Հայկազունիներ - Մոռացված մի արքայատոհմ

[Lion]

Հայկազունիներ.
Մոռացված մի արքայատոհմ

Հայերն ապրել են Հայկական լեռնաշխարհում ի սկզբանե` մարդկության գիտակցական պատմության սկզբից: Արդեն առաջին շումերական աղբյուրները մանրամասն խոսում են ինչպես հայերի, այնպես էլ հայերի առաջին պետության` իր բնույթով աստվածապետական պետություն հանդիսացած Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծված Արատտայի քրմապետության մասին, իսկ աքքադական և էբլայական աղբյուրների “Արմանում”-ն ու “Արմի”-ն լրացնում են այդ տեղեկությունները [1]: Նույնաբովանդակ տեղեկատվություն են փոխանցում նաև հայկական աղբյուրները` ի դեմս Մովսես Խորենացու և վերջինիս համար սկզբնաղբյուր հանդիսացած պատմիչների [2], ինչպես նաև բաբելոնյան, հունական, ասորական, պարսկական (պահլավական) և այլ աղբյուրների [3]: Այսպիսով հինարևելյան, ինչպես նաև անտիկ և միջնադարյան պատմական ավանդույթը հայերին ավանդաբար համարել է ապրած Հայկական լեռնաշխարհում մարդկության արարումից անմիջապես հետո, ժամանակակից լեզվով ասած` մարդկության գիտակցական պատմության սկզբից:

Հայոց հնագույն պատմության նկատմամբ վերաբերմունքը սկսեց փոխվել XIX դարի սկիզբից և այս գործընթացը իր գագաթնակետին հասավ նույն դարի վերջին ու հատկապես XX դարի երկրորդ կեսին: 1802 թ-ին հայտնաբերվեց հին պարսկական սեպագիրը վերծանելու գաղտնիքը, իսկ հետագա տասնամյակներում էլ մի շարք մասնագետներ կարողացան կարդալ նաև ասորեստանական և բաբելոնական արձանագրությունները: Հենց այս ժամանակներում էր, որ Հայաստանի տարածքում ավելի ու ավելի մեծ չափերով սկսեցին հայտնաբերվել արձանագրություններ, որոնք սկզբում կարծես թե նման էին ասորեստանական արձանագրություններին: Հետագայում, սակայն, պարզվեց, որ գիտնականները գործ ունեն արձանագրությունների նոր մի տեսակի հետ, որը հենց այդ ժամանակ էլ անվանվեց ոչ այնքան հաջող, սակայն իր ժամանակի գիտական մակարդակի համար ընդունելի թվացող “ուրարտական” տերմինով: “Ուրարտական” արձանագրությունները վերծանելիս մասնագետները սկսեցին օգտվել ասորեստանական արձանագրությունների վերծանման ժամանակ կիրառվող մեթոդիկայից և արդյունքում, ոչ այնքան ճշգրիտ ու բառացի, այնուհանդերձ շուտով կարողացան կարդալ դրանց զգալի մասը: Ընդ որում մասնագետներին այդպես էլ չզարմացրեց այն, որ արձանագրությունները վերծանվում են որոշակիորեն արհեստական, ոչ խոսակցային լեզվով:

Արդյունքում առաջ քաշվեց որոշակիորեն քաղաքական ենթատեքստ ունեցող և 1960-ականների կեսերին հայերի արթնացող անկախականության շարժմանը հարվածելուն կոչված “Ուրարտական միֆ”-ը, որը դրանից հետո դեռ երկար էր շարունակելու իր գոյությունը և, ըստ էության լինելով փակուղային, հետագա տասնամյակներում ավելի ու ավելի էր դեպի փակուղի տանելու իրենց ընտրած ուղղության անհեռանկարությունը այդպես էլ չընդունած գիտնականներին: Սկսեցին ակտիվորեն շրջանառվել արհեստական ու փաստացի բովանդակազուրկ “Ուրարտու” և “ուրարտացիներ” տերմինները, որոնց արդյունքում առաջ քաշվեցին նաև համապատասխան տեսություններ չգիտես որտեղից հայտնված և ուր կորած “ուրարտացի” [4] էթնոսի մասին: Այս գործընթացի գագաթնակետը հանդիսացան ոչ անհայտ Ի. Մ. Դյակոնովի աշխատությունները [5]:

Միայն իրեն հատուկ դոգմատիկ համառությամբ, կրքոտությամբ, անառարկելիության տոն ստացած մոլեռանդությամբ և իր ընդդիմախոսներին գիտական ու գործնական շրջանակներից դուրս մղելու նպատակ հետապնդող անձնական [6] ու գործնական [7] հստակ հարձակումների արդյունքում 1960-1980-ական թվականների ընթացքում Ի. Մ. Դյակոնովը խորացավ փակուղային հանդիսացող այս ուղությունում ավելին, քան որևէ մեկը և խորացրեց փակուղային այս տեսությունը ավելին, քան որևէ մեկը արել էր և կաներ նրանից հետո: Արդյունքում արդեն XX դարի վերջին արտասահմանյան խորհրդային ու հետխորհրդային “ուրարտագիտություն”-ը հայտնվեց տեղապտույտի և գաղափարական հստակ ճգնաժամի մեջ: Ի. Մ. Դյակոնովը մահացավ 1999 թ-ին և նրանից հետո մեծապես հենց այս գիտնականի ջանքերով իր “փայլուն” վիճակը պահպանող տեսությունը սկսեց ռեգռես ապրել և փլուզվել: Պատահական չէ, որ Ի. Մ. Դյակոնովի մահվանից հետո արդեն ավելի քան տաս տարի անց էլ այս ոլորտում և անչափ շատ անպատասխան հարցեր պարունակող “դյակոնովյան” ուղղությունում այդպես էլ չի ասվել սկզբունքորեն որևէ նոր խոսք: Արտասահմանում “ուրարտագիտություն”-ը իջավ դյականովյան առաջին տարիների և մինչդյակոնովյան մակարդակին և շարունակում է մնալ այդ վիճակում առ այսօր [8]: Այսպիսով հայագիտությանը հասցվեց զգալի վնաս, քանի որ արդյունքում պարզվեց, որ մի քանի սերնդի գիտնականներ իրենց ջանքերն ու եռանդը ծախսել են ըստ էության փակուղային հանդիսացող մի տեսության վրա և, լավագույն դեպքում, գիտությանը չեն տվել որևէ օգուտ:

_______________________

[1] Տես` Մովսիսյան Ա. Ե., “Հայաստանը Քրիստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում (ըստ գրավոր աղբյուրների)”, Երևան 2005, Երևան, 2005:
[2] “Հայոց պատմություն”-ում Մովսես Խորենացին հայտնում է առնվազն 3 անձանց մասին, որոնք իրենից առաջ գրել են Հայոց պատմությունը: Սրանց շարքում նախ և առաջ պետք է նշել ոչ անհայտ Մար Աբաս Կատինային, որի մասին պատմիչը մանրամասն տվյալներ է հաղորդում աշխատության սկզբում և չի զլանում անդրադառնալ վերջինիս նաև աշխատության այլ մասերում: Մեր կարծիքով այս պատմիչը ապրել է մ.թ.ա. III դարի երկրորդ կեսին, սակայն այս հարցին մենք մանրամասն կանդրադառնանք մեկ այլ առիթով: Մյուսը պատմիչը Անի-Կեմախի քուրմ Օղյումպն է, որի հաղորդումները Խորենացին ևս խիստ բարձր է գնահատում (Գիրք 2, գլուխ 48): Եվ վերջապես պետք է նշել նաև Բարդածան Եդեսացու մասին, որն ապրել է II-III դարերում (Գիրք 2, գլուխ 66):
[3] Սրանց մասին Մովսես Խորենացին մանրամասն խոսում է իր աշխատության առաջին գլխում:
[4] “Էթնոս”-ի անվանումն իսկ խոսում է նրա արհեստականության մասին, քանի որ ակնհայտ է, որ այս դեպքում մենք գործ ունենք ոչ թե ժողովրդի անվան հետ, այլ մի տերմինի հետ, որը կարգավորում է անձի իրավական հարաբերությունները պետության հետ: Համեմատության համար տես “ռուս” և “ռուսաստանցի” տերմինների տարբերությունը:
[5] Ամենից առաջ` Дьяконов И. М “Предыстория армянского народа: (История Армянского нагорья с 1500 по 500 гг. до н. э.: Хурриты, лувийцы, протоармяне)”, Ереван, 1968. Մանրամասն տես այստեղ - http://www.gerginakkum.ru/bibliography/diakonov/.
[6] Իր հոդվածներում Դյակոնովը զերծ չի մնում գիտության հետ որևէ կապ չունեցող անձնական բնույթ կրող որակումներից: Մասնավորապես, հանկարծ պարզվում է, որ Կիֆիշինը գրում է. “անհեթեթություններ”, իսկ Գ. Բ. Ջահուկյանը, Վ. Վ. Իվանովը և այլոք, որոնք հանդես են գալիս “Միգրացիոն տեսության” դեմ, ընդամենը հանդիսանում են. “մերձգիտական շրջանակներ”-ի ներկայացուցիչներ (Дьяконов И. М., Древняя Эбла (раскопки в Сирии), М., 1985, с. 336): Ընդ որում սա գրում է մի մարդ, որն իր հուշերում բացահայտորեն խոստովանում է, որ իր “Մարաստանի պատմություն”-ը գրել է պատվերով (տես` Дьяконов И. М., Книга воспоминаний, СПб 1995, с 731 (http://uni-persona.srcc.msu.ru/site/...posl_gl.htm)):
[7] Գիտական մակարդակում Ի. Մ. Դյակոնովին հակադրվելու համար իրենց գիտական ու մասնագիտական կարիերայով հատուցեցին մասնավորապես Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարանի դոցենտ Լև Ալեքսանդրի Լիպինը (1908-1970), որը կորցրեց հրատարակվելու հնարավորությունը 1966 թ-ին և որին Դյակոնովը իր հուշերում ուղղակիորեն մեղադրում է ՆԳԺԿ-ի գործակալ լինելու մեջ (տես` Дьяконов И. М. “Книга воспоминаний”, СПб; 1995, с 731 (http://uni-persona.srcc.msu.ru/site/...ov/posl_gl.htm)), ինչպես նաև Վիտալի Ալեքսանդրի Բելյավսկին, որը նույնիսկ բացահայտ չէր էլ վիճում Դյակոնովի հետ, բայց որը նույն այդ Դյակոնովի ջանքերով կորցրեց հրատարակվելու հնարավորությունը 1970 թ-ից և ավարտեց իր կարիերան ու կյանքը որպես գիշերային սովորական մի պահակ` այդպես էլ չպարզված հանգամանքներում: Դյակոնովի կողմից հալածված անձանց շարքում կարելի է մատնանշել նաև պատմական գիտությունների թեկնածու, Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարանի ամբիոնի գիտական քարտուղար Ռոստիսլավ Անտոնի Գրիբովին, որին ի վերջո բարեբախտաբար հաջողվեց “պահել դիրքեր”-ը: Սեփական հուշերում Դյակոնովը որպես իր “անձնական թշնամիներ” է որակում եգիպտաբան և ասորաբան, ներկայումս Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր Անդրեյ Լեոնիդի Վասոևիչին, որի դոկտորականը 1960-ականներին ենթարկվեց Դյակոնովի կողմից ուղղորդվող ընդդիմախոսի անհիմն հարձակմանը, բայց որը կարողացավ ժխտել իր ընդդիմախոսների բոլոր հակաթեզերը և հաղթանակ տանել, ինչպես նաև Անատոլի Գեորգիի Կիֆիշինը, որը մի քանի տարի տևած հալածանքներից հետո 1970-ական թվականների սկզբից ի վերջո զրկվեց հրատարակվելու հնարավորությունից և ձեռք բերեց այդ իրավունքը միայն ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո: Հատկանշական է, որ Կիֆիշինի հոդվածը ԽՍՀՄ արևելագիտության ինստիտուտի “Բանբեր”-ում տպագրելու համար Դյակոնովի ուղարկած “զայրալից նամակ”-ի արդյունքում սեփական պաշտոնով հատուցեց հանդեսի գլխավոր խմբագիր Սերգեյ Լվովի Ուտչենկոն, իսկ Կիֆիշինին էլ հեռացրեցին ինստիտուտից: Մանրամասները տես այստեղ` Акимова Л. И., Гениальный Никто, Киев, 2001:
[8] Արևմտյան ու նախևառաջ ԱՄՆ հայագիտությունը ուներ և ունի իր խնդիրները, որոնք, բարեբախտաբար, ուղղակի ազդեցություն չեն ունեցել և ունենում հայաստանյան հայագիտության վրա: Այնուհանդերձ հարկ է ավելացնել, որ, գործելով հայտնի քաղաքական պատվերի շրջանակներում, ԱՄՆ հայագիտությունը հստակ խնդիր է դրել ամեն կերպ խունացնել Հայոց հնագույն պատմությունը (տես` Այվազյան Ա. Ա., Հայաստանի պատմության լուսաբանումը ամերիկյան պատմագրության մեջ. քննական տեսություն, Երևան, 1998):

[Lion]

Սակայն հայագիտությանը հասցված վնասը դժբախտաբար միայն սրանով չսահմանափակվեց և հասցվեց ևս մեկ ու ծանր վնաս: “Ուրարտու”-ի և “ուրարտացիներ”-ի ի հայտ գալը անհրաժեշտություն առաջացրեց “տեղավորել” անառարկելիորեն գոյություն ունեցած այս պետությունը մատենագիր-գրավոր աղբյուրներից հայտնի հայոց այլ պետությունների հետ նույն ժամանակատարածային հարթությունում: Արդյունքում, համարվելով “հնարովի և վիպական”, Հայոց հնագույն պատմության համակարգից տառացիորեն դուրս շպրտվեցին մատենագիր-գրավոր աղբյուրներից հայտնի բոլոր հաղորդումները հայոց այլ պետությունների վերաբերյալ: Պատահական չէ, որ 1960-1980-ական թվականներին լայն թափ ստացավ վերոհիշյալ տեղեկությունների ուսումնասիրությունը հենց “վիպական” մակարդակում [1]: Ի. Մ. Դյակոնովի հեղինակության և վարչահրամայական ճնշման ազդեցության տակ զարգացավ ու ամրապնդվեց որոշակիորեն քաղաքական աստառ ունեցող “Միգրացիոն տեսություն”-ը, որն ուղղակի ոչնչացրեց մատենագիր-գրավոր աղբյուրներից հայտնի բոլոր և նույնիսկ ամենաարժեքավոր տեղեկությունները հայոց այլ պետությունների վերաբերյալ. վերջ, անառարկելիորեն ընդունվեց, որ բոլոր այն տեղեկությունները, որոնք պատկանում են “մինչուրարտական” ժամանակի Հայոց պատմությանը, “հնարովի են և վիպական”:

Հատկանշական է, որ խորհրդահայ և ԽՍՀՄ գիտական միտքը զգայուն կերպով հետևում էր “Միգրացիոն տեսության” վայրիվերումներին: Այսպես, “Միգրացիոն տեսության” կողմնակիցները սկզբում պնդում էին, որ Հայկական լեռնաշխարհում հայերը հայտնվել են միայն մ.թ.ա. VII դարի վերջում` պատմության ասպարեզից դուրս մղելով “ուրատացիներ”-ին և “Ուրարտու”-ն: Հետագայում, սակայն, հաշվի առնելով “Միգրացիոն տեսության” հիմքերը կասկածելիորեն խարխլող “Ա(Ու)րմեն” պետության և “ա(ու)րմե“-ների մասին մ.թ.ա. XII դարին վերաբերվող սեպագրերի հաղորդումները [2], “Միգրացիոն տեսության” կողմնակիցները բարեհաճեցին մասնակի “համաներում” հայտարարել մի քանի հարյուրամյակով` Հայկական լեռնաշխարհում հայերի “հայտնվել”-ը տեղափոխելով մ.թ.ա. XII դար և ըստ էության համակերպվելով, բայց այդպես էլ վերջնականապես չընդունելով մ.թ.ա. XII-VII դարերին վերաբերվող մատենագիր-գրավոր տեղեկությունների հավաստիությունը:

Առաջ անցնելով և որոշակիորեն թեմայից շեղվելով ասենք, որ առանց այդ էլ խարխուլ ու հիմնազուրկ “Միգրացիոն տեսության”-ը նոր հարված հասցրեցին խեթական աղբյուրներից հայտնի դարձած և աստիճանաբար գիտական մեծ շրջանառություն ստացած հաղորդումները “Հայա(սա)”-ի վերաբերյալ [3], էբլայական սեպագրերից հայտնի հաղորդումները “հայ” էթնոսի և “Արմի” պետության մասին [4], ինչպես նաև շումերա-աքքադական աղբյուրների “Արատտա”-ն, “Հայ”-ը և “Արմանում”-ը [5]: Հարցին վերջնական պարզաբանում տալու համար ավելացնենք, որ ներկայումս Հայոց հնագույն պատմությունը Հայաստանում ազատվել է “Դյակոնովյան կապանքներ”-ից և “Միգրացիոն տեղապտույտ”-ից ու հաջողությամբ զարգանում է, այն դեպքում, երբ “Միգրացիոն տեսության” հետքերով գնացող Հայոց հնագույն պատմության մասնագետները արտասահմանում հայտնվել են խորը տեղապտույտի մեջ և, գիտակցելով հանդերձ սեփական ուղղության անհեռանկարությունը, սակայն գերի մնալով թղթին հանձնված հազարավոր էջերին ու ձեռք բերված գիտական կոչումներին, որպես կանոն ոչինչ ավելին չեն անում, քան ծայրահեղ և անտրամաբանականության աստիճանի հասնող կոնսերվատիզմի դիրքերից արդեն փլատակների կույտի վերածված “Միգրացիոն տեսության”-ը հերթական հարվածները հասցնող փաստերը կուրորեն ժխտելը, իսկ հայաստանյան մասնագետներին էլ “ազգայնամոլության” մեջ մեղադրելը [6]:

Հայոց հնագույն պատմությանը համակած “Դյակոնովյան” կամ “Միգրացիոն” ճգնաժամը, որի մասին մանրամասն խոսվեց վերևում, ամենաանարդարացի ու անհիմն, բայց միաժամանակ դժբախտաբար նաև ամենածանր հարվածներից մեկը հասցրեց Հայկազունիների տոհմի պատմությանը (այսուհետ նաև` ՀՏՊ): ՀՏՊ-ն սկզբունքորեն դուրս մղվեց գիտական ակադեմիական շրջանակներից և իր գոյությունը շարունակեց միայն եկեղեցական պատմության համատեքստում, ինչը, հասկանալի կերպով, ոչ միայն չհաղորդեց վերջինիս լուրջ հակազդման ներուժ, այլև զուտ պատմական տեսանկյունից առավել վարքաբեկեց նրան` կարծես ավելի հաստատելով վերջինիս “վիպականություն”-ը: Պատահական չէ, որ գործնականում հնարավոր չէ մատնանշել խորհրդային ժամանակաշրջանին վերաբերվող ՀՏՊ-ին նվիրված որևէ լուրջ պատմական աշխատություն, իսկ ՀՏՊ-ի ուսումնասիրման ամենալուրջ գիտական աշխատանքները շարունակում են մնալ Միքայել Չամչյանի “Հայոց Պատմություն”-ը [7], թերություններից ամենևին էլ ոչ զուրկ Ն. (Մ.) Էմինի հետազոտությունը [8], ինչպես նաև, որոշակի իմաստով, Ղևոնդ Ալիշանի աշխատանքը [9]: Ընդ որում, եթե վերջին աշխատանքները գրվել են 120-130 տարի առաջ և, մեղմ ասած, այժմ արդեն վաղուց չեն փայլում իրենց արդիականությամբ, ապա Միքայել Չամչյանի ավելի շուտ սկզբնաղբյուրային բնույթ ունեցող երկի տարիքը արդեն մոտենում է երրորդ հարյուրամյակին:

_____________________

[1] Տես օրինակ Աբեղյան Մ., Երկեր, հատոր 1, Երևան, 1966, Գրիգորյան Գ., Հայ ժողովրդական վիպերգերը և պատմական երգային բանահյուսությունը, գիրք 1, Երևան, 1972 և այլն:
[2] Տես օրինակ` Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր 1, Երևան, 1968 էջ 239, 293 և այլն:
[3] Տես մասնավորապես` Ադոնց Ն., Հայոց պատմությունը, Երևան, 1972, Խաչատրյան Վ. Ն., Հայաստանը մ.թ.ա. XV-VII դարերում, Երևան, 1998, Ավետիսյան Հ. Մ., Հայկական լեռնաշխարհի և Հյուսիսային Միջագետքի պետական կազմավորումների քաղաքական պատմությունը մ.թ.ա. XVII-IX դդ, Երևան, 2002, Քոսյան Ա. Վ., Հայկական լեռնաշխարհի տեղանունները (ըստ խեթական սեպագիր աղբյուրների), Երևան, 2004 և այլն:
[4] Տես մասնավորապես` Մովսիսյան Ա. Ե., Հայաստանը…, Երևան, 2005, "Выделение разных хронологических слоев в древнеармянском и проблема первоначальной структуры текста гимна Вахагну", ИФЖ, N 4, Ереван 1983, Ուլուբաբյան Բ. Ա., Զրուցարան, Երևան, 1991 և այլն:
[5] Տես մասնավորապես` Մովսիսյան Ա. Ե., Հայաստանը…, Ադոնց Ն., Հայոց պատմությունը, Երևան, 1972, Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В., Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, Тбилиси 1984 և այլն:
[6] Խնդրի մանրամասն քննարկումը տես այստեղ` Шнирельман В.А., Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, Москва 2003.
[7] Չամչյան Մ., Հայոց պատմություն, Երևան, 1985:
[8] Эмин Н. О., Династический список Хайкидов в истории Моисея Хоренского, Москва 1884.
[9] Տես` Ալիշան Ղ., Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոն հայոց, Վենետիկ 1895:

[Lion]

Անկախության ձեռքբերումից ու “Դյակոնովյան կապանքներ”-ից և “Միգրացիոն տեղապտույտ”-ից հաջողությամբ ազատվելուց հետո ՀՏՊ-ի ուսումնասիրման ուղղությամբ սկսեցին կատարվել որոշակի քայլեր, թեև թույլ տանք մեզ ասելու, որ նույնիսկ հիմա էլ, երբ մեր անկախ պետությունը արդեն տոնել է իր քսանամյակը, խնդիրը հեռու է բավարար լուծում ստացած լինելուց: ԽՍՀՄ վերջին և անկախության տարիներին տարբեր մասնագետներ այս կամ այն կերպ փորձում էին անդրադառնալ թեմային` առաջարկելով այս կամ այն լուծումը: Ընդ որում, եթե մի շարք մասնագետներ ընկնում էին կույր ծայրահեղության մեջ, իդեալականացնելով ու որպես բացարձակ ճշմարտություն ընդունելով մատենագիր-գրավոր աղբյուրների հայտնած տեղեկությունները [1], ապա մի շարք գիտնականներ էլ կանգնած էին ավելի չափավոր դիրքերի վրա:

Այսպես, գիտնականների մի խումբ առաջարկում էր Հայկազունիների տոհմում տեսնել հաղորդումներ “ուրարտական” արքայատոհմի մասին [2], սակայն ավելին, քան բավականին հիմնավորված կերպով Հայկ Նահապետի աստվածային կերպարի նույնացումը այսպես կոչված “Հալդի”-ի հետ, ինչպես նաև Հայկազունիների Արամի ու “ուրարտական” Արամի (Արամեի) մեծապես արհեստական բնույթ ունեցող նույնացումը, նրանք այդպես էլ չկարողացան անել [3]: Մեկ այլ խումբ գիտնականներ, հրաժարվելով նախորդ ուղղությունից, փորձեցին Հայկազունիների մեջ տեսնել Միտանիի արքաներին [4]: Վերջին տեսությունը շրջանառվում է նաև այսօր ու, թեև վերջինիս կողմնակիցներից են իմ կողմից արժանիորեն մարդկային և գիտական մեծ հարգանքի արժանացած գիտնականներից ոմանք, սակայն թույլ կտանք մեզ չընդունել նաև այս տեսությունը:

“Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք” աշխատության վրա աշխատելու 15 տարվա ընթացքում տողերիս հեղինակը առիթ ունեցավ ուսումնասիրելու ՀՏՊ-ն և դրա վերաբերյալ ձևավորելու ուրույն և, թող թույլ տրվի ասել, մեր կարծիքով զգալիորեն հիմնավորված մի համակարգ: Ընդ որում առաջարկվող համակարգի հիմքում դրվում է մինչ այս “Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք” աշխատությունում լայն կիրառություն ստացած մեթոդը, որը կոչել ենք “Համադրման մեթոդ” [5]: ՀՏՊ-ն ուսումնասիրելիս ես առաջնորդվել եմ օտար և հայ սկզբնաղբյուրների հայտնած տեղեկությունների սինթեզման ու համադրման մեթոդով, որի էությունը կայանում է հետևյալում. ի սկզբանե վեր կանգնել ցանկացած տեսակի կանխակալ կարծիքներից և, նախապատվությունը չտալով ոչ մեկին, անկողմնակալ հայացքով ուսումնասիրության ենթարկել բոլոր աղբյուրների հայտնած տվյալներն ու դրանց քննարկման և համաշխարհային պատմական իրադարձությունների հետ համադրման արդյունքում հասնել տրամաբանական ու հիմնավորված եզրահանգման: Օրինակ` ինչքան էլ արժեքավոր լինեն Մովսես Խորենացու հայտնած տվյալները, որոշ դեպքերում դրանցում առկա են բացահայտ ու հաճախ Պատմահոր կամքից անկախ տեղ գտած սխալներ և այս դեպքում ամենևին էլ պետք չէ պնդել այդ տեղեկությունները` բացահայտ հակասության մեջ մտնելով հիմնավորված և համընդհանուր ճանաչում ստացած սխեմաների հետ ու համաշխարհային հանրության աչքում արժեզրկել և ծիծաղելի դարձնել մեր պատմությունը: Դրա փոխարեն անհրաժեշտ է փորձել գտնել նման տեղեկատվության հայտնման պատճառը և վերջինիս իրական տեղը հայոց պատմության մեջ` իր հերթին չընկնելով հակառակ ծայրահեղության մեջ` այդ ամենը համընդհանուր ժխտելով ու հեքիաթային կամ վիպական հռչակելով:

…Իրականացնելով տարածաշրջանի մ.թ.ա. III-I հազարամյակների ողջ պատմության համակարգային վերլուծություն մեր կողմից ուսումնասիրվող թեմայի տեսանկյունից և արդյունքում ցույց տալով, որ ինչպես ՀՏՊ-ն, այնպես էլ Հայկազունիների տոհմի առանձին արքաների գործունեության ռազմա-քաղաքական բովանդակությունը հսկայական ճշգրտությամբ համընկնում է սեպագիր կամ այլ աղբյուներից հայտնի տարածաշրջանի ռազմա-քաղաքական պատմությանը` ստորև ցույց կտրվի, որ հայոց աղբյուրների ու ամենից առաջ Մովսես Խորենացու հաղորդած տեղեկությունները ոչ միայն չեն հակասում օտարազգի կամ ոչ մատենագիր աղբյուներին, այլև խիստ ուշագրավ և արժեքավոր կերպով լրացնում են դրանց` մեծ ճշգրտությամբ գտնելով իրենց տեղը Մերձավոր Արևելքի մ.թ.ա. III-I հազարամյակների պատմության համատեքստում: Ընդ որում հատկապես կարևոր է շեշտել, որ վերևում նկարագրված գործընթացի արդյունքում իրենց տեղն ու հիմնավորումն են գտնում ոչ միայն հայոց, այլև Մերձավոր Արևելքի մ.թ.ա. III-I հազարամյակների պատմության բազմաթիվ այլ դրվագներ:

Աշխատությունում փորձ է արվել լուսաբանել ՀՏՊ-ն` հիմք ընդունելով վերևում մատնանշված փաստերը և իրականացնելով տարածաշրջանի իր ժամանակի ողջ պատմության համակարգային վերլուծություն: Փորձ է արվել փաստորեն վերականգնել Հայկազունիների ակնառու տոհմի պատմությունը և, կիրառելով մեր կողմից առաջարկված Համադրման մեթոդը, ցույց տալ վերջինիս իրական տեղն ու դերը տարածաշրջանի պատմության համայնապատկերում: Աշխատանքում ցույց է տրվել, որ, որոշակի ճշգրտումներով, իրական են ոչ միայն Հայկազունի արքաները, այլև իրականությանը համապատասխանում են նաև Միքայել Չամչյանի կողմից մատնանշված` նրանց գահակալության տարիները:

…Աշխատանքն ի սկզբանե նախատեսված էր 2012 թ-ի հունիսի 5-ից 6-ը ՀՀ ԳԱ անցկացվելիք “Հայկազունիներ. առասպել և պատմություն” թեմայով գիտաժողովին ներկայացվելու համար, սակայն վերջին պահին, երբ այն արդեն հանձնված էր տպագրության, հայտնի դարձավ, որ ինձնից անկախ պատճառներով իմ մասնակցությունը գիտաժողովին չի կայանա: Ամեն դեպքում, չնայած այդ հանգամանքին, գտնելով, որ արված աշխատանքը օգտակար կլինի գիտաժողովի մասնակիցների համար, որոշեցի գրքի տպագրությունը չդադարեցնել և հասանելի դարձնել այն գիտաժողովի մասնակիցներին: Գիրքը կարելի է ձեռք բերել Հանրապետության Հրապարակի վրա գտնվող Նոյան Տապան գրախանութում, ինչպես նաև Բուկինիստում և նրա մասնաճյուղերում:

Գիրքը կարող է հետաքրքրել ինչպես մասնագետներին, այնպես էլ բոլոր նրանց, ովքեր հետաքրքրվում են Հայոց հնագույն պատմությամբ: Հույս եմ հայտնում, որ արված աշխատանքը օգտակար կլինի թեմայի զարգացման գործում և հիմք կհանդիսանա նորանոր աշխատությունների ի հայտ գալու համար:

_____________________

[1] Տես օրինակ` Айвазян С. М., История России: Армянский след, М., 1997, ինչպես նաև նույն հեղինակի այլ աշխատությունները:
[2] Տես օրինակ` Իշխանյան Ռ. Ա., Պատկերազարդ պատմություն հայոց” գիրք Ա, էջ 50, Երևան, 1990:
[3] Այս տեսակետի հիմնադիրներից մեկն էր ոչ անհայտ Լեման-Հաուպտը: Տեսակետի արտացոլման ամենաթարմ օրինակներից տես Անտոնյան Գ. Մ., Ադամից Հայկ ու մինչև Վահե, Երևան, 2010:
[4] Տես օրինակ Մովսիսյան Ա. Ե., Հայոց պատմության աշխարհակալությունները, Երևան, 2008, էջ 32:
[5] Տես` Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1, Երևան, 2007, էջ 11-12:

[Rhayader]

Հայերն ապրել են Հայկական լեռնաշխարհում ի սկզբանե` մարդկության գիտակցական պատմության սկզբից:

Дожили, փաստորեն, մինչև հայերի Հայկական լեռնաշխարհում բնակվելը պատմությունն անգիտակից էր (ի միջի այլոց, ինչպիսի գիտական տերմին՝ գիտակցական պատմություն ): Երևի «այսինչ այնինչ աղբյուրների հիշատակումներից կարելի է ենթադրություն կատարել, որ հայերի նախնիները բնակվել են Հայկական լեռնաշխարհում մեզ հայտնի գրառված պատմության ամենավաղ շրջաններից», որովհետև երբ շումերների մոտ արդեն էնեոլիթ էր ու պատմություն էին գրանցում, Հայկական լեռնաշխարհում դեռ մեզոլիթ/նեոլիթ էր, դատելով ժայռապատկերների ռադիոածխածնային թվագրումից ու տեխնիկայից, ու այդ մարդկանց, նույնիսկ ժամանակակից հայերի նախնիներից լինելու դեպքում, ինչն իրենով շատ հեղհեղուկ ու վիճելի հարց է (մնացորդների գենետիկ անալիզ պետք է արվի, Geneographic նախագծի մեջ պետք է ներառվի՝ բան, որը չի արվում մասամբ պետության անտարբերության, մասամբ ձեզ նման վայ-գիտնականների տեսությունների մասսայի համար բավարար լինելու, մասամբ էլ վախի պատճառով, թե արդյունքը կարող է տարբերվել ձեր պատկերացումներից + ինտենսիվ միգրացիայի ու գենետիկ փոխանակության շրջան), նրանց կայացած հայեր անվանելը ծայրահեղ սխալ է:

Սա Լիոնին չեմ ասում, իրեն ինչ-որ բան ասելը լրիվ ավելորդ է: Պարզապես որ չստացվի, թե ֆորումի ընդհանուր կարծիքը համընկնում է Լիոնի կարծիքի հետ:

Ֆունդամենտալիստ-մահմեդականներն էլ են այդպես. մինչև Հիջրա ինչ կա՝ չար է կամ երբեք գոյություն չի ունեցել: Դատեք հեղինակի մտածողության մոդելի մասին ըստ այդմ:

[Lion]

Дожили, փաստորեն, մինչև հայերի Հայկական լեռնաշխարհում բնակվելը պատմությունն անգիտակից էր (ի միջի այլոց, ինչպիսի գիտական տերմին՝ գիտակցական պատմություն ):

Պետք չէ ամեն ինչ նման կերպ արհեստականորեն գռեհիկացնել - տերմինն օգտագործվում է սովորաբար հետևյալ իմաստով` նկատի է ունեցվում այն ժամակաշրջանը, երբ տեղեկատվությունը փոխանցող ամենահին գրավոր աղբյուրները սկսում են ֆիքսել "պատմության սկիզբ"-ը: Այլ խոսքերով ասած` այն պահից սկսած, երբ կոնկրետ տեղեկատվություն փոխանցող ամենաառաջին աղբյուրները սկսել են խոսել պատմական իրադարձությունների մասին` հայերն արդեն կային Հայկական լեռնաշխարհում: Այս տերմինի տակ սովորաբար նկատի է ունեցվում մ.թ.ա. IV հազարամյակի վերջը:

Երևի «այսինչ այնինչ աղբյուրների հիշատակումներից կարելի է ենթադրություն կատարել, որ հայերի նախնիները բնակվել են Հայկական լեռնաշխարհում մեզ հայտնի գրառված պատմության ամենավաղ շրջաններից»,

Այո: Հայերի ամենահին հիշատակությունը պատկանում է մ.թ.ա. III հազարամյակի կեսերին: Ընդ որում, հաշվի առնելով, որ այդ հիշատակությունները խոսում են արդեն զարգացած ու կայացած ժողովրդի մասին, կարող ենք հանգիստ մի քանի հարյուր տարի էլ գործընթացը հետ տանել և արդյունքում ստանալ իմ ասածը. "այերն ապրել են Հայկական լեռնաշխարհում ի սկզբանե` մարդկության գիտակցական պատմության սկզբից", այսինքն առնվազն մ.թ.ա. IV հազարամյակի վերջից:

որովհետև երբ շումերների մոտ արդեն էնեոլիթ էր ու պատմություն էին գրանցում, Հայկական լեռնաշխարհում դեռ մեզոլիթ/նեոլիթ էր, դատելով ժայռապատկերների ռադիոածխածնային թվագրումից ու տեխնիկայից, ու այդ մարդկանց, նույնիսկ ժամանակակից հայերի նախնիներից լինելու դեպքում, ինչն իրենով շատ հեղհեղուկ ու վիճելի հարց է (մնացորդների գենետիկ անալիզ պետք է արվի, Geneographic նախագծի մեջ պետք է ներառվի՝ բան, որը չի արվում մասամբ պետության անտարբերության, մասամբ ձեզ նման վայ-գիտնականների տեսությունների մասսայի համար բավարար լինելու, մասամբ էլ վախի պատճառով, թե արդյունքը կարող է տարբերվել ձեր պատկերացումներից + ինտենսիվ միգրացիայի ու գենետիկ փոխանակության շրջան),

Լավ, ասենք ես "վայ-գիտնական" եմ - իսկ դու այս ոլորտում ով ես: Ունես դու գոնե գիտելիքների տարրական մակարդակ, թե ուղղակի դեմ ես խոսում, որ հանկարծ կարծիք չստեղծվի, թե ասելու բան չունես?

նրանց կայացած հայեր անվանելը ծայրահեղ սխալ է:

Իսկ ինչ է "կայացած հայ"-ը և ով է նրանց այդպես անվանել?

Սա Լիոնին չեմ ասում, իրեն ինչ-որ բան ասելը լրիվ ավելորդ է: Պարզապես որ չստացվի, թե ֆորումի ընդհանուր կարծիքը համընկնում է Լիոնի կարծիքի հետ:

Նմանատիպ կարծիք ունեմ նաև քո մասին - ազգայիթ թերարժեքության բարդույթն ավելորդ է դարձնում քեզ քո ազգի պատմության մասին ասել որևէ այլ բան, որը կարող է տարբերվել քո ազգին տիրածների կողմից թալանված և անչափ դժգույն գույներով քո մեջ ներծծված պատմության խղճուկ պատկերից:

Ֆունդամենտալիստ-մահմեդականներն էլ են այդպես. մինչև Հիջրա ինչ կա՝ չար է կամ երբեք գոյություն չի ունեցել: Դատեք հեղինակի մտածողության մոդելի մասին ըստ այդմ:

Հերթական սուտն է և զրպարտանքը

[Lion]

Լավ, առաջին տողի էության մասին կարծիքներ հայտնվեցին - մյուս տողերի մասին ինչ կարծիքներ կան?

[Varzor]

Լիոն ջան, մենակ մի բան ասեմ.
Հայկազունիների գոյության և պատմության մասին բացի Խորենացուց ուրիշ աղբյուր չուննենք: Բնական է, որ հիմքեր ունենք Խորենացուն կասկածելու որոշ տվյալների միտումնավոր կամ ակամա խեղաթյուրման մեջ:
Հենց հայկազունիների պահով` Հայկի ժառանգական կապը Աստվածաշնչյան Նոյի հետ ինձ համար միշտ էլ թվացել է Խորենացու փայլուն տրյուկներից մեկը, որը նա կատարել է հայ ժողովրդի բնիկությունն ու անվիճելի հնությունը, ինչպես նաև սրբությունը ապահովելու համար: Եվ ոչ ավելին:
Բնական է, որ բավարար հիմքեր չունեմ կասկածի տակ առնելու հայկազունիների վերաբերյալ բոլոր պատմություննները, բայց դե դու էլ ինձանից լավ գիտես, որ որոշները ոչ միայն կասկածելի են, այլև ակնհայտ ոչ ճիշտ: Հենց թեկուզ Շամիրամի և Արաի մասին պատմող դրվագները:

Մնացածի վերաբերյալ քիչ չի խոսվել` էլ չխորանամ

[Lion]

Ապեր, գիտես թե քո կարծիքն ինձ համար ինչքան կարևոր է, դրա համար էլ հույս ունեմ, որ միշտ կարտահայտվեց, ինչ տիպի էլ որ կարծիքիդ լինի: Նոյից սերելու պահը մի կողմ, ինքս հակված չեմ հավատ ընծայել այդ տեսակետին - դե պարզ է, միջնադար, քրիստոնեություն, Խորենացի: Բայց այ մյուս պահերով ու հատկապես Արա Գեղեցիկի ու Շամիրամի պահով... ուուու, ապեր, չես էլ պատկերացնում, թե ոնց ես սխալվում

[Տրիբուն]

Հայերն ապրել են Հայկական լեռնաշխարհում ի սկզբանե` մարդկության գիտակցական պատմության սկզբից: Արդեն առաջին շումերական աղբյուրները մանրամասն խոսում են ինչպես հայերի, այնպես էլ հայերի առաջին պետության ....

Ինձ էլ ա ներածական մասը ամենաշատը դուր գալիս: Հայերը ապրել են մարդկության գիտակցկան պատմության սկզբից, բայց հայերի մաիսն առաջինը խսում են շումերները: Այսինքն կամ շումերները գիտակցական պատմությունից առաջ էին, կամ էլ առաջին հայերը գիտակցության հետ կապ չունեին, որ իրենք իրենց մաիսն խոսեին, կամ էլ շումերները մարդկության հետ կապ չունեին, իրանք ասենք ռնգեղջյուր էին, ու սպասում էին ար հենց առաջին գիտակցկան մարդ հայերը հայտնվեն, գրեն իրենց մասին:

[Lion]

Կամ էլ պետք է ուղղակի ուշադիր կարդալ և փորձ կատարել հասկանալ գրվածը, այլ ոչ թե խոսել` զուտ ինչ-որ հակառակ բան ասելու մարմաջից դրդված: Պետք է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ ասվում է ոչ թե այն, որ հայերն են սկսել մարդկության գիտակցական պատմությունը կամ, որ իրենք են եղել առաջինը մարդկության գիտակցական պատմության մեջ, այլ ընդամենը այն, որ մարդկության գիտակցական պաատմության սկզբից, այսինքն այն պահից, երբ մարդկությունը սկսեց ֆիքսել կոնկրետ փաստեր իր պատմությունից, այսինքն` գիտակցել ու կարևորել այդ փաստը, ըհը ուրեմն, հենց այդ պահից, այլ խոսքերով ասած մ.թ.ա. IV հազարամյակի վերջից, հայերը սկսել են ապրել Հայկական լեռնաշխարհում:

[Ռուֆուս]

Կամ էլ պետք է ուղղակի ուշադիր կարդալ և փորձ կատարել հասկանալ գրվածը, այլ ոչ թե խոսել` զուտ ինչ-որ հակառակ բան ասելու մարմաջից դրդված: Պետք է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ ասվում է ոչ թե այն, որ հայերն են սկսել մարդկության գիտակցական պատմությունը կամ, որ իրենք են եղել առաջինը մարդկության գիտակցական պատմության մեջ, այլ ընդամենը այն, որ մարդկության գիտակցական պաատմության սկզբից, այսինքն այն պահից, երբ մարդկությունը սկսեց ֆիքսել կոնկրետ փաստեր իր պատմությունից, այսինքն` գիտակցել ու կարևորել այդ փաստը, ըհը ուրեմն, հենց այդ պահից, այլ խոսքերով ասած մ.թ.ա. IV հազարամյակի վերջից, հայերը սկսել են ապրել Հայկական լեռնաշխարհում:

Գիտական ապացույց չկա, ուրեմն սաղ ՍՈՒՏ ա:

[Lion]

Գիտական ապացույց չկա, ուրեմն սաղ ՍՈՒՏ ա:

Ինչին գիտական ապացույց չկա?

[Varzor]

Ինչին գիտական ապացույց չկա?

Գիտական ապացույց չկա այն բանին, որ մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջերից Հայկական լեռնաշխարհում հայեր են ապրել:
Կան ապացույցներ, որ այդ ժամանակներում ստեղանք արմենոիդներ են ապրել` ընդամենը այսքանը