ԱՄՓՈՓՈՒՄ


Այսպիսով հասկանալի է, որ խնդիրը բավականին լուրջ է, սակայն մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է գիտակցի, որ ճիշտ օգնությունը, -ճիշտ պահին և ժամանակին ցուցաբերված միշտ տալիս է դրական, զգալիորեն նկատելի արդյունք: Այս եզրակացությանը ես հանգել եմ բազում հետազոտություններ և աշխատություններ ուսումնասիրելուց հետո: Օլիգոֆրենիա անվանումը նշանակում է սակավամտություն կամ մտավոր հետամնացություն:

է. Կրեպելինի առաջարկած (1915թ.) օլիգոֆրենիա անվան տակ հասկացվում էր տարբեր ախտապատճառներից առաջացած, սակայն համեմատաբար միանման կլինիկական պատկեր ունեցող ախտաբանական վիճակ, որը հիմնականում արտահայտվում էր բանականության հետամնացությամբ:

Օլիգոֆրենիայի առաջացման պատճառները բազմաթիվ են ու բազմազան։ Դրանց շարքն է դասվում ներարգանդային շրջանում պտղի գանգուղեղի ախտահարումը, որի պատճառ կարող են հանդիսանալ ծանր տոքսիկոզները, տոքսոպլազմոզը, կարմրախտը, ռեզուս անհամատեղելիությունը և այլն։ Կարևոր պատճառներ են նյութափոխանակության խանգարումները, ծնողների ալկոհոլամոլությունն ու սիֆիլիսը, քրոմոսոմային անոմալիաները, միկրոցեֆալիան, հիդրոցեֆալիան։ Նշանակություն ունեն նաև ծննդաբերական ասֆիքսիան ու վնասվածքները, հետծննդյան շրջանի առաջին ամիսների և նույնիսկ առաջին տարիների կրած ինֆեկցիաները (մենինգիտ, էնցեֆալիտ), ինտոքսիկացիաները, գանգուղեղային վնասվածքները և այլն:

Մտավոր հետամնացության առաջին նշանները ի հայտ են գալիս երեխայի կյանքի ամենավաղ շրջանից սկսած։ Դիտվում է ֆիզիկական և հոգեկան ուշացած ու դանդաղ զարգացում, ֆիզիկական արատներ, նյարդաբանական կոպիտ ախտանշաններ, ցնցումային նոպաներ և այլն։ Ըստ ծանրության օլիգոֆրենիան բաժանվում է երեք աստիճանի խոր (ապուշություն, իդիոտիա), միջին (իմբեցիլություն) և թեթև (դեբիլություն):

Ապուշությունը հաճախ զուգակցված է լինում ֆիզիկական արատներով, խոսքը բացակայում է, հիվանդները միայն անորոշ ձայներ են արձակում, կատարում են միօրինակ շարժումներ (անընդատ ճոճվում հոգեբուժություն են և այլն), հակված են աֆետիվ պոռթկումների, բղավում են, կծոտում իրենց ձեռքերը, ճանկռոտում դեմքը։ Բայց սովորաբար ապուշները պասիվ են, շրջապատի երևույթներին համապատասխան ռեակցիա տալու անընդունակ:

Իմբեցիլություն, իմբեցիլների բառապաշարը շատ աղքատ է (մինչև 200-300 բառ), խոսում են բառերը հաճախ սխալ արտասանելով, դանդաղամիտ են, մտածողությունը պարզունակ է ու կոնկրետ առարկայական։ Վերացական մտածողությունը բացակայում է, գիտելիքները սահմանափակ են, հաշվել չեն կարողանում, գույները չեն տարբերում, իրերի և առարկաների էությունն ու նպատակը չեն հասկանում:

Իմբեցիլները կարող են ցուցաբերել որոշակի հուզականություն, կապված են հարազատներին, իրենց խնամողներին։ Իմբեցիլները ինքնուրույն կյանք չեն կարող վարել, մշտական հսկողության ու խնամքի կարիք ունեն։ Նրանց մոտ երբեմն հնարավոր է որոշ կենցաղային ունակություններ մշակել (ինքնուրույն բնական կարիքները հոգալ, հասարակ ֆիզիկական աշխատանք կատարել հսկողության տակ):

Դեբիլություն՝ այստեղ բառապաշարը համեմատաբար ավելի մեծ է, խոսքը՝ աղքատ, քիչ արտահայտիչ։ Նման երեխաները հանրակրթական դպրոցների նույնիսկ տարրական դասարաններում շատ թույլ են սովորում, հաճախ կրկնում դասարանները։ Համեմատաբար լավ մեխանիկական հիշողություն ունենալու շնորհիվ հասարակ թվաբւսնական գործողությունները (գումարում, հանում) կարողանում են կատարել, սակայն մտածողությունը կոնկրետ է, ասացվածքների և առածների իմաստը դժվարությամբ են հասկանում:

Այդուհանդերձ դեբիլները հաճախ ցուցաբերում են ջանասիրություն, որը և օգնում է նրանց որևէ արհեստ ձեռքբերելու։ Կենցաղային ոչ բարդ հարցերում նրանք վատ չեն կողմնորոշվում, հատկապես թեթև դեբիլները։ Նրանք կարող են ինքնուրույն կայնք վարել, ֆիզիկական աշխատանքով զբաղվել, արհեստ ձեռք բերել, ակտիվ ձևով հարմարվել շրջապատի միջավայրին, ամուսնանալ, ընտանիք կազմել:

Դեբիլները բնավորությամբ ներշնչվող են, շուտ ընկճվող ու նեղացկոտ։ Չնչին առիթներից կարող են բռնկվել, ագրեսիվ արարքներ կատարել:



Ըստ պաշտոնական վիճակագրության, ամեն տարի Հայաստանում ծնվում է բնածին արատ, շեղումներ կամ դեֆորմացիաներ ունեցող մոտ 1300 երեխա: Առաջին հայացքից այս թիվը կարծես այնքան էլ մեծ չէ: Բայց եթե հաշվի առնենք, որ, 2008 թ. ծնվել է մոտ 41000 երեխա, կստացվի, որ մոտավորապես յուրաքանչյուր 31-րդ երեխան ծնվում է ինչ-որ արատով: Որոշ արատներ բուժվում են, և երեխան առողջ և լիարժեք մեծանալու հնարավորություն է ստանում, բայց շատ արատներ էլ կյանքի հետ անհամատեղելի են կամ ֆիզիկական ու մտավոր հետամնացության պատճառ են դառնում:
Ներկայումս գիտությանը հայտնի են ավելի քան 4000 բնածին արատներ, բայց դրանցից շատերի պատճառը գիտնականները դեռ չեն կարողացել հայտնաբերել: Հնում մարդիկ կարծում էին, որ ի ծնե արատ ունեցող երեխան պատիժ է գործած մեղքերի համար: Ժամանակակից գիտնականները պնդում են, որ այդ հնադարյան պատկերացումներն այնքան էլ սխալ չէին: Միայն թե, երեխայի առողջ ծնվելու հարցում դեր են խաղում ոչ թե ծնողների մեղքերը, այլ ապրելակերպը, և, անշուշտ, ժառանգականությունը:
Ժառանգականության դերը
Սա շատ և շատ բնածին արատների ու հիվանդությունների գլխավոր պատճառներից է: Եթե ծնողներից մեկը կամ երկուսն էլ ինչ-որ հիվանդություն ունեն, այն, հավանաբար, կփոխանցվի նրանց երեխային: Օրինակ` դալտոնիզմը, խլությունը, ձեռքերի կամ ոտքերի ավելորդ կամ պակասող մատները, որպես կանոն, փոխանցվում են ժառանգաբար: Երբեմն էլ ծնողները կարող են, հիվանդ չլինելով հանդերձ, «հիվանդ» գեն կրել և փոխանցել այն իրենց երեխային:
Քրոմոսոմային դեֆեկտները (ավելորդ, պակասող կամ վնասված քրոմոսոմներ) նույնպես բնածին արատների լուրջ պատճառ են: Դրանք, որպես կանոն, ժառանգաբար չեն փոխանցվում, այլ ի հայտ են գալիս հասունացող ձվաբջջի կամ սպերմատոզոիդի մեջ անակնկալ (հաճախ` սխալ ապրելակերպի հետևանքով): Նման դեֆեկտներ ունեցող բջիջներից ծնվում են անյպիսի հիվանդություններով երեխաներ, ինչպիսիք են, օրինակ, Դաունի համախտանիշը, Էդվարդսի համախտանիշը և այլն: Քրոմոսոմային խախտումների հետևանքով առաջացած արատները և հիվանդությունները չեն բուժվում: Ցավոք, Հայաստանում նման հիվանդությունները բավական մեծ տարածում ունեն: Ըստ մասնագետների` պատճառն այն է, որ մեզանում քրոմոսոմային շեղումները վաղ չեն հայտնաբերվում:
Ծնողների ապրելակերպը նկատելի հետք է թողնում ապագա երեխայի առողջության վրա: Հայաստանում, պաշտոնական վիճակագրության համաձայն, յուրաքանչյուր երկրորդ ծխող (նաև պասիվ ծխող) կնոջ երեխան ծնվում է մահացած կամ շատ ծանր շեղումներով և մահանում է կյանքի առաջին շաբաթների ընթացքում: Բանն այն է, որ նիկոտինն արյան միջոցով փոխանցվում է զարգացող պտղին և վնասում նրա սիրտանոթային և շնչառական համակարգերը: Եթե նույնիսկ այսպիսի երեխան ծնվում է համեմատաբար առողջ, նրա թե՛ մտավոր, թե՛ ֆիզիկական զարգացումն ավելի դանդաղ է ընթանում, քան չծխող ծնողների երեխաներինը:
Ամբողջ աշխարհում աճում է նաև այսպես կոչված Fetal Alcohol Syndrome (FAS) ունեցող երեխաների թիվը: FAS-ը ֆիզիկական և մտավոր արատների (մարմնի անհավասարաչափ զարգացում, քաշի նկատելի պակաս և շատ դանդաղ աճ, սրտի բնածին արատներ կամ թերզարգացում և այլն) ամբողջություն է, որի պատճառը հղի ժամանակ կնոջ ալկոհոլի օգտագործումն է: Այսպիսի արատներն անբուժելի են, և երեխան ստիպված է կրել դրանք ամբողջ կյանքում:
Որոշ դեղեր կարող են լուրջ վնաս հասցնել պտղին, եթե նույնիսկ դրանք նշանակում է բժիշկը: Որոշ հիվանդություններ, մանավանդ սեռավարակները, նույնպես կարող են բնածին արատների պատճառ դառնալ:
Ինչ անել, որպեսզի հնարավորինս ապահովվի ապագա երեխայի առողջ զարգացումն ու ծնունդը: Զարգացած երկրներում մարդիկ ամուսնանալուց կամ երեխա պլանավորելուց առաջ բժշկական զննում են անցնում, որպեսզի իմանան իրենց ժառանգական հիվանդությունների մասին, եթե այդպիսիք կան: Հայաստանում, ցավոք, նման սովորություն չկա, բայց ինչպես ցույց է տալիս այլ երկրների փորձը, այն բնավ ավելորդ չէ: Գեներդ, իհարկե, չես փոխի, բայց նման ստուգումները նկատելիորեն կնվազեցնեն անախորժ անակնկալները: Եթե իմանաս, որ դիցուք` հեմոֆիլիա հիվանդության կրող ես, հոգեբանորեն պատրաստ կլինես, որ քո երեխան կարող է հեմոֆիլիկ ծնվել:
Շատ կարևոր է նաև հետևել ապրելակերպին և առողջությանը: Եթե զգույշ լինեք դեղերի օգտագործման հարցում, չչարաշահեք խմիչքը և ծխախոտը, ժամանակին հայտնաբերեք և բուժեք բոլոր հիվանդությունները, դա նկատելիորեն կնվազեցնի անառողջ երեխա ունենալու հավանականությունը: