Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

- Հա՜, այդ դա ուրիշ բա՜ն, արմե՜ն,- լսեցի հեռախոսի մյուս կողմից,- թե չէ անցած անգամ գլուխ պոկելու նման բաներից էիր խոսում, հեչ դուրս չեկավ…
- Մարդիկ փոխվում են, Մահմեդ, դու պետք է որ դա լավ իմացած լինես:
- Գիտեմ,- այն կողմից կարճ նետեց զրուցակիցս,- դու, մենակ, արի Քալբաջարի կողմերը, հենց Մռավին մոտենաս, վաղը կեսօրին, զանգիր, կասեմ ինձ որտեղ գտնես: Տե՜ս, հա՜, արմե՜ն, մենակ չեկար կամ մի կասկածելի բան նկատեցի, չէ՜, էս աղջկան այլևս կենդանի չես տեսնի:
- Կլինեմ,- հաստատեցի ես ու մեր զրույցը ավարտվեց:
- Հը՞, ի՞նչ կասեք,- նայեց Մենեսին ու Վահեին:
- Ես դրա…, ես դրա գլուխը կպոկեմ,- տաքացավ Վահեն,- գնում ենք, ի՞նչ պիտի անենք:

Դարձա դեպի լուռ կանգնած Մենեսը, որը նայեց ինձ և գլուխը քորեց.
- Անվտանգությունը էդ թուրքի պոչին է նստած ու կարելի կլիներ սպասել, որ հենց իրենք կբռնեն Մահմեդին…
- Բա Մարինե՞ն,- ընդհատեց Մենեսին Վահեն,- բա որ չբռնե՞ն, բա որ նորի՞ց հետքերը կորցնեն…
- Սպասիր, Վահե,- խոսեցի ես,- սենց գործում կարևորը հակառակորդիդ պայմաններով չխաղալն է: Կարծում եմ, որ մենք պետք է մի կողմից օգտագործենք անվտանգության մեր տղերքին, բայց մյուս կողմից էլ պիտի հասնենք նրան, որ Մարինեին հանկարծ վնաս չհասնի:
- Ի՞նչ ես առաջարկում, Հայկ,- վրաս նայեց Վահեն:
- Առաջարկում եմ հենց հիմա ճանապարհ ընկնել դեպի Մռավ ու տեղում լինել վաղը գոնե ժամը տասի կողմերը: Շուտ տեղ հասնելը մեզ կօգնի տեղանքը մի լավ ուսումնասիրել: Մի երկու բան էլ եմ մտածել, բայց դրանց մասին` ճանապարհին: Ի դեպ, Վահե, Ռեմինգտոնդ ի՞նչ վիճակում է:
- Ընտիր վիճակում,- գլխով արեց Վահեն,- քանի քնած էիք, հիմնովին մաքրել, սրբել ու յուղել եմ:
- Զինամթերք ունե՞ս,- հարցրեցի ես:
- Հա,- գլխով արեց Վահեն,- փամփուշտներս հաստատ կհերիքեն:
- Դա լավ է: Սայգաներն էլ, որ վերջերս գնեցինք, իմ ու Մենեսի համար իսկը հարմար կգան:

Մենք իջանք ներքև ու ես նկուղի չհրկիզվող պահարանից հանեցի հիշատակածս զենքերը:
- Ծանոթացիր, Մենես ջան,- ասացի ես ու բարեկամիս մեկնեցի զենքերից մեկը,- նույն “ԱԿա-74”-ն է, ուղղակի սրանից հնարավոր չէ կրակահերթեր արձակել: Փոխարենը զենքն ունի օպտիկական նշանացույց, ինչը, ընդունիր, որ վատ չէ:
- Ու մեկ էլ պահունակն ես փոխել, Հայկ,- ծիծաղեց Մենեսը:
- Հա դե, երեսուն փամփշտանին ամեն դեպքում ավելի հարմար է, քան տասը և սա միակ իբր թե աօպրինի բանն է, որ կա ողջ այս պատմության մեջ:
- Չէ՜, ես ձեր երկրից բան չե՜մ հասկանում,- ուսերը թոթվեց Մենեսը,- կարծես թե այստեղ արգելված է մարտական զենք ունենալ, բայց, ահա այսպես, լրիվ օրինական կամ էլ, համարյա լրիվ օրինական, մարդիկ կարող են նման հզորության զենքեր ունենալ:
- Դե հիմի, Մենես,- ժպտացի բարեկամիս, նրան տվեցի չորս պահունակ, նույնքան էլ ինքս վերցրի ու մենք դուրս եկանք նկուղից,- վատ է՞, որ նման արտակարգ իրավիճակներում հարազատ կալաշները ձեռքներիս տակ են, թեկուզ և ոչ ավտոմատ վիճակում:

Մենեսը չեզոք տեսքով ուսերը վեր քաշեց ու մենք մոտեցանք մեքենային:
- Վերջ, ամեն ինչ պատրաստ է: Ռեմինգտոնս, բենզինը, մեքենան, ուտելիքը, ամեն ինչ իդեալական վիճակում է, կարող ենք ցանկացած պահի շարժվել:
- Դե լավ, դուք նստեք,- պատասխանեցի ես,- իսկ ես դռները փակեմ, ճանապարհին կխոսենք…

[Lion]

Դատելով ըստ ամենայնի, Հայկն ու Մենեսը զինվել են սրանով -

Իսկ սա էլ "Ռեմինգտոն-700"-ն է -

[Lion]

Չէ, ասածիս իմաստն այլ էր:
պատկերացրու ու հաշվի`
3 ձի - 300կգ = 900կգ
3 մարտիկ (կառավար, պահանակիր և նետաձիգ-նիզակաձիգ) - 100կգ = 300կգ
Մաքուր երկաթից պատրաստված անիվներով ու հենքով մարտակառք` մոտ 300-400 կգ:
Ընադմենը` 1600կգ
Եթե այս զանգվածն ուղղակի արագության տակ մխրճվի հետևակայինների մեջ, ապա առնվազն 5-10 հոգու ուղղակի լահմաջո կսարքի: Պատկերացրու մի ժամանակակից մեքենայի քաշա, մի 30-40կմ/ժ արագությամբ մտնի մարդկանց շարքերի մեջ:
Ասածիս իմաստն էլ հենց սա էր, որ եթե նույիսկ ուղղակի ճակատային կամ թևային կողմից խեթական 3000 մարտակառքերը մտնեին Ռամզեսի զորքի մեջ, ապա նա կկորցներ մոտ 3 բյուր ռազմիկ` զորքի համարյա կեսը: իսկ եթե հաշվի առնենք, որ մարտակառքերի մարտիկներն էլ "խոտ" չէին ու գոնե մեկին մեկ կկռվեին, ապա մինչև 4 բյուր վարի կտային: Ու այդպիսի մամլիչ մեքենայի դեմն առնելի համար մի քանի հայուր, են էլ եգիպտական մարտակառքերը բավարար չէին: Դրանց թիվը, թեև պետք է որ փոքր եղած լինի, բայց համեմատելի:

