Հավերժության դատապարտվածը

[armen9494]

Ժողովուրդ, կլինի մի բանը եթե գրում եք, ավելի մանրամասն գրեք, թե չէ կեսից շարունակում էք ստեղ քննարկել մենք էլ անկապ հայցքներով համակարգչի էկրանին ենք նայում
Չնայած հասկացա, որ հարցը պատմությանն է վերաբերվում:

Հ.Գ. Օօօ... ինչպիսի դիտողունակություն ունեմ ես, ինչպես միանգամից հասկացա դա

[Lion]

Արմեն ջան, ես ու Varzor-ը ստեղ ու լիչկում, խառը, էլի, քննարկում ենք մ.թ.ա. III հազարամյակում արիականության հարցը ամենատարբեր ասպեկտներով: Ուղղակի ստեղ տեղը չէր շատ էդ հարցով խորանալու համար, դրա համար էլ ընդամենը ասեմ, որ մեր հայացքները այդ հարցում մի քիչ տարբեր դուրս եկան, ինչն, իհարկե, չի խանգարում, որ ես խորը հարգաք շարունակեմ տաԾել Varzor-ի նկատմամբ...

[armen9494]

Արմեն ջան, ես ու Varzor-ը ստեղ ու լիչկում, խառը, էլի, քննարկում ենք մ.թ.ա. III հազարամյակում արիականության հարցը ամենատարբեր ասպեկտներով: Ուղղակի ստեղ տեղը չէր շատ էդ հարցով խորանալու համար, դրա համար էլ ընդամենը ասեմ, որ մեր հայացքները այդ հարցում մի քիչ տարբեր դուրս եկան, ինչն, իհարկե, չի խանգարում, որ ես խորը հարգաք շարունակեմ տաԾել Varzor-ի նկատմամբ...

Կներեք ուղղակի, որ խառնվեցի, ուղղակի ռուսերեն մի լավ ասացվածք կա, ասում է` любопытство не грех: Տեսա, խոսում եք ինչ-որ թեմայի շուրջ և ուղղակի զուտ հետաքրքրեց: Չնայած իմ գիտելիքները երևի չբավարարեն ձեր հետ այդ թեմայում խոսելու համար:

[Lion]

Արմեն ջան, գիտես, որ քոնը... խառնվել չի

[Lion]

*

Հաջորդ օրը առավոտվանից ողջ բանակը ոտքի վրա էր: Սուրհանդակները տեղեկացրել էին, որ Մեծ քուրմը շատ-շուտով կմոտենա և բոլորը պատրաստվում էին նրան դիմավորելու: Հենց բանակատեղիի ծայրում իր զորականների հետ, փայլելով իրենց ընտիր զրահների մեջ, կանգնած էր սպարապետը` իր զորականների խմբի մեջ: Նրանից հետո շարված էին երևելի իշխանները, որոնց հետևում հավաքվել էին նրանց ռազմիկները: Երբ հեռվի ցերևաց Մեծ քրմի թափորը, բոլորը լռեցին: Թափորը սկսեց արագորեն մոտենալ: Առջևից ընթանում էին Մախղազական գնդի ընտիր ռազմիկները` Խորխոռունյաց իշխան Գարջույլի գլխավորությամբ: Թափորի մեջ մի քանի ծառաներ ուսերի վրա տանում էին մի մեծ պատգարակ, որի վրա մեկնվել էր Թախիշաթալը:

Բոլոր ներկաները միանգամից ծնկի եկան: Դրան ի պատասխան Մեծ քուրմը մի անորոշ շարժումով ողջունեց հավաքվածներին, որից հետո նրա թափորը շարժվեց դեպի նախապես պատրաստված վրանները: Մեծ քուրմը իր մոտ կանչեց սպարապետին և տեղեկացավ իրավիճակի մասին: Այս ամենն ինձ վրա մի քիչ ճնշող տպավորություն թողեց. մեր Մեծ քուրմը իր վարքագծով նմանվում էր գոռոզ Լուգալզագիսին, որն ինձ ընդհանրապես դուր չեկավ…

Մյուս օրը մեր բանակը ուղղություն վերցեց դեպի հարավ, քանի որ սպարապետի մարդիկ արդեն եղել էին մեր մատնանշած տեղում և ընդհանուր առմամբ գոհ էին մնացել դրանից: Բացի դրանից մեր ընտրած տեղն այն առավելությունն ուներ, որ մենք ամեն դեպքում, առանց ծայրահեղ անհրաժեշտության անտերության չէինք մատնում Տիգրիսի վրա սփռված մեր ամրոցաշինական համակարգը: Սրա ռազմիկները ինչքան էլ լավ տրամադրված լինեին, սակայն նրանց վրա իհարկե կազդեր այն հանգամանքը, որ մոտակայքում գտնվող Արարտայի բանակը իրենց օգնության չի հասնում: Իսկ այսպես մենք ըստ էության նրանց կողքին էինք:

Ընթացքում սկսվեցին տեղեկություններ ստացվել նաև թշնամու մասին: Պարզվեց, որ հույս չունենալով մեզ անակնկալի բերել, թշնամու բանակը լիակատար կարգապահության մեջ, դանդաղ ու կազմակերպված երթով սկսել է իր արշավանքը Տիգրիսի հունով դեպի հյուսիս.
- Բացի դրանից, տեր իշխան,- Վահագնին դիմեց Սևակը` որը մեզ հայտնեց այդ ամենի մասին,- նախորդ վիճակից խուսափելու համար այժմ Նարամ-Սուենը առաջապահում տեղավորել է իր Հատուկ գունդը, որին խստիվ հրամայված է չհրապուրվել հետապնդումով և ոչ մի պայմանով առաջ չթողնել առանց հրամանի շարժվող Անապատի որդիների բյուրերը:

- Այս անգամ դժվա՜ր է լինելու,- մտախոհ ձգեց Վահագնը,- լավը միայն այն է, որ մի կողմից մեր ամրոցաշինական համակարգը, մյուս կողմից էլ մենք, տեղավորված հարմար դիրքերում, կփակենք նրա ճանապարհը: Այլ ելք չունենալով` թշնամին ստիպված կլինի գալ մեզ վրա:
- Մենք մարտ կտանք մեզ համար ձեռնտու պայմաններում,- խոսեցի ես,- այդ դեպքում դեռևս կարելի կլինի հույս ունենալ չեզոքացնել թշնամու թվական գերակշռությունը:
- Ես հենց հիմա այս ամենի մասին կտեղեկացնեմ սպարապետին,- ոտքի կանգնեց Վահագնը,- իսկ դու, Հայկ, մեկ անգամ ևս ստուգիր մեր բանակի պատրաստվածությունը: Կարելի է ենթադրել, որ մոտ օրերս մենք մարտի մեջ կմտնենք…

Մենք այնուհադերձ հասցրեցինք օգտվել թշնամու դանդաղաշարժությունից: Արարտայի բանակը բարեհաջող հասավ Ազուխինումի ափերին և հարմար դիրքավորվեց: Մենք բոլոր միջոցներով ամրացրեցինք առանց այդ էլ բարձրունքների վրա գտնվող մեր դիրքերը: Մեր բանակի առաջին շարքում սպարապետը տեղավորեց մշտական բանակի ռազմիկներին` իսկ աշխարհազորայիններին հիմնականում պահեց պահեստազորում:

Մշտապես հոսում էր տեղեկատվությունը թշնամու մասին, որն ինքն էլ արդեն տեղյակ էր մեր մասին: Անակնկալներից խուսափելու համար ողջ բանակում խստիվ հսկողություն էր սահմանված: Այդ ընթացքում անգործ չէր նաև իմ “Դաշույն”-ը: Մշտապես գտնվելով թշնամու առջևում` իմ տղերքին հաջողվել էր մի քանի գերիներ բռնել: Հենց նրանք էլ հայտնեցին, որ թշնամին գտնվում է մեզնից մեկ օրվա հեռավորության վրա:

[Lion]

… - Պատրա՜ա՜ս՜տ,- ողջ բանակի վրայով կարճ ժամանակի ընթացքում թևածեց սպարապետի հրամանը:
Ես դարձա մոտս կանգնած Վահագնին ու Հազարապետ Հայկին.
- Դեհ, մենք կարծես թե պատրաստ ենք…
- Իհարկե պատրաստ ենք,- պատասխանեց երիտասարդական ոգևորության մեջ գտնվող Հազարապետ Հայկը,- մեր դիրքերում առաջին շարքում է Կուտիների գունդը, իսկ երկրորդում` աշխարհազորը: Մեր հատվածում թշնամին չի անցնի:
- Մեր դիրքերը լավն են…: Աջ թևի տավրոսցիք էլ վատ չեն դիրքավորված,- ցույց տալով հեռու-հեռվում գտնվող Արարտայի բանակի աջը` խոսեց Վահագնը,- մի քիչ անհանգիստ եմ կենտրոնում տեղավորված Միջնաշխարհի բանակների համար…
- Դե եթե կենտրոնում հանկարծ ճեղքեց առաջ եկավ, մենք թևերից կհարվածենք ու կգրկենք իրեն,- ծիծաղեցի ես,- սպարապետը նույնիսկ կարծես թե հենց դա էլ նախատեսել է…

Վաղ առավոտ էր: Արևը նոր էր ծագել, երկնքում ոչ մի հատիկ ամպ չկար և օրը դեռ թարմ էր: Մեր դիրքերից երևում էին հեռուները: Սակայն մենք հեռուն նայելու կարիք առանձնապես չունեինք: Հենց մեր դիրքերի մոտ, երևի նետի երեք թռիչքի հեռավորության վրա, մարտաշարք էր կազմել Նարամ-Սուենի բանակը: Այս անգամ Անապատի որդիները, որոնք իրոք մեծաթիվ էին ու լցրել էին մեր առջև գտնվող ողջ տեսանելի տարածությունը, կարծես թե հանգիստ էին ու կենտրոնացած: Ամեն դեպքում շարքերի միջով երթևեկող տոհմապատերն առայժմ հանգիստ էին թողել իրենց մահակները:

Հանկարծ թշնամու շարքերի խորքից բարձրացավ թմբուկի մի ուժեղ ձայն: Նրան միացան նաև այլ թմբուկներ ու շուտով մեր առջև փռված ողջ հարթավայրը սկսեց դղրդալ: Նույն պահին էլ Նարամ-Սուենի հսկայական բանակը մի վայրենի ոռնոց բարձրացրեց, որից հետո էլ գրեթե միաժամանակ նրա թևերը շարժվեցին մեզ վրա, բայց կենտրոնը մնաց անշարժ:
- Տեղներդ,- հրամայեց Վահագնը:

Ես ու Հազարապետ Հայկը նետվեցինք դեպի մեր ուժերը: Կուտիների Հազարապետը պետք է ղեկավարեր առաջին շարքի առաջին գծում գտնվող նիզակակիրներին, իսկ ես` երկրորդ գծում գտնվող աղեղնավորներին: Կորճայքի մեր աշխարհազորը երկրորդ շարքում էր` Վահագնի տրամադրության տակ: Ես տեսա, թե ինչպես Հազարապետը հասավ իր նիզակակիրներին, որոնք անմիջապես էլ իրենց ուղղանկյուն վահաններով հզոր վահանափակ կազմեցին, դրանից դուրս ցցելով իրենց երկար նիզակները:
- Պատրաստվե՜լ,- անմիջապես հրամայեցի ես նիզակակիրներից ոչ շատ հետ դասավորված աղեղնավորներին:

Կուտիների աղեղնավորները, “Աստղիկ”-ը և Կորճայքի աշխարհազորային աղեղնավորները միանգամից լարեցին աղեղները: Իմոնց առաջին շարքերը ծնկի եկան, իսկ մյուսները պատրաստվեցին նետերի տարափ տեղալ` կախելով սրանց վրայից:

Այդ ընթացքում թշնամու ռազմիկները, վայրենի ոռնոցներով ու թափահարելով իրենց կոպիտ զենքերը, սկսեցին մոտենալ մեզ: Սակայն մինչև մեզ հասնելը նրանք ստիպված էին վազել դեպի վերև, որը բավականին հանգեցրեց նրանց ոգևորությունը և հոգնեցրեց նրանց: Արդեն մեզ բավականին մոտ, սակայն իրենց կարծիքով ապահով հեռավորության վրա, թշնամու շարքերը կանգ առան: Ես տեսա, թե ինչպես են Անապատի որդիները ծանր հևալով փորձում հանգստանալ: Մի քանիսը նույնիսկ նետեցին զենքերը և փռվեցին գետնին: Իմ նշանով նիզակակիրներիս առաջին շարքը չոքեց գետնին: Նույն պահին էլ ես հրամայեցի աղեղնավորներիս սկսել:

