Հայոց պատմություն: Այլ լույսի ներքո

[Lion]

Հա, դե դու Հազկերտի հետ ավելի մոտիկ ես եղել` ավելի լավ գիտես, թե մարզպանի ֆունկիցնաերը որն էին:

Չէ, Հազկերտին անձնապես չեմ ճանաչել, ուղղակի մի քիչ այդ թեմաները ուսումնասիրել եմ:

Այո, որոբհետև հստակ նշել եմ, թե ինչու` իրենք իրենց սպարապետին ու առաջնորդին սպանեցին: Ուստի դավաճաններ են` դավճանել են իրենց հրամանատարին ու ազգակցին: Բայց դու հաստատ նրանք նաև ազգի դավաճան ես համարում չէ?

Չէ մի հա, ուրեմն լսիր, ապեր, հիմի ես Վարդիկ Մոկացուն քո Վասակից էլ լավ կարդարացնեմ: Ուրեմն, իրականում Վարդիկ Մոկացին, որ 639 թ-ի աշնանը Դվինին մոտեցող արաբներին Արաքսի գետանցման տեղը ցույց տվեց և պատճառ դարձավ Դվինի գրավմանը, հազարավոր հայերի գերմանը և Թեոդորոս Ռշտունու կողմից մտահաղացված մի ամբողջ ստրատեգիական պլանի ձախողմանը, հա, ուրեմն Վարդիկ Մոկացին ամենևին էլ դավաճան չէր, այլ, ընդհակառակը, իր ազգի շահերով տառապող, գիշեր ու ցերեկ այդ մասին մտածող մի մարդ էր: Բանն այն է, որ սա վաղուց հասկացել էր, որ Թեոդորոս Ռշտունին ընդամենը մի զինվոր է, որը չի հասկանում ժամանակի քաղաքական հովերը, չի գիտակցում, որ արաբներին դիմադրելն անօգուտ է, իսկ մյուս կողմից էլ - ախր արաբները հենց իրեն էին խոստացել Հայոց իշխան հաստատել, բա չէ - էդ պիտի Ռշտունիներինը լիներ, Մոկացիք ինչով են պակաս: Եվ արդյունքում նա արեց մի հանճարեղ ու մտածված քայլ, որը եկեղեցու անհեռատես ջատագովները, կարճատես ժամանակակիցները և հատկապես այն դատարկագլուխ Սեբեոսը չհասկացան ու չգիտակցեցին, ամեն անկյունում իրեն դավաճան կոչելով: Եվ այսպես, ի դեմս Վարդիկ Մոկացու մենք գործ ունենք իր ժամանակակիցներից մի գլուխ առաջ կանգնած մի մարդու, ճկուն դիվանագետի, մտքի պայծառ ասպետի և հզոր հոգևոր-քաղաքական գործչի հետ և վաղուց ժամանակն է հենց նրա նմաններին տեղ տալ հայ ժողովրդի արժեքային համակարգում, հենց նրա նմաններին, այլ ոչ թե Թեոդորոս Ռշտունու պես. "պռոստո զինվորին":

Հը, վատ չի, չէ? Կարող եմ մյուսներին էլ արդարացնել, դաժե խութեցիների դահիճ Անձևյաց իշխանին...

Սարկազմի մասին լսել ես?

Լսել եմ նաև, որ սարկազմի վրա հաճախ անհաջողություններ են բարդում...

Հա, բա ոնց , կեղծված ընտրությունները չլինեին Վարդանի պես քաղաքական գործիչը կլիներ մեր առաջին լեգիտիմ նախագահը:
Այ ախպեր Վարդանի քաղաքականությունը որտեղ տեսար? Հա, մոռացել էի, հոռոմների տակ լավ պարկում էր, եկեղեցու տակ էլ հետը, դե ձեռի հետ էլ դաշինք-մաշինք էր կնքում, որոնք այդպես էլ տեղի չունեցան: Էդ էր իր քաղաքականությունը?

Դե, եթե հաշվի առնենք, որ դու Գրիգորին ես վիրավորում, ազգիդ հերոսին այսպես վիրավորելը քեզ համար ինչ է, որ...

Աճառյանի բառարանում նայել ես?

Նայել եմ, նայել, բայց հարցս ուրիշ էր - դու ինչ նկատի ունես?

Ոնց չեն օգնել? Բա փղերին որ մանդարիններով խփելով սատկացրին, մանդարինը կաթողիկոսն էր աճացրել? Վրացիք էին բերել: Այ հենց մանդարին բերողներն էլ իրենց կամքից անկախ մասնակցել են ավարայրի ճակատամարտին:
Բայց վրացական աղբյուրն ասում ա, որ Հայ-վրացական զորքը Դերբենտից այնկողմ մի քաղաք է ավերել: Հազկերտն էլ գժվել է դրանից: Ըստ վրացիքի ստացվում է, որ հայերը վրացիքի հետ միասին ճամփա էին բացում հոներիկ համար: Բա Հզկերտը չգժվեր? Համ էլ ըստ վրացիքի Արչիլ արքան միավորվելով հայերի հետ հաղթել է Մուշկանին: Փաստորեն մենք չենք հաղթել, Վրացի Արչիլն է հաղթել, մեր օգնությամբ ու մեր հողում, Ավարայրի անուն էլ չեն տալիս: Արփաչայի անուն են տալիս: Արփաչայը որնա ընգեր ջան? Ծիստա, Ախուրյանը
Ու ինչի չես վստահում վրացական աղբյուրներին? Ըհը, եղավ երկու աղբյուր` թեմա կա?
Եվ այսպես. որ թվի էր բերածդ աղբյուրը?
Ընգեր, ըստ այդմ

Աղբյուր ուզեցիր, աղբյուր ցույց տվեցի...

[Varzor]

Չէ, Հազկերտին անձնապես չեմ ճանաչել, ուղղակի մի քիչ այդ թեմաները ուսումնասիրել եմ:

Ախպերս, ճանաչելու համար պարտադիր չի անձնապես ճանաչել: Ինձ ճիշտ չես հասկացել

Չէ մի հա, ուրեմն լսիր, ապեր, հիմի ես Վարդիկ Մոկացուն քո Վասակից էլ լավ կարդարացնեմ: Ուրեմն, իրականում Վարդիկ Մոկացին, որ 639 թ-ի աշնանը Դվինին մոտեցող արաբներին Արաքսի գետանցման տեղը ցույց տվեց և պատճառ դարձավ Դվինի գրավմանը, հազարավոր հայերի գերմանը և Թեոդորոս Ռշտունու կողմից մտահաղացված մի ամբողջ ստրատեգիական պլանի ձախողմանը, հա, ուրեմն Վարդիկ Մոկացին ամենևին էլ դավաճան չէր, այլ, ընդհակառակը, իր ազգի շահերով տառապող, գիշեր ու ցերեկ այդ մասին մտածող մի մարդ էր: Բանն այն է, որ սա վաղուց հասկացել էր, որ Թեոդորոս Ռշտունին ընդամենը մի զինվոր է, որը չի հասկանում ժամանակի քաղաքական հովերը, չի գիտակցում, որ արաբներին դիմադրելն անօգուտ է, իսկ մյուս կողմից էլ - ախր արաբները հենց իրեն էին խոստացել Հայոց իշխան հաստատել, բա չէ - էդ պիտի Ռշտունիներինը լիներ, Մոկացիք ինչով են պակաս: Եվ արդյունքում նա արեց մի հանճարեղ ու մտածված քայլ, որը եկեղեցու անհեռատես ջատագովները, կարճատես ժամանակակիցները և հատկապես այն դատարկագլուխ Սեբեոսը չհասկացան ու չգիտակցեցին, ամեն անկյունում իրեն դավաճան կոչելով: Եվ այսպես, ի դեմս Վարդիկ Մոկացու մենք գործ ունենք իր ժամանակակիցներից մի գլուխ առաջ կանգնած մի մարդու, ճկուն դիվանագետի, մտքի պայծառ ասպետի և հզոր հոգևոր-քաղաքական գործչի հետ և վաղուց ժամանակն է հենց նրա նմաններին տեղ տալ հայ ժողովրդի արժեքային համակարգում, հենց նրա նմաններին, այլ ոչ թե Թեոդորոս Ռշտունու պես. "պռոստո զինվորին":

Եղբայր ասածս այն է, որ դավաճանները տարբեր կարգի են լինում` ռազմական, ընկերության, հրամանատարի, ղեկավարի և այլն և այլ: Ու նաև ազգի դավաճաններ են լինում: Ազգի դավաճան որակելու համար շատ լուրջ ու հիմնավոր փաստարկներ ու փաստեր են պետք: Գևորդ չաուշին մատնողը` դավաճան էր, Մխիթարին սպանողը` նույնպես: Մելիք Շահնազարը` պրոլետարիատի թշնամի էր
Դե վասակն էլ` ազգի դավաճան պատվավոր տիտղոսին է արժանացել: Ես էս որակումների հիմնավորության մեջ հավասարության նշան չեմ կարող դնել:

Հը, վատ չի, չէ? Կարող եմ մյուսներին էլ արդարացնել, դաժե խութեցիների դահիճ Անձևյաց իշխանին...

Է արա, գրքեր կգրես ու կտպվեն: Ավելի լավ աջաջարկ ունեմ` Լևոնին, Քոչարյանին ու Սերժին արդարացրու` գիտական աստիճանդ նաղդ կստանաս, դե պատմության ասպարեզում էլ մոնոպոլիա կունենաս:
Կլինես հայ առաջին պատմագիտական օլիգարխը

Լսել եմ նաև, որ սարկազմի վրա հաճախ անհաջողություններ են բարդում...

Նաև

Դե, եթե հաշվի առնենք, որ դու Գրիգորին ես վիրավորում, ազգիդ հերոսին այսպես վիրավորելը քեզ համար ինչ է, որ...

Գրիորիսին ընգեր ջան համարում եմ անձնական թշնամի: Բան ունես ասելու?
Վարդանն էլ կարգին դուխով տղա էր` պարսիկներին էլ լացացրեց Ավարայրում: Հա, հերոս տղայա, բա ինչա? Բայց էդ չի նշանակում, որ սուրբա:
Մանվել Գրիգորյանն էլ ա հերս տղա, Էդիլույի ձորում մինչև հիմա իրա արևով են երդվում: Բայց ազգի հերոսա? Ընդամենը Արցախյան պատերազմի հերոս է, բայց ազգը արդեն զզվել է իրենից էլ, իրա հերոսությունից էլ:
Վարդանով եկեղեցին կզցրած ա պահել "Իմացյալ մահն` անմահություն է': Հա, էդ նույն սկզբունքով էլ իսլամիստները մահապարտներին են ղրգում մարդ սպանելու:

Նայել եմ, նայել, բայց հարցս ուրիշ էր - դու ինչ նկատի ունես?

Ի նկատի ունեմ, որ եկեղեցին բավարար քանակով ստոր քայլեր է կատարել ու դարեր շարունակ կեղեքել է ժողովրդին` ժողովրդից հավաքում ու տալիս էր պարսիկներին, թուրքերին, մոնղոլներին և այլն:
Այ էդքանով էլ նսեմացել ա:

Աղբյուր ուզեցիր, աղբյուր ցույց տվեցի...

Բայց լավ աղբյուր էր, խոսք չկա, մանավանդ որ Արփաչայի ճակատամարտի մասին էր պատմում
Կարդացի, դզեց մանավանդ են պահը, որ Տրդատին մեծ կորուստներ են պատճառել ու մեկ էլ են պահը, որ Սև ծովից մինչև Կասպից ծովի ափը իբերական թագավորթյուն էր
Ու քո կարծիքով ինչ աղբյուրներից էր օգտվել Դավիդ Բագրատիոնին? Ով էր վրացիքին պատմել ավարայրի մասին?
2 տարբերակ կա.
1. Ներկա էին եղել ու իրանցոց պատմիչներին պատմել էին.
2. հայերից էին լսել, ավելի շուտ Բագրատունիներից