Հա, բայց ստեղ երկու նրբություն կա, որոնք պետք է հաշվի առնել: Առաջին, մարտակառքերն այնուհանդերձ մեխանիկական կամ ներքին այրման շարժման ուժով չգործող համակարգեր են, այլ գործում են ձիաքարշով, ինչը էականորեն նվազեցնում է վերջիններիս շարժի հնարավորությունը մարդկային հոծ զանգվածում: Մյուս հանգամանքն այն է, որ մարտակառքերը հնարավոր է, որ միանգամից չեն հարվածել թշնամական հետևակին, քանի որ այդքան լայն ճակատ 3.500 մարտակառքի համար նրանք դժվար թե գործնականում կարողանային ապահովվել (մոտ 10 կմ):

[Varzor]

Հա, բայց ստեղ երկու նրբություն կա, որոնք պետք է հաշվի առնել: Առաջին, մարտակառքերն այնուհանդերձ մեխանիկական կամ ներքին այրման շարժման ուժով չգործող համակարգեր են, այլ գործում են ձիաքարշով, ինչը էականորեն նվազեցնում է վերջիններիս շարժի հնարավորությունը մարդկային հոծ զանգվածում: Մյուս հանգամանքն այն է, որ մարտակառքերը հնարավոր է, որ միանգամից չեն հարվածել թշնամական հետևակին, քանի որ այդքան լայն ճակատ 3.500 մարտակառքի համար նրանք դժվար թե գործնականում կարողանային ապահովվել (մոտ 10 կմ):

Երկուսն էլ հաշվի եմ առնում

1. Նյուտոնի կողմից ոչ միայն չհերքվեց, այլև հաստատվեց իներցիայի օրենքը և արագության տակ սլացող ձիերով մարտակառը, նույնիսկ բախվելուց հետո դեռ որոշ ժամանակ պահպանում է իր արագությունը (իհարկե բացասական արագացումով):
Եթե 1.5տ քաշով մեքենայի արգելակման ժանապարհը 40-50կմ/ժ արագությունից հասնում է մոտ 2 տասնյակ մետրերի, այն էլ այն դեպքում, երբ ճանապարհը տեղից չի շարժվում Դու տեսել ես ոնցա մեքենան մտնում ծառերի կամ թփերի մեջ? Այ մոտավորապես նույնն էլ կարող էին անել մարտակառքերը մարդկանց շարքերում:
2. Լիոն ջան, դու ինքդ էս մի քանի անգամ նշել, թե ինչպես են հաշվում մարտարշավով ընթացող զորքի երկարությունը: Հետո պարտադիր չի, որ մի էշէլոնով հարվածեն:

Ինչևէ սրանք ընդամենը ենթադրություններ են:
Փաստացի մարտակառքերի նպատակային (ընթացիկ տետողական գրոհներ և մանեվրեր) օգտագործումը մարտական երթով ձգված զորքերի դեմ ավելի էֆեկտիվ է և եգիպտացիք ուղղակի շանսեր չէին ունենա այդպիսի քանակով մարտակառքերի դեմ: Ուստի ակնհայտորեն Ռամզեսի կողմից փոքրացվել են իր մարտակառքերի քանակը, որպեսզի համ էլ համոթ չլինի, որ այդքան շատ մարտակառք է կորցրել: Նույնիսկ չի բացառվում, որ ուռճացրել են խեթ-հայկական մարտակառքերի կորուստի թիվը: Չնայած, ըստ ենթադրյալ տվյալների խեթերը կորցրել են մարտակառքերի մոտ 1/3-ը, ինչը նշանակում է որ դեռևս հզոր հարվածային ուժ ունեին: Ու եթե եգիպտոսը դրան համարժեք մի բան չունենար ուղղակի մարտակառքերի հարձակումներով կկոտորեին Ասորիքից նահանջող եգիպտացիներին: Ինձ թվում է, որ Եգիպտական մարտակառքերն ուղղակի կամ ուշացել են, կամ էլ արդեն նցած են եղել, երբ խեթ-հայկականները հարձակվել են:
Ամենայն հավանականությամբ` 2-րդը: Ամոն զորախումբը արքայականն էր ու պարունակում էր մեծաթիվ մարտակառքեր: Երբ Ռա զորախումը շարժվում էր դեպ Ամոնը, խեթերն անակնկալ հարվածեցին սրանց ամենանասպասելի թևից` գետի կողմից ու թիկունքից խփեցին նաև Ամոնին, Սակայն Ռամզեսը կարողացավ արագ կերպով հակահարձակում իրականացնել և խեթերը օղակի մեջ չընկնելու համար (Ամոն-Ռա) ուղղակի նահանջեցին, բայց ոչ թե դեպի իրենց ճամբար, այլ դեպի Պտախ զորախմբի ճանապարհը` ուղակիորեն փակելով դրանց արագ առաջխաղացման ճանապարհը սակայն և պատրաստ լինելով նորից շրջվել և այս անգամ հարվածել Ռամզեսին թիկունքից: Ռամզեսը հետապնդում էր իր ճամբարից նահանջող խեթերին: Դա նույնպես ռազմական մանեվր էր խեթերի կողմից, քանի որ խեթական հետևակը և այրուձին անցավ հարձակման առաջնց մարտաառքերի պաշտպանության մնացած Ամոն և Ռա (փրկված չնչին մնացորդներ) զորախմբերի ուղղությամբ: Ռամզեսն արագ փոխեց ուղղությունը և ընթացքից միանգամից հարվածեց առաջխաղացող խեթերին: Սակայն կար վտանգ թիկունքից ստանալ մարտակառքերի հարված և ընկնել ակցանի մեջ: Ուստի Պտախը առաջացավ:
Խեթերն այդ տակտիկական կարճատեև հարվածով ուղղակի ոչնչացրին եգիպտական հետևակի առնվազն 1/5 մասը: Ու խեթերն ուղղակի նահանջեցին` նաև մարտակառքերով և գետնանոցում կատարեցին: Ռամզեսը չփորձց ընթացիքց հետապնդել խեթերին` գետանցումն իր վրա նորից թանկ կնստեր:
Բայց էլի եմ ասում, ամենայն հավանականությամբ Եգիպտացիք կամ ունեին համեմատելի քանակով մարտակառքեր, կամ էլ մեկ այլ հակակշիռ, որը թույլ չտվեց խեթերին ուղղակի ընթացիկ արյունաքամ անել եգիպտացիներին:
Ենթադրում եմ նաև, որ եգիպտացիք ունեին բավականաչափ ձիավորներ, որոնք լավագույն զենքն էին մարտակառքերի դեմ: բայց ինչևէ` ոչ մի փաստ չունեմ դրա մասին: Մնում է միայն եգիպտական մեծաթիվ մարտակառքերի տարբերակը:

[Lion]

*

Հետևումս թողեցի ճանապարհի վերջին քիչ թե շատ ասֆալտապատ հատվածը ու որոշ ժամանակ անց արդեն կիրճի մոտակայքում էի: Անընդհատ ստուգում էի հեռախոսս, բայց բարեբախտաբար կապ այնուհանդերձ կար: Ի վերջո արդեն կեսօրին զանգահարեցի Մարինեի համարով: Հեռախոսը բնականաբար վերցրեց Մահմեդը: Այս անգամ սա լուրջ էր և կարծես թե նույնիսկ կենտրոնացած:

- Եկա՞ր, արմեն,- լսեցի գծի այն կողմում,- դե ինչ, մոտեցիր, մենք քեզ սպասում ենք:
- Դուք որտե՞ղ եք,- ուղղեցի Սայգան մեջքիս ու շարունակեցի խոսակցությունը,- ես ձեզ որտե՞ղ գտնեմ:
- Այստեղ, արմեն, այստեղ: Բարձրանում ես այն փոքրիկ ճանապարհով, հետո միակ ճանապարհով թեքվում ես դեպի ձախ: Այդտեղ մի փոքրիկ լեռնահովիտ կա: Ես… այսինքն` մենք, արդեն այստեղ ենք ու քեզ ենք սպասում:

Արագացրի քայլերս և մեկ ժամ անց արդեն տեղում էի: Գեղեցիկ լեռնահովիտ էր, ինչպես թերևս մեր բոլոր լեռնահովիտներն են: Դե ասենք այս ամենին ես մի քիչ ծանոթ էլ էի, քանի որ թեև վերջին անգամ պատերազմի ժամանակ էի այս կողմերը մանրամասն ուսումնասիրել, բայց դե դրանից հետո էլ հաճախ էինք տղերքի հետ այս կողմերը որսի գալիս: Լեռնահովտի խորքում նկատեցի ծառերի տակ աննկատ կայանված Մերսեդեսի “ՋԻ-55” բրոնզագույն ու մգեցված ապակիներով ամենագնացը: Սուր զգացումն ունեցա, բայց ամեն ինչ պետք է, որ մեր նախատեսած ձևով անցներ.

- Ավտոմատդ գցիր,- լսեցի ռուսերենով ինչ-որ տեղ առջևից ու ճանաչեցի Մահմեդի ձայնը:

Ուսիցս հանեցի և զգուշորեն գետնին դրեցի Սայգաս, որից հետո մերկացրեցի մեջքիս կապած թուրն ու սկսեցի զգուշորեն մոտենալ մեքենային:

- Եկա՜ր,- յաթաղանը մերկացրած մեքենայի հետևից առաջ եկավ Մահմեդը ու ես հասցրեցի նկատել, որ դրանից բացի ուրիշ զենք նրա վրա կարծես թե չէր երևում,- ահա այսպե՜ս, արմե՜ն, մենք ոչ մի կերպ չե՜նք կարողանում մեր կիսատ թողած խոսակցությունն ավարտել: Ձերոնք հա ուզում են մեզ խանգարած լինել, բայց դե ես էլ ոչինչ, էրեկվա ծնված երեխան չե՜մ, սենցներին եմ ֆռռացրել, կարողանո՜ւմ եմ հետքերը կորցնել…
- Աղջիկն ո՞ւր է,- հայացքս հակառակորդիցս չկտրելով` հարցրեցի ես:

Մահմեդը մի պահ բացեց մեքենայի բեռնախցիկն ու ես տեսա բերանը կապած և լրիվ կապկպված Մարինեին: Բեռնախցիկի դուռը կտրուկ փակվեց:

- Ահա սենց բանե՜ր, արմեն,- շողոմ ժպտաց հակառակորդս,- մենք ժամանակ մի քիչ քիչ ունենք, քանի որ սա,- Մահմեդը ցույց տվեց մեքենայի կողքին դրված երևի թե ձեռքի որոնող մի սարք,- շուտով կվերջացնի տարածքի սկանավորումը, կգտնի մե՜ծ մի ռումբ ու կարճ նախապատրաստութհյունից հետո կակտիվացնի այն,- զրուցակիցս զգուշորեն գետնին դրեց սարքը, մի հայացք գցեց վրան ու ինձ նայեց,- կես ժամ,- ծիծաղեց Մահմեդը,- կես ժամ, իսկ գուցե արդեն նույնիսկ մի քիչ էլ քիչ: Հենց այդ ժամանակն անցնի, այստեղ երկու կիլոմետր շառավղով ոչ մի չայրված ու չավերված բան չի մնա, ձեր պոստերն էլ հետը: Դրա համար էլ ես շտապում եմ: Ուզում եմ հեռու լինել այստեղից, հասկանո՞ւմ ես, խորոված լինելու հավես հեչ չկա: Չնայած ասեմ, կարծում եմ, որ քեզ համար այդ ժամանակ արդեն մեկ կլինի…

[Lion]

Մահմեդը անակնկալ առաջ եկավ և փորձեց հարված հասցնել յաթաղանով: Ես հետ մղեցի հարվածը և մենք երկուսով, չկտրելով հայացքներս իրարից, սկսեցինք կարճ հարվածներ հասցնել միմյանց թրերով` փորձելով անակնկալի բերել մեկմեկու: Ընդ որում ես աստիճանաբար սկսեցի նահանջել դեպի բաց դաշտ` հեռանալով մեքենայից:

- Գիտե՞ս, արմեն,- ծիծաղեց Մահմեդը, երբ մենք մի պահ դադարեցրել էին հարվածների փոխանակումը և լարված ու սպասողական միմյանց էինք նայում,- պարզվում է, որ դու ինչքան քաջ ես, այնքան էլ հիմար, քանի որ այդպես էլ չհասկացար, որ չես կարող սպանել ինձ: Դու հիմա միայն ինձ անկեղծ ասա, ուզում ես միանգամի՞ց մեռնել, թե՞ գերադասում ես տանջվելովդ ա անել,- քրքջաց հակառակորդս:
- Գերադասելի կլիներ, իհարկե, տանջվել,- ժպտացի ես ու հետ մղեցի հակառակորդիս հերթական հարվածը:

Օգտվելով նրանից, որ Մահմեդը մի պահ դադարեցրել է հարձակումը, ինքս անցա հարձակման և մի քանի կտրող հարվածներ հասցրեցի աջից, ձախից, իսկ հետո էլ վերևից: Վերջին հարվածը Մահմեդը կարծես նույնիսկ չհասցրեց էլ հետ մղել ու ես զգացի, թե ինչպես թուրս սահեց նրա մարմնին շատ մոտիկ, բայց այդպես էլ տեղ չհասավ և շեղվեց: Զգացի, թե ինչպես թրիս բռնակը թեքեց դաստակս, այնպես, կարծես դրա շեղբը Մահմեդի մարմնից հետ էր մղել հզոր մի մագնիսի բացասական ալիք: Նման բան ես մեկ էլ հազարամյակներ առաջ էի զգացել: Մենք ևս մի քանի հարվածներ փոխանակեցինք, որի արդյունքում Մահմեդը խոցեց թևս և կարողացավ թեթև մի վերք էլ հասցնել կրցքավանդակիս: Դրանից հետո մենք փոխադարձ պաշտպանական դիրք ընդունեցինք: Թուլության մի ալիք եկավ վրաս…

- Մարդիկ կռվում են, արմեն, երբ հաղթելու մեկ, նույնիսկ չնչին մի հնարավորություն են ունենում,- յաթաղանը երկու ձեռքով գլխավերևում բռնած նետեց Մահմեդն ու հաղթական ժպտաց,- վերցրու նրանցից այդ մեկ, միակ հնարավորությունը ու նրանք միանգամից էլ կդադարեն կռվել:

Հակառակորդս մի քանի կտրուկ հարձակումներ իրականացրեց, որոնք ես, շարունակելով նահանջել, դժվարությամբ, բայց այնուհանդերձ հետ մղեցի:

- Տո, տո, տո, տո տո,- ձախ ձեռքի ցուցցամատը բացասական շարժեց Մահմեդը,- դու այդ հնարավորությունը ի սկզբանե չես ունեցել և քո գործը, արմեն, ի սկզբանե է արդեն տանուլ տրված եղել: Ժամանակի հարց է, բարեկամս, հիմա, թե մի քանի րոպե հետո, քո վերջն արդեն եկել է…
- Տո այ թուրքի լամուկ,- հեգնեցի ես ու մի քանի կտրուկ հարձակումներ իրականացրեցի,- քո թուրքական չափանիշներով ես հայերի մասին դատում, դրա համար ես տենց խոսում: Բայց դու չհասկացար, այս երկար հարյուրամյակների ընթացքում քո դատարկ գլուխն այդպես էլ չմտավ, որ հայերը, Մահմեդ, շարունակում են կռվել նույնիսկ այն դեպքում, երբ այդ մեկ, միակ հնարավորությունը իրոք որ չի լինում: Տեսակի հարց է, Մահմեդ, տեսակի հարց է, դա դու չե՜ս հասկանա,- նետեցի ես:

Մահմեդը մի կարճ քրքջոց արձակեց և կտրուկ հարված հասցրեց վերևից: Դրանից հետո նա մի քանի հարվածներ հասցրեց առաջ մեկնված թրիս, իսկ վերջում էլ կտրող հարված հասցրեց արդեն վզիս մակարդակում: Բոլոր հարվածները որսացի ու հետ մղեցի, իսկ վերջինից էլ դժվարությամբ, բայց այնուհանդերձ հասցրեցի հետ ընկրկել: Հանկարծ երկուսս էլ սուր զգացումն ունեցանք և անակնկալից մի պահ կարծես քարացանք: Դա հերիք եղավ, որ իրադարձությունները միանգամից սրընթաց զարգացում ստանան…

[Lion]

Երկուսն էլ հաշվի եմ առնում

1. Նյուտոնի կողմից ոչ միայն չհերքվեց, այլև հաստատվեց իներցիայի օրենքը և արագության տակ սլացող ձիերով մարտակառը, նույնիսկ բախվելուց հետո դեռ որոշ ժամանակ պահպանում է իր արագությունը (իհարկե բացասական արագացումով):
Եթե 1.5տ քաշով մեքենայի արգելակման ժանապարհը 40-50կմ/ժ արագությունից հասնում է մոտ 2 տասնյակ մետրերի, այն էլ այն դեպքում, երբ ճանապարհը տեղից չի շարժվում Դու տեսել ես ոնցա մեքենան մտնում ծառերի կամ թփերի մեջ? Այ մոտավորապես նույնն էլ կարող էին անել մարտակառքերը մարդկանց շարքերում:
2. Լիոն ջան, դու ինքդ էս մի քանի անգամ նշել, թե ինչպես են հաշվում մարտարշավով ընթացող զորքի երկարությունը: Հետո պարտադիր չի, որ մի էշէլոնով հարվածեն:

Ինչևէ սրանք ընդամենը ենթադրություններ են:
Փաստացի մարտակառքերի նպատակային (ընթացիկ տետողական գրոհներ և մանեվրեր) օգտագործումը մարտական երթով ձգված զորքերի դեմ ավելի էֆեկտիվ է և եգիպտացիք ուղղակի շանսեր չէին ունենա այդպիսի քանակով մարտակառքերի դեմ: Ուստի ակնհայտորեն Ռամզեսի կողմից փոքրացվել են իր մարտակառքերի քանակը, որպեսզի համ էլ համոթ չլինի, որ այդքան շատ մարտակառք է կորցրել: Նույնիսկ չի բացառվում, որ ուռճացրել են խեթ-հայկական մարտակառքերի կորուստի թիվը: Չնայած, ըստ ենթադրյալ տվյալների խեթերը կորցրել են մարտակառքերի մոտ 1/3-ը, ինչը նշանակում է որ դեռևս հզոր հարվածային ուժ ունեին: Ու եթե եգիպտոսը դրան համարժեք մի բան չունենար ուղղակի մարտակառքերի հարձակումներով կկոտորեին Ասորիքից նահանջող եգիպտացիներին: Ինձ թվում է, որ Եգիպտական մարտակառքերն ուղղակի կամ ուշացել են, կամ էլ արդեն նցած են եղել, երբ խեթ-հայկականները հարձակվել են:
Ամենայն հավանականությամբ` 2-րդը: Ամոն զորախումբը արքայականն էր ու պարունակում էր մեծաթիվ մարտակառքեր: Երբ Ռա զորախումը շարժվում էր դեպ Ամոնը, խեթերն անակնկալ հարվածեցին սրանց ամենանասպասելի թևից` գետի կողմից ու թիկունքից խփեցին նաև Ամոնին, Սակայն Ռամզեսը կարողացավ արագ կերպով հակահարձակում իրականացնել և խեթերը օղակի մեջ չընկնելու համար (Ամոն-Ռա) ուղղակի նահանջեցին, բայց ոչ թե դեպի իրենց ճամբար, այլ դեպի Պտախ զորախմբի ճանապարհը` ուղակիորեն փակելով դրանց արագ առաջխաղացման ճանապարհը սակայն և պատրաստ լինելով նորից շրջվել և այս անգամ հարվածել Ռամզեսին թիկունքից: Ռամզեսը հետապնդում էր իր ճամբարից նահանջող խեթերին: Դա նույնպես ռազմական մանեվր էր խեթերի կողմից, քանի որ խեթական հետևակը և այրուձին անցավ հարձակման առաջնց մարտաառքերի պաշտպանության մնացած Ամոն և Ռա (փրկված չնչին մնացորդներ) զորախմբերի ուղղությամբ: Ռամզեսն արագ փոխեց ուղղությունը և ընթացքից միանգամից հարվածեց առաջխաղացող խեթերին: Սակայն կար վտանգ թիկունքից ստանալ մարտակառքերի հարված և ընկնել ակցանի մեջ: Ուստի Պտախը առաջացավ:
Խեթերն այդ տակտիկական կարճատեև հարվածով ուղղակի ոչնչացրին եգիպտական հետևակի առնվազն 1/5 մասը: Ու խեթերն ուղղակի նահանջեցին` նաև մարտակառքերով և գետնանոցում կատարեցին: Ռամզեսը չփորձց ընթացիքց հետապնդել խեթերին` գետանցումն իր վրա նորից թանկ կնստեր:
Բայց էլի եմ ասում, ամենայն հավանականությամբ Եգիպտացիք կամ ունեին համեմատելի քանակով մարտակառքեր, կամ էլ մեկ այլ հակակշիռ, որը թույլ չտվեց խեթերին ուղղակի ընթացիկ արյունաքամ անել եգիպտացիներին:
Ենթադրում եմ նաև, որ եգիպտացիք ունեին բավականաչափ ձիավորներ, որոնք լավագույն զենքն էին մարտակառքերի դեմ: բայց ինչևէ` ոչ մի փաստ չունեմ դրա մասին: Մնում է միայն եգիպտական մեծաթիվ մարտակառքերի տարբերակը:

Չէ, այն որ եգիպտական աղբյուրները կարող էին ստել, չի բացառվում, բայց մարտակառքերի հարվածային/ճզմման ուժի մասին մի քիչ կարծես թե իրատես չես: Ձիերը մեքենաներ չեն, որ մինչև վերջի պահը "զոռ տան": Հաշվի առ, որ դրանք կենդանի արարածներ են, որոնք մարդկային մասսային մոտենալիս խուճապահար են լինում, իրենց ընթացքը սկսում է դանդաղել, իսկ մարդկային շարքերի առաջին իսկ գիծն անցնելիս նրանք սկսում են գայթել, սայթաքել, խուճապահար լինել - մի խոսքով, սա ոչ մի կերպ չի ձգում դաժե 60-ի տակ սլացող "06"-ի հարվածային/ճզմման ուժին ու թափին...

Իսկ խեթերը, ի դեպ, այս ճակատամարտում շատ գրագետ են վարվել և դա մեծապես մնում է ստվերում...

[Lion]

Բնութագրիչ, ցածր սուլոց լսեցի և Մահմեդի աջ ոտքը, ասես ֆուտբոլի գնդակին ուժեղ հարվածելիս լիներ, առաջ ու վերև նետվեց կամ, ավելի ճիշտն ասած, այն կարծես առաջ նետեցին, այն էլ այնպիսի մի ուժով, որ հակառակորդս հազիվ կարողացավ պահել հավասարակշռությունըև, ողջ մարմնով կես շրջան կատարելով, չոքեց ձախի վրա: Դեմքիս թռան արյան մի քանի կաթիլներ և Մահմեդը անհուն ցավից ծնված մի ուժեղ ոռնոց արձակեց:
- Հայերը, Մահմեդ, կռվում են նաև այն ժամանակ, երբ որևէ հնարավորություն հաղթելու նրանք չեն ունենում: Բայց, հաշվի առ, Մահմեդ, որ նրանք այդ դեպքում ոչ միայն կռվում են, այլ նաև դրա ընթացքում հենց իրենք են իրենց համար հաղթելու հնարավորություններ ստեղծում,- արագորեն մոտենալով հակառակորդիս ու մի քանի կտրուկ հարձակումներ գործելով` նետեցի ես:

Նույն պահին էլ Մահմեդի մարմնով միանգամից կարծես մի քանի կայծակներ անցան ու ես, չվնասվելու համար, հետ ընկա: Մահմեդի մարմինը լրիվ ձգվել էր, հակառակորդս տարածել էր թևերը և անբնականորեն ուժեղ ոռնում էր: Մի քանի վայրկյան անց, սակայն, ամեն ինչ միանգամից հանդարտվեց: Մահմեդը ուժասպառ եղած հետ ընկավ ու, բաց չթողնելով յաթաղանը ձեռքից, կիսաչոքած վիճակում կծկվեց:

- Պետք է որ ահագին ցավոտ լինի, Մահմեդ, չէ՞,- ծիծաղեցի ես ու կրկին առաջ եկա,- հը՞, շարունակե՞նք առյուծի ու գայլի պատմությունը, բայց արդեն հայավարի, ավելի հավասար պայմաններում…

Հակառալկորդս, կարծես փորին ստացած հարվածից ուղղվել չկարողանալով, այնուհանդերձ յաթաղանն առաջ, դեպի ինձ մեկնած ոտքի կանգնեց և քարշ գալով աստիճանաբար սկսեց հետ-հետ գնալ իր մեքենայի ուղղությամբ: Ես, հայացքս չկտրելով Մահմեդից, նետվեցի առաջ, խլեցի գետնին դրված որոնող սարքը, բայց հենց այդ պահին էլ հանկարծ ավտոմատային կրակահերթերը խզեցին լռությունը ու ես լսեցի Վարդանյանի ծանոթ-հրամայական ձայնը:
- Նետեք զենքերը, վերջ, կռիվը վերջացած է…

Լեռնահովտի մյուս ծայրում նկատեցի "ԱԿաԷսՈՒ"-ները դեպի մեզ ուղղած և արագորեն առաջ եկող կոմուֆլյաժ հագած կապիտան Վարդանյանին երկու հատուկ ջոկատայինների հետ, որոնք հետները բերում էին նաև ձեռնաշղթաներ հագցրած Մենեսին ու ևս մեկին:

Նույն պահին էլ, սակայն, նոր կրակոցներ հնչեցին, որոնք անմիջապես էլ ուժեղացան և վերածվեցին իսկական կրակահերթի: Ինչ-որ մեկը կրակի տակ էր առել մեզ բոլորիս: Ես գնդակի մի թեթև հարված ստացա ուսիս և ընկա, Մահմեդը սուզվեց ջիպի մյուս կողմում, բայց հատկապես ծանր վիճակում հայտնվեցին հենց նոր ի հայտ եկած ու բաց դաշտում հայտնված մեր հյուրերը: Հատուկջոկատայիններից մեկը հենց միանգամից սպանվեց, իսկ մյուսն էլ ծանր վիրավորվեց և ընկավ: Գնդակների մի տարափ էլ կարծես թե բաժին հասավ Մենեսին ու նրան ևս տապալեց, բայց դե հոգսս այդ պահին իհարկե բարեկամս չէր, քանի որ գնդակները նրան կարող էին շարքից հանել միայն ժամանակավորապես: Արագորեն պատյանում տեղադրեցի թուրս և, հասցնելով վերցնել Սայգաս, գլորվեցի մի մեծ քարի հետևում թաքնված Վարդանյանի ու նրա ուղեկցի ուղղությամբ: Մի հայացքն էլ ձեռքիցս բաց չթողած սարքի էկրանին պարզ էր, որ սա արդեն վերջացրել է որոնումը և ռումբը գտնված է: Պարզվեց, որ այն հեռու չէ և հենց մեր կողքին գտնվող սարի լանջին է: Վարդանյանը այդ ընթացքում կարգի էր բերել ավտոմատը և կարճ կրակահերթեր էր արձակում առայժմ անհայտ նպատակակետի ուղղությամբ: Նայեցի վերև և ուշադրությունս գրավեց անսովոր մի թումբ, որտեղ կարծես ժանգոտած մի տակառ խրված լիներ:

[Lion]

- Կապիտա՜ն,- գոռացի ես,- ռումբը շուտով կպայթի, այն վնասազրծե՜լ է պետք:
- Գրողի տարածներ, ես ձեր մերը,- մի կարճ կրակահերթ արձակելուց հետո ինձ դարձավ Վարդանյանը,- սրա՞նք ով են, որտեղի՞ց հայտնվեցին:
- Չգիտեմ, Վարդանյան, երևի մեր դիրքերն անցած թուրքերի դիվերսանտներն են,- պատասխանեցի ես,- կարծում եմ, որ սրանց Մահմեդն է բերել տվել, որ ամեն դեպքում մենք չկարողանանք վնասազերծել այդ ռումբը:
- Պեշկի պես ժեռտվայա տալիս,- նետեց Վարդանյանը,- բայց մենք պիտի էդ ժեռտվեն ընդունենք, Հայկ, ուրիշ ելք չկա, պիտի ընդունենք ու համ էլ դրա հետևանքները չեզոքացնենք: Գլեբ,- դարձավ Վարդանյանը հանգստությունը չկորցրած իր ուղեկցին ռուսերենով,- դու կարո՞ղ ես այդ ռումբը վնասազերծել:
- Դա իմ մասնագիտությունն է,- անվրդով պատասխանեց սա,- ինձ միայն այդ ռումբի մոտ հասցրեք:

Այդ պահին կրակահերթերը կրկին ուժեղացան և այն քարը, որի հետևում մենք թաքնվել էինք, սկսեց փշրվել կարծես տասնյակ զուբիլների հուժկու հարվածներից: Շուրջ բոլորս աղմուկ ու սուլոց բարձրացավ.

- Հա՜յկ,- ականջիս տակ մի կերպ գոռաց Վարդայանը,- Գլեբին վերցրու ու ռումբի մոտ տար, այլ ելք չկա, թյու ես ձեր,- նետեց Վարդանյանը և հերթական կրակահերթը արձակեց քարի վրայից,- ես սրանց կպահեմ, Հայկ, շտապի՜ր,- նետեց կապիտանն ու փոխեց ավտոմատի պահունակը,- այլ ելք չկա, ապեր, սրանց չես բացատրի, որ եթե ռումբը պայթեց, իրանք էլ մեզ հետ կգնան,- կապիտանը կտրուկ հետ քաշեց փակաղակն ու թողեց այն, որից հետո կրկին վրաս նայեց,- դե՜,- գոռաց նա,- սրանք հրամա՜ն ունեն, վազե՜ք,- նետեց Վարդանյանը ու հերթական կրակահերթը թողեցի թշնամու ուղղությամբ,- Գլեբին ռումբի մոտ տար…

Զգացի, որ Վարդանյանը ճիշտ է ասում, այլ ելք կարծես թե իրոք որ չկար: Ես ու Գլեբը պատրաստվեցինք գլորվել մեքենայի ուղղությամբ, բայց վերջին պահին ես չդիմացա, ոտքս կախ գցեցի ու նայեցի Վարդանյանին.

- Խնայիր քեզ, եղբայր, մենք դեռ էլի մարտեր ունենք վարելու,- այդ պահին դիմացս տարօրինակ կերպով կարծես թե հառնեց իմ քաջարի Սևակն ու ես անհուն նմանություն տեսա մերօրյա այս խիզախ կապիտանի և անցած-գնացած օրերի այդ փառահեղ Հազարապետի միջև:
- Սրանց մ…ք...,- վճռական տեսքով վրաս նայեց Վարդանյանը,- գնա, Հայկ, հույսս քո վրա եմ դնում, ախպերս, սրանք չե՜ն անցնի,- նետեց կապիտանն ու կրկին դիրքավորվեց քարի ուղղությամբ:

[Lion]

Մի կերպ հասա մեքենային ու բացեցի բեռնախցիկը: Ազատեցի Մարինեին կապանքներից ու հենց նույն պահին էլ Ռեմինգտոնը ձեռքին մոտ վազեց Վահեն:
- Վահե,- գոռացի ես,- ժամանակ չկա, հեռացրու աղջկան այստեղից ու ձեռք մեկնիր Վարդանյանին,- ցույց տվեցի քարերի հետևից մենահատ կրակոցներ արձակող կապիտանին,- մենք պիտի փորձենք ռումբը վնասազերծել…

Վահեն մի կարոտած համբույր պարգևեց Մարինեին, որից հետո բռնեց ձեռքն ու նրանք վազեցին լեռնալանջի ուղղությամբ: Ես ու Գլեբը մեր հերթին արագորեն բարձրացանք մյուս լեռնալանջի ուղղությամբ: Շուտով տեսա, որ այդ վակումային ռումբ կոչվածը գետնի մեջ խրված ու իրոք որ կարծես թե ժանգոտ մի տակառ լինի…
- Լավ, պարզ է,- դիտարկելով ռումբը` գլխով արեց հանգստությունը չկորցրած Գլեբը,- ընդամենը պետք է մեխանիզմն անջատել:
- Դու կկարողանա՞ս,- նայեցի Գլեբին:
- Հանգիստ եղիր, հիմա կվերջացնեմ,- պատասխանեց սա և հանեց իր գործիքների հավաքածուն:
Ներքևից կրակոցներ էին գալիս ու պարզ էր, որ Վարդանյանը դեռևս դիմադրում է:
- Դու մնա այստեղ, ես իջնեմ ներքև,- դարձա Գլեբին և, ուսիցս իջեցնելով Սայգաս, սկսեցի զգույշ քայլել դեպի վար:

Արդեն կրկին մեքենայի մոտակայքում էի, երբ անակնկալ սուր զգացումն ունեցա և գրեթե միանգամից էլ թփերի միջից, յաթաղանը մերկացրած ու կաղալով, բայց այնուհանդերձ մեծ արագությամբ վրաս նետվեց Մահմեդը: Հազիվ հասցրեցի դեմ տալ զենքը և յաթաղանի հարվածն իջավ նրա վրա: Հաջորդը ամեն դեպքում ես էի և ներքևից ոտքի հարված հասցրեցի Մահմեդի: Զգացի, թե ինչպես հակառակորդս ցնցվեց և յաթաղանը բռնած նրա ձեռքը թուլացավ: Արագորեն ծռեցի Սայգան և, պահունակի արանքում ոլորելով, սկսեցի ստիպել Մահմեդին թողնել թրի կոթը: Մահմեդը, սակայն, կարծես թե զգալով, թե հիմա ինչ կկատարվի, հանկարծ ինքը թողեց թրի կոթն ու ուժեղ հարված հասցրեց փորիս: Անանկալ ցավից ցնցվեցի ու երկուսս էլ մի կողմի ընկանք, արդեն լիովին անզեն վիճակում:

Մի կերպ ուշքի եկա ու տեսա, որ Մահմեդն արդեն մեքենայի մեջ է: Անհավատալի արագությամբ սա միացրեց շարժիչ ու, մինչ ես կվազեի դեպի մեքենան, պոկվեց հյուսիսային ուղղությամբ: Գրեթե միանգամից էլ մեքենայի կտուրին իրար հետևից մի քանի անցքեր առաջացան. այդ կարծես Վահեն էր սկսել իր Ռեմինգտոնով աշխատել, իսկ հետո էլ պայթեց հետևի ապակին, բայց Մահմեդը ի վերջո հեռացավ և կորավ հյուսիսային լեռնալանջի հետևում: Արագորեն վերցրեցի ոտքերիս տակ ընկած Սայգան ու նայեցի Վարդանյանի ուղղությամբ:

Այստեղ կրակոցներն արդեն դադարել էին և թուրք հատուկջոկատայինները զենքերը պատրաստ պահած մոտենում էին քարին: Զգացի, որ սրանք լրիվ տարված են մարտով և նկատել են առայժմ միայն Վարդանյանին: Նման դեպքերում կարող էր փրկել միայն թևանցը: Ծառերի տակով աննկատ, բայց արագ վազեցի դեպի Վարդանյանին մոտեցող թշնամու ռազմիկների աջ թևի ուղղությամբ: Զգացի, որ Վահեն հիմա նորից կսկսի, ուղղակի իր զենքը պետք է վերալիցքավորել հասցնի: Այդ ընթացքում թշնամու հատուկջոկատայինները մոտեցան այն քարին, որի հետևում թաքնվել էր Վարդանյանը և, արդեն մոտենալիս ես նկատեցի, թե ինչպես դրանք, թվով երևի մոտ ութ հոգի, լուսնաձև շարվեցին գետնին նստած, մեջքը քարին դեմ արած, արյունաթաթախ, բայց այդ վիճակում էլ այնուհանդերձ իր հակառակորդների վրա ուղիղ նայող Վարդանյանին: Կապիտանի փամփուշտները կարծես թե արդեն վերջացել էին ու երբ թուրքերը շարվեցին նրա դիմաց, Վարդանյանը կրկին նայեց սրանց, հետո հայացքը սահեցրեց փամփուշտները սպառած և արդեն անօգուտ իր հաստիքային Բերետտայի վրայով, ափսոսանքով քմծիծաղ տվեց ու մի կողմ նետեց այն:

- Հը՞, շուն,- աննկատ դեպի թշնամու հատուկջոկատայինները վազելիս ռուսերենով լսեցի դրանց հրամանատարի ձայնը, որը զենքն ուղղեց Վարդանյանի վրա,- բռնվեցի՞ր, խաչիկ,- արհամարհանքով նետեց սա:
- Դե գնա ք… լ…,- ոչ պակաս արհամարհանքով ռուսերենով մի լավ հայհոյանք շպրտեց Վարդանյանը և, ինչքան հաջողացրեց նստած տեղում ու իր վիրավոր ոտքերով, ուղղեց մեջքը, այրունախառը թքեց գետնին և ուղիղ նայեց դիմացինի երեսին,- հերս Աղդամի տակա զոհվել, շուն շան որդի, ու ես էլ իրա տղեն եմ…

[Lion]

Թշնամու հատուկջոկատայինները ծիծաղեցին, իսկ նրանց հրամանատարը, զենքը դնելով ուսին, պատրաստվեց մոտիկ տարածությունից գնդակահարել նույնիսկ այդ վիճակում էլ մահվան երեսին ուղիղ նայող և ինձ այդքան դուր եկած այս կապիտան: Լավ էր, որ ես արդեն մոտիկ էի, իսկ Վահեն էլ կարծես թե արդեն հասցրել էր վերալիցքավորել Ռեմինգտոնը: Միանգամից էլ Վահեի դիպուկ կրակոցի արդյունքում թշնամու հրամանատարի ավտոմատը փշրվեց ու դուրս թռավ ձեռքից, որից հետո, մինչև ուշքի կգային, շարքով կանգնած հատուկջոկատայինները սկսեցին իրար հետևից գետին տապալվել:

Ես գիտեի Վահեի արագությունն ու դիպուկությունը այդ գործում, բայց ինքս էլ պակաս չէի և արդեն շատ մոտիկ տարածությունից մի քանի հատու կրակոցներով գետին տապալեցի դեռևս ոտքի վրա մնացած թշնամու վերջին զինվորներին: Շատ արագ մի քանի ստուգողական կրակոցներ արձակեցի դրանց վրա, որից հետո մոտեցա քարին հենված ու արյունաքամ լինող կապիտանին: Դիմացս հառնեց ազնվասիրտ Սևակն ու մեր այն հինավուրց կաղնին…

- Հը՞, Հայկ,- շնչասպառ լինելով հարցեց կապիտանը,- գտա՞ք այդ ռումբը:
- Ամեն ինչ նորմալ է, Ս՜…, Վարդանյան ջան,- ուղղեցի ինձ, չոքեցի կապիտանի կողքին ու փորձեցի թաշկինակովս և վերնաշապիկիս պատռած մասերով վերքերի վրա արագորեն վիրակապներ դնել,- գտանք, դու միայն մի անհանգստացիր, Գլեբն արդեն վնասազերծել է այն, իսկ մերոնք էլ շուտով այստեղ կլինեն:

Վարդանյանը ժպտաց.
- Բռանոժիլետը վատ բան չի, Հայկ,- ասաց կապիտանն ու փորձեց ուղղվել տեղում,- թեև չդիմացավ ու ծակռտվեց, բայց դե կարծես թե ահագին էլ փրկելա, հա՞,- վրաս նայեց կապիտանը:
- Փրկելա, Վարդանյան ջան, փրկելա,- շարունակեցի վիրակապներ դնել ես ու աչքի պոչով տեսա մոտ վազող Գլեբին,- ահա և Գլեբը, կարծես թե ամեն ինչ նորմալ է…

Գլեբը զուսպ գլխով արեց, իսկ ես հանկարծ լսեցի ուղղաթիռի բնորոշ ձայնն ու դարձա մոտ վազած Վահեին:
- Մենեսին վերցրու և հեռանում ենք,- կիսաձայն շշնջացի ես ընկերոջս,- դու Մենեսին ու Մարինեին տար, ես հիմա կգամ:

Վահեն նետվեց ասածս կատարելու, իսկ ես շարունակեցի գործս և վերջնականապես հասա նրան, որ Վարդանյանի արյունահոսությունը դադարեց: Այդ ընթացքում ուղղաթիռի ձայնն ավելի ուժեղացավ և ես տեսա, որ Մենեսին շալակն առած ու, երերալով իմ եգիպտացու ծանրության տակ, Վահեն ուղղություն է բռնել դեպի լեռնահովտի մյուս ծայրում կայանված իր "Նիվա"-ն: Զգացի, որ ժամանակն էր նաև իմ հեռանալուն:
- Ուղղաթիռն արդեն գալիս է, Վարդանյան,- ժպտացի ու ոտքի կանգնեցի ես,- Գլեբը հետդ կլինի, իսկ ես պիտի գնամ…

Վահեն արդեն մեքենայի մեջ էր տեղավորել աստիճանաբար ուշքի եկող Մենեսին ու շարժիչը միացրած Մարինեի հետ ինձ էին սպասում.
- Մենք դեռ էլի կտեսնվենք, չէ՞, Հայկ,- մի պահ վրաս նայեց ու ծուռ ժպտաց Վարդանյանը,- կհանդիպենք, չէ՞,- ավելացրեց նա ու թուլացող ձեռքը մեկնեց իմ ուղղությամբ:
- Անունդ էլ չգիտեմ, ես ձեր գաղտնապահությունը…,- ծիծաղեցի ու սեղմեցի Վարդանյանի ձեռքը,- իհարկե կհանդիպենք:
- Սևակ,- ժպտաց սա և, նկատելով զարմացած հայացքս, ավելացրեց,- մոտիկներիս ու արդեն նաև քեզ համար` Սևակ,- ժպտաց Սևակը,- հայրս ժամանակին Սևակի մեծ երկրպագուն է եղել, ախպերս, ծերից-ծեր անգիր կասեր, ափսոս, որ հետո զոհվեց: Գնաս բարով, Հայկ, զգույշ եղիր…

Ուղղաթիռն ի վերջո վայրեջք կատարեց արդեն լրիվ մարտադաշտ հիշեցնող լեռնահովտում, երբ մենք Վահեի "Նիվա"-ով արդեն հեռանում էինք այնտեղից: Վերջին պահին հասցրեցի նկատել ուղղաթիռից ցած թռչող դեսանտայիններին ու պատգարակներով դեպի Սևակը վազող բուժակներին:
- Կարծես թե այս անգամ հրավառությունը բաց եմ թողել, հա՞- գլուխը ցնցելով ուշքի եկավ հետևիս նստարանին նստած Մենեսը, շփոթահար շուրջ բոլորը նայեց, որից հետո, շոշափելով ամբողջովին ծակոտված ու արյունաթաթախ վերնաշապիկը, ափսոսանքով գլուխն օրերեց,- սատանա՜, մի գիրկ փող էի տվել…
- Թրերի ու նիզակների դարն անցել է,- ծիծաղեց Վահեն ու նրա հետևում նստած Մարինեն փարվեց ընկերոջս,- որ ասում ե՜մ, այ ծերուկներ, չեք հավատում…

Մենք ծիծաղեցինք ու շարունակեցինք ուղին դեպի հարավ: Դիմացից գալիս էին զինվորներ տանող մի քանի ռազմական "Ուրալ"-ներ ու ես զգացի, որ սահմանն այս անգամ իրոք որ արդեն լավ է պաշտպանված…

[Գեա]

Մհեր , էմոցիաներդ քեզ էնքան են ուտում , որ երկդ վերածում ես ֆուտբոլի դաշտի , լիքը հայհոյանքներով , աղջիկներով փասափուսաներս հավաքենք դուրս գանք էստեղից?

[Lion]

Վայյյ Գեա ջան, որ տղամարդու ոտքին ծանր քար է ընկնում, նա սովորաբար ոչ թե ասում է. "Ախ ինչ ծանր էր, ոտքս ցավացրեց", այլ արտահայտվում է մոտավորապես այնպես, ինչպես արդեն ռիսկ էլ չեմ անում գրել Ու հիմի, երբ մեր քաջարի կապիտանը վճռական տեսքով ուզումա թուրքերի դեմը կանգնել, վերջում էլ մահվան աչքերին նայելով ու, լրիվ վստահ իրա ճշտին, պատասխանա ման գալիս, շատ հավանականա, որ վիրավորանքին հենց այսպես պատասխանի, այլ ոչ թե մեջբերում կատարի Մոնտեքսյույից

Հայկը կարծես թե ձգտել է ծայրահեղ իրական փոխանցել իրավիճակը, բայց դե ամեն դեպքում, իր տեղը ես ներողություն եմ խնդրում...

[Գեա]

Լիոն ,ինձ տղամարդու բնույթի հետ մի ծանոթացրու,վաղուց հայտնի է ձեր վայրենի ու բարբարոս բնույթը բայց կարծում եմ . որ գրվածքիդ մեջ այդ էմոցիաները ու դրանց հետևանքով ծագած այսպես կոչված ժողովրդական ֆոլկլորը եթե չլիներ էլ,պարզ է . որ իրար հետ դուով չեն խոսացել, ու հատուկ մանրամասնելու կարիք չկար...մի խոսքով դուք տղամարդկանցով էլի մեզ չնկատելու եք տալիս, լավ չի....

[Lion]

Չգիտեմ... ոճի հարց է: Ինձ միշտ դուր է եկել ռեալիզմը: Ընդ որում նույն այդ ռելիզմը ամենևին էլ չի նշանակում տոտալ բացասական ու մուգ երանգներ, ինչպես սովորաբար վարվում են ոմանք: Ուղղակի հայհոյանքները տղամարդկանց կենցաղի և "ֆալկլոր"-ի անբաժան ուղեկիցներն են ու դուք նույնիսկ չեք էլ պատկերացնում, թե դրանք ինչքան շատ են ներկա նրանց խոսքերում, երբ դուք ներկա չեք...