Նետերի առաջին պարսը աննկատ թռավ դեպի թշնամին ու նրա շարքում իսկական հունձ արեց: Շատերը հենց պառկած վիճակում էլ մեխվեցին գետնին, սակայն կանգնածների վիճակն էլ բարվոք չէր: Ես նկատեցի, թե ինչպես թշնամու մեծաթիվ ռազմիկներ տապալվեցին գետնին ու սկսեցին գալարվել մահվան ջղաձգության մեջ: Նույն պահին էլ տոհմապետերից ողջ մնացածները սկսեցին մահակների հարվածով ոտքի հանել իրենց ցեղակիցներին: Սակայն դրա կարիքը կարծես չկար, քանզի բոլոր Անապատի որդիներն էլ միանգամից կատաղեցին ու արդեն առանց շարքը պահելու եկան մեզ վրա: Սակայն այս անգամ նրանք գործեցին ըստ իրենց սովորության: Մեզնից բավականին հեռու թշնամու շարքերը կանգ առան ու միանգամից էլ մեզ վրա տեղաց նետերի ու քարերի իսկական մի հեղեղ: Սակայն նիզակակիրներս, դիմացից ու վերևից ծածկվելով իրենց ուղղանկյուն վահաններով ու ընտիր կերպով զրահավորված լինելով, գրեթե վնաս չկրեցին:

Իր հերթին աղեղնավորներս շարունակում էին անընդհատ հարվածի տակ պահել թշնամու հոծ շարքերը, որոնք սկսեցին կորուստներ կրել: Փաստորեն կռվելու այն ձևը, որն առավելություն էր տալիս Անապատի որդիներին միջագետքյան բանակների հետ ընդհարվելիս, այս անգամ չգործեց: Մոտ մեկ ժամյա հեռահար մարտից հետո պարզվեց, որ թշնամին ոչ միայն հաջողության չի հասնում, այլև ինքն է ծանր կորուստներ կրում և ընդհանուր առմամբ տանուլ է տալիս մարտի այդ ձևը…

Անապատի որդիներն էլ դա զգացին: Արդեն այստեղ կամ այնտեղ նրանց շարքերից առաջ էին գալիս փայտե հաստ վահաններով պատսպարված ռազմիկներ և փորձում առաջ անցնել: Ի վերջո թշնամու շարքերը, նեղվելով հետևից անընդհատ մոտեցող նորանոր ռազմիկների ճնշումից, չդիմացան և անցան հարձակման: Աղեղնավորներս շարունակեցին նետերի հեղեղ թափել, որից կորուստներ կրելով, թշնամին այնուհանդերձ հասավ նիզակակիրներիս:

Սակայն այս անգամ էլ նրան հեշտ գործ չէր սպասում: Վարժ կերպով վահանափակվելով` նիզակակիրներս միաժամանակ ակտիվորեն գործում էին երկար նիզակներով` չխախտելով իրենց շարքը: Չկարողանալով որևէ արդյունքի հասնել` թշնամու ռազմիկները նահանջեցին, մեծաթիվ դիակներ թողնելով մեր շարքերի առջևում: Այսպես կրկնվեց մի քանի անգամ:

[Lion]

Արդեն կեսօր էր, երբ ես մարտերի ընդմիջումների մեջ մի հարմար պահ որսալով բարձրացա Վահագնի մոտ: Պարզվեց, որ մյուս թևում ու կենտրոնում էլ առայժմ հաջողությունը մեր կողմում է:
- Կարծես թե դիմանում ենք,- խոսեց մի պահ մեր դիտակետ բարձրացած Հազարապետ Հայկը:
- Սպարապետը հայտնում է,- ավելացրեց Վահագնը,- որ թշնամին իր հիմնական ուժերը դեռ մարտի մեջ չի մտցրել,- այնպես որ դեռ վաղ է դատել:
Այդ պահին իր էշի վրա սուրալով ներկայացավ մի սուրհանդակ.
- Տեր իշխան,- դարձավ նա Վահագնին,- սպարապետը հրամայեց հայտնել, որ շուտով հիմնական ուժերով հզոր հարված է սպասվում:
- Հայտնիր սպարապետին, որ մենք պատրաստ ենք,- ճանապարհեց սուրհանդակին Վահագնը:

