ես ինձ: Ատրճանակը ձեռքիդ համոզում էիր ինձ: Իսկ ես վախենում էի, որ դու հանկարծ կարող ես նման բան անել, որովհետև աննորմալի պես սիրում ես ինձ: Ու ես մի օր որոշեցի դատարկել ատրճանակդ, որ փրկեմ քեզ, բայց պարզվեց, որ ատրճանակդ դատարկ էր, գրողը քեզ տանի, դու խոսում էիր, համոզում էիր, իսկ ատրճանակդ դատարկ էր, դատարկ էր…
Հիլդան արտասվում է: Նա մի կողմ է շպրտում ատրճանակն ու դեմքը թաքցնելով ափերի մեջ՝ լալիս է: Հիլդան այնքան երիտասարդ է, իսկ ես այնքան ծեր, որ չեմ համարձակվում հպվել նրան, գրկել ու սիրել:
Հանկարծ Հիլդան ծիծաղում է: Նա նայում է ինձ ու ծիծաղում է: Նա ներում է ինձ: Սպասում է, որ գրկեմ նրան: Իսկ ես չեմ շարժվում տեղից, որովհետև նա երիտասարդ է, իսկ ես՝ ծեր: Բայց նա ինքն է նետվում գիրկս: Նա պրկված կրծքով սեղմվում է ինձ: Նա ուզում է համբուրել շուրթերս, իսկ ես գլուխս հետ-հետ եմ տանում: Նա ձեռքը սահեցնում է ներքև, բռնում է անդամս ու նորից ծիծաղում: Ես բարկանում եմ, որ նա ծաղրում է տարիքս, բայց նաև աներևակայելի հաճույք զգում նրանից, որ անդամս նրա ձեռքի մեջ է: Ես այլևս չեմ լսում նրա ձայնը: Մարմինս այնքան է ջերմացել, որ ամեն պահ կարող է պայթել…
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
Արթնանում եմ ինչ-որ պայթյունից: Շալվարիս մեջ թացություն եմ զգում: Աստվածնե՛ր, երբեք չէի մտածի, որ այս տարիքում նման բան կպատահեր հետս: Նոր գլանակ եմ վառում ու նայում բեմին:
Ծխի բացված վարագույրից երևում է ծովափը: Ծերացած Հիլդան մերկ քնած է ծովափին: Ավազը դանդաղ կլանում է նրա մարմինը: Սակայն այս անգամ ծովը հանգիստ է: Նա այլևս ալիքներ չի շպրտում դեպի ափ՝ Հիլդային փրկելու: Ավազահատիկները մոլեռանդ մրջյունների պես իրար գլուխ հավաքվելով՝ մագլցում են կնոջս մարմնին՝ նրան կուլ տալու, բայց ծովը անտարբեր է: Կնոջս ոտքերը այլևս չեն երևում: Ավազը միշտ փախցնում է ոտքերից: Իսկ ծովը շարունակում է անտարբեր մնալ: Ծովը հիշողություն չունի: Նա չի հիշում, որ սա այն կինն է, որին մի ժամանակ ինքը մոլեգնած փրկում էր մարդակուլ ավազից: Սակայն ես հիշում եմ ու ինքնամոռաց վազում եմ, որ գրկեմ ու փրկեմ նրա մարմինը…
Ատրճանակը… Հիլդան ինձ լքելով՝ տարավ իմ ատրճանակը: Ես չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչու. արդյո՞ք նա վախենում է, որ ես ինքնասպան կլինեմ, քանի որ գիտի՝ աննորմալի պես սիրում եմ նրան, ու ատրճանակը հեռացնելով՝ փրկում է ինձ, թե՞ ինքն է ինքնասպան լինելու:
Ամեն դեպքում ես վազում եմ, վազում եմ, որ փրկեմ Հիլդային, որ փրկեմ ինձ… Վազում եմ, բայց չեմ հասնում նրան… Քնա՞ծ եմ, ինչ է… Եվ ո՞ւր եմ ես, երբ երեկոյան պրեմիերան է, գրողը տանի… Ռոմեո և Ջուլիետ… Սա վերջին պրեմիերան է…
Ես նետվելու եմ ծով ու լողալու դեպի ափ, որովհետև ծովափին ատրճանակը ձեռքին պառկած է Հիլդան: Նա չի շտապում կրակել: Նա հույս ունի, որ ես կգտնեմ նրան: Իսկ եթե նա մեռած լինի, ապա ես կպարպեմ ատրճանակն ու թեկուզ ինձ դժվար լինի լքել ծովը, ավազը, գունեղ ու մանր ձկները, խեղճ ու փառահեղ շենքերը, մի խոսքով հրավառությունը՝ յուրաքանչյուր ատրճանակով մարդու ֆանտաստիկ հրավառությունը՝ իմ հաջորդ հնարավոր ներկայացումը, ես կկրակեմ, աստվածներ, կկրակեմ ուղիղ գլխիս վրա:
Իսկ մինչ այդ արևը մի անգամ էլ մայր կմտնի, վարագույրը մի անգամ էլ կբացվի, ու ծեր Ջուլիետը կմեռնի ծեր Ռոմեոյի գրկում:
[1] «Դոն Կիխոտ», Սերվանտես (1547-1616)
[2] «Ոսկե լճի վրա» (պիես), Էռնեստ Թոմփսոն (ծնվ. 1949թ.)
[3] «Ընդհատումներ մահվան մեջ», Ժոզե Սարամագո (1922-2010)
[4] «Սպանված Աղավնի», Նար-Դոս (1867-1933)
I don't like to commit myself about heaven and hell - you see, I have friends in both places.
Mark Twain
Այս պահին թեմայում են 1 հոգի. (0 անդամ և 1 հյուր)
Ձեր իրավունքները բաժնում
Մեջբերել
Էջանիշներ