Շուտով մեր դիտակետից տեսանք, թե ինչպես թշնամու հսկայական ուժեր սկսեցին սողալ մեր ուղղությամբ: Վահագնին թողնելով դիտակետում` ես ու Հայկը վերադարձանք մերոնց մոտ: Մոտեցած թշնամին այս անգամ էլ կանգ առավ ու մեր վրա թափեց նետերի ու քարերի մի ամբողջ հեղեղ: Աղեղնավորներս պատասխան հարված հասցրին, որից ու իր գործողությունների անարդյունավետությունից էլ վերջնականապես կատաղած Անապատի որդիները կրկին անցան ուղղակի հարձակման: Առատ կորուստներ տալով` նրանց այնուհադերձ հաջողվեց մոտենալ վահանափակին, որի հետ հզոր մարտ բռնկվեց: Այս անգամ թշնամին հատուկ պատրաստություններ էր տեսել: Հատուկ ընտրված հսկայամարմին ու հաղթանդամ Անապատի որդիները սկսեցին ծանր գուրզերով ու մահակներով հզոր հարվածներ հասցնել վահանափակին: Սրանք ընկնում էին, նրանց փոխարինում էին նորերը, ու թեև առայժմ առավելությունը վահանափակիս կողմն էր, սակայն արդեն ակնհայտ էր դառնում, որ այսպես շարունակվելու դեպքում կուտիների վահանափակի գործը դժվար է լինելու…

Բայց մերոնք դեռևս դիմանում էին, աղեղնավորներս ակտիվ գործում էին և այս ամենի արդյունքում թշնամին անընդհատ հետ էր շպրտվում,
թեև կուտիներս էլ գործում էին ուժերի ծայրահեղ լարումով ու արդեն որոշակի կորուստներ էին կրել: Մի հարմար պահ որսալով` ես կրկին բարձրացա Վահագնիս մոտ: Այստեղ ինձ սպասում էին ծանր լուրեր: Պարզվեց, որ թշնամին, կախվելով մեր թևերից, միաժամանակ էլ հզոր հարված է հասցրել կենտրոնում, որտեղ նրան հաջողվել է ճեղքել մեր պաշտպանությունը և նահանջ պարտադրել մերոնց: Մեր դիտակետից ևս պարզ երևում էր, որ թշնամին սեպվել է մեր դասավորության մեջ ու անընդհատ նորանոր ջոկատներ է տեղավորում այնտեղ:

- Եթե սրանք էլ մտնեն մարտի մեջ, թեժ տուրուդմփոց կլինի,- իր կարծիքը հայտնեց կրկին մեր դիտակետ բարձրացած Հայկը:
Այդ պահին Սևակը խիստ մտահոգված տեսքով մոտեցավ մեզ.
- Տեր իշխան,- հայտնեց նա,- սպարապետը ծանր վիրավորված է ու նրան ուշակորույս վիճակում տարել են թիկունք: Բուժակները հույս չեն տալիս…
- Ի՞նչ,- չկարողացա զսպել ինձ ես,- դա ինչպե՞ս է պատահել:
- Ամեն ինչ տեղի է ունեցել կենտրոնում: Նկատելով մեր բանակի փախուստի նմանող շարժումները` սպարապետը իր գնդով հարվածել է թշնամուն ու, թեև արդյունքում կանգնեցրել է սրան ու կարգի բերել մեր կենտրոնը, սակայն ինքն էլ գուրզի մի ծանր հարված է ստացել գլխին: Ասում են նաև,- Սևակը տարօրինակ հայացքով մեզ նայեց,- որ Ռիշիադադը ողջ է և այժմ գտնվում է կենտրոնում` մեր շարքերը ճեղքած թշնամու մեջ:
- Չի կարող պատահել,- արձագանքեցի ես,- մեր գործակալները մի քանի անգամ հաստատել են նրա մահվան լուրը…
- Ինձ թվում է, որ այդ լուրերը Նարամ-Սուենն է տարածել` մեզ մոլորեցնելու համար,- խոսքերս հաստատեց Վահագնը,- ահա թե ինչ, այժմ մեզ պետք է թևային հարված հասցնել կենտրոնում ճեղքած առաջ եկած հակառակորդին: Ես արդեն պայմանավորվել եմ մեր աջ թևի հետ և հենց նրանց շարքում բարձրանա սպիտակ ծուխը…

Այդ պահին իր էշի վրա սուրալով մեր դիրքերը հասավ հերթական սուրհանդակը.
- Տեր իշխան,- դարձավ նա Վահագնին,- Մեծ քուրմը հրամայեց պահեստազորդ տեղափոխել կենտրոն:
- Կկատարվի,- որոշակի վարանումից հետո սուրհանդակին ճանապարհեց Վահագնը,- ոչինչ չեմ հասկանում…: Մենք մարտից առաջ այս դեպքը սպարապետի հետ նախատեսել էինք և հենց այս պահին պետք է թևային հարվածների մեջ առնեինք կենտրոնում առաջ եկած թշնամուն: Իսկ այստեղ… պահեստազորն են ուզում:

Այդ պահին ժամանեց ևս մի սուրհանդակ.
- Տեր իշխան, Մեծ քուրմը հրամայեց անմիջապես իրեն տալ պահեստազորդ…
Այս սուրհանդակն էլ մեկնեց: Վահագնը վճռական տեսքով ինձ դարձավ.
- Ահա թե ինչ, Հայկ, Մեծ քրմի հրամանը պետք է կատարվի: Ես տանում եմ պահեստազորը ու կլինեմ նրա հետ: Դու և դու, Հազարապետ,- դարձավ նա կուտիների հազարապետին,- մնացեք այս թևում ու շարունակեք պաշտպանվել: Հիշեք, որ պահեստային ուժեր չունեք ու եթե թշնամին ճեղքեց առաջ եկավ` միակ հույսը կուտիներն են…

[Lion]

Վահագնը Կորճայքի պահեստազորով մեկնեց, իսկ ես իմ դիտակետից տեսա, թե ինչպես հերթական անգամ Անապատի որդիների հարձակումը իմ թևում հետ շպրտվեց: Արդեն կեսօրից բավականին անցել էր: Սևակը ներկայացավ ինձ և հայտնեց, որ աջ թևն էլ են առանց պահեստազորի թողել: Վիճակը դառնում էր վտանգավոր: Ես սուրհանդակ ուղարկեցի Հազարապետ Հայկի մոտ ու, տեղեկացնլով թևերի վիճակի մասին, խնդիր դրեցի նրա առաջ դիմանալ ինչ գնով ուզում է լինի:

Շուտով իմ դիտակետից ես տեսա, թե ինչ է կատարում կենտրոնում: Այստեղ առաջին շարքում, մեր նահանջած ռազմիկների դիմաց, իրենց ընտիր զրահավորումի ու երկար, փայփլուն վահանների հետևում վահանափակ էր կազմել Նարամ-Սուենի Հատուկ գունդը, իսկ նրա հետևում, կարծես անգործության մեջ, տարածվել էին Անապատի որդիների բյուրերը: Հանկարծ ես տեսա, թե ինչպես մեր աշխարհազորը սկսեց կուտակվել թշնամու Հատուկ գնդի ուղղությամբ: Նույն պահին էլ թշնամու շարքերից աշխարհազորի վրա թափվեց նետերի ու քարերի մի ամբողջ հեղեղ: Աշխարհազորայինները լավ չէին զրահավորված ու միանգամից էլ սկսեցին կորուստներ կրել: Սակայն անմիջապես էլ, չշփոթվելով դրանից, հայերը անցան հարձակման: Ստացվեց նույն վիճակը, ինչ թևերում, սակայն հակառակ կարգով: Այս անգամ էլ վատ զրահավորված ու զինված ռազմիկները, նետերի ու քարերի հարվածների տակ ընկնելով ու կորուստներ կրելով, փորձում էին ճակատային հարվածով ճեղքել ընտիր պատրաստված ու հանդերձավորված ռազմիկներ վահանափակը: Դրանից լավ բան չէր ստացվելու…

Այս ընթացքում մեր թևում հետ մղվեցին ևս մի քանի գրոհներ: Սակայն ինքը թշնամին էլ ասես գրոհում էր մի տեսակ ալարկոտությամբ` կարծես ընդամենը նպատակ ունենալով մեզ գամել իր տեղում: Առայժմ Հազարապետ Հայկը դիմանում էր և իմ հոգսը առավելապես կենտրոնն էր: Այստեղ արդեն մի քանի անգամ մերոնք հետ էին մղվել: Դե, ինչքան էլ քաջ ու կատաղի լինեն, ամեն դեպքում թշնամին էլ երեխա չէր, իսկ զենքերի ու զրահների տեսակետից էլ հատկապես գերազանցում էր մերոնց:

Հանկարծ ես նկատեցի, որ արևի տակ փայլփլող զրահներով թշնամու վահանափակի վրա նետվեց Մաղխազական հազարյակը: Նույն պահին էլ Սևակը մոտեցավ ինձ.
- Տեր իշխան, կենտրոնում մերոնք ճակատային անարդյունք հարվածներից էական կորուստներ են կրում: Ինչ-որ մեկն ասել է Մեծ քրմին, թե իբր իր եղբայրը կենտրոնում է` հենց թշնամու մարտնչող ռազմիկների թիկունքում, և այժմ նա փորձում է եղբորն ազատել…
- Իսկ սրա՞ն ինչ կասես,- չկարողանալով ինձ զսպել` կենտրոնը մատնացույց արեցի ես:

Մաղխազական ընտիր ռազմիկների հարվածը, որոնք հարվածեցին աշխարհազորի հետ միասին, կարծես թե սկսեց բարելավել վիճակը: Շուտով ես նկատեցի, որ թշնամու վահանափակը ճեղքվում է և այն սկսում է երկու մասերի բաժանված վիճակում երկփեղկ դարպասի պես միջից բացվել: Սակայն դա ինչ-որ շատ արագ ու կազմակերպված էր տեղի ունենում: Մերոնք կարծես դա չնկատեցին, կամ էլ մարտի բովում դրա վրա ուշադրություն չդարձրին: Ես միայն հասցրեցի նկատել, որ աշխարհազորայինների մի մեծ խումբ, խառնված արդեն շարքերը խախտած մաղխազական գնդի ռազմիկների հետ, լցվեց այդ ճեղքից ներս: Սակայն մերոնք միանգամից էլ ընկան թշնամու վահանափակի բացված “փեղկերի” կողային հարվածի տակ, որի երկաթե ռազմիկները, ճզմելով մերոնց վերրջին շարքերը, կրկին փակեցին “դարպասները” և երկկողմանի վահանափակ կազմեցին: Նույն պահին էլ Անապատի որդիների բյուրերը իրենց կողմից ճակատային հարված հասցրեցին: Թշնամին ճարպկորեն շրջապատեց մեր կենտրոնը:

- Գրողը տանի,- գոռացի ես,- ես դրան սպասում էի…: Անապատի իժը արեց այն, ինչը մենք էինք պատրաստվում անել…

[Lion]

Հենց միաժամանակ իմ թևում էլ վիճակը կտրուկ բարդացավ: Կենտրոնից դեպի թևերը շարժված լրաուցիչ ուժերով համալրված Անապատի որդիները անցան հարձակման: Կրկին վարժ ու կարգավորված սկսեց գործել Կուտիների գունդը, սակայն թշնամին էլ այս անգամ հարվածեց հզորագույն կերպով: Այդ պահին Սևակը հայտնեց.
- Տեր իշխան, կենտրոնի ճեղքվածքի մեջ էր Մեծ քուրմը: Ասում են փորձում էր փրկել եղբորը, սակայն արդեն ինքն է գերվել…

Ես մի հայացք էլ գցեցի կենտրոն, որտեղ արդեն պարզ էր մարտի տխուր պատկերը: Շրջապատման մեջ հայտնված հայերը մարտնչում էին արիների վայել կերպով: Հատկապես հզոր էին կռվում Մախղազական գնդի ռազմիկները` ակհայտորեն փորձելով հետ խլել Թախիշաթալին:
- Անօգուտ է,- ձեռքը թափ տվեց Սևակը ու ես նկատեցի, թե ինչպես մշտապես հանգիստ հետախույզիս այտն ի վար միայնակ մի արցունք գլորվեց,- Մեծ քրմին արդեն հեռացրել են այնտեղից: Ափսո՜ո՜ս տղերքը…

Ես զգացի, որ մենք մարտն արդեն տանուլ ենք տալիս: Շատ շուտով թշնամին վերջնականապես կոչնչացնի մեր շրջապատված ռազմիկներին, որից հետո կենտրոնում նրա դեմ այլևս և ոչ մի լուրջ ուժ չի մնա:
- Սևակ, ի՞նչ լուր կա Վահագնից:
- Տեր իշխան, Կորճայքի բանակը ճեղքման մեջ մտած ուժերի հետ էր…,- հառաչեց Սևակը:

Ես սպասում էի դրան, սակայն, կարծես թե ինչ-որ մի չնչին հույսով փորձելով խաբել ինձ, հարց էի ուղղել Սևակին: Կարծես սիրտս դաշույն խրեցին: Ես, մի պահ չկարողանալով ոտքի վրա մնալ, նստեցի գետնին: Սևակը արագորեն մոտեցավ ինձ, սակայն ես արդեն ինձ հավաքել էի: Պետք էր մարտի շարունակությունը վարել և գոնե կուտիներիս փրկել: Ես դարձա Սևակին.
- Հենց հիմա տեղեկացրու տավրոսցիքին, թող կանոնավոր նահանջեն: Հարվածեն, հետ շպրտեն թշնամուն ու նահանջեն: Հարվածեն` նահանջեն: Այլ ելք չկա՜…

Այդ պահին մեզ ներկայացավ մի սուրհանդակ:
- Տեր իշխան, Աղձնիքի իշխանը հրամայեց ինձ հայտնել քեզ, որ հարվածելով նահանջես,- հևաց սուրհանդակը,- հարվածես` նահանջեց, հարվածես` նահանջեց, այլ ելք չկա, հակառակ դեպքում շուտով թշնամու կենտրոնը դուրս կգա մեր թևերի թիկունք ու կկտրի մեզ: Ինքն արդեն ծանր մարտերով նահանջում է…
- Կեցցե՜ս, Դավիթ իշխան,- գլխով արեցի ես սուրհանդակին,- հայտնի տիրոջդ, որ մենք էլ ենք այդ մտքին:

Սուրհանդակը մեկնեց: Ես դարձա Սևակին:
- Հավաքիր “Դաշույն”-ը ա՜յ այն բլրի վրա,- ցույց տվեցի բավականին արևելք գտնվող մի բլրակ,- ու սպասիր ինձ մինչև ուշ գիշեր: Ես կգամ: Եթե չեկա` գործիր ըստ իրավիճակի: Իսկ մինչ այդ մնա դրոշիս մոտ, պահպանիր այն ու նրա թափահարումով տեղյակ պահիր ինձ կարևոր լուրերի մասին: Ես իջնում եմ մերոնց մոտ: Պատրաստ եղիր նահանջելուն: Հենց սկսեցի նահանջել` գործիր:

Իրոք, վերևում իմ մնալուց արդեն օգուտ չկար: Բոլոր գործողություններն արդեն կարծես թե արված էին և այժմ ժամանակն էր մերոնց մասին մտածելու: Ես իջա կուտիների շարքերը, որոնք հերթական անգամ հետ էին շպրտել թշնամուն: Նույն պահին էլ մերկացրած թուրը ձեռքին մոտս վազեց արյան մեջ կորած Հազարապետ Հայկը.
- Տեր իշխան, թշնամին հետ է շպրտված, սակայն մենք նրան երկար չենք պահի: Նա հարվածում է մեծ ուժով ու մերոնք էլ են արդեն կորուստներ կրել:
- Մենք նահանջում ենք,- դարձա ես Հազարապետիս,- հրաման կա մեր թևին նահանջել,- գիտակցաբար ստեցի ես,- հայտնիր հարյուրապետերիդ` մենք վահանափակերի շարքեր կազմելով նահանջում ենք ու թող նրանք հատկապես ուշադիր լինեն կենտրոնից: Այնտեղ թշնամին ջարդվում է, սակայն նրա առանձին ջոկատներ հնարավոր է մեզ հարվածեն կողքից:

[Lion]

Հազարապետ Հայկը մի տարօրինակ հայացք գցեց վրաս, սակայն վաղեմի սովորությանը հավատարիմ վազեց հրամանը կատարելու: Նիզակակիրների նահանջը պետք է կարգավորեր Հայկը, իսկ աղեղնավորներինը` ես: Մոտս կանչեցի աղեղնավորների հարյուրապետերին ու Հայկին ասած ձևով ստելով նրանց էլ, հրամայեցի պատրաստվել քայլ առ քայլ նահանջելու: Նույն պահին էլ աղեղնավորներիս ջոկատները վահանավորների հետ երեք երկար շարքեր կազմեցին ու սկսեցին արդեն ինձ ծանոթ ձևով ու լիակատար կարգապահության մեջ նահանջել: Մեկ ժամից մերոնք արդեն բլրի գագաթին էին` երբեմնի իմ դիտակետում: Սևակն արդեն մեկնել էր: Միայն այստեղ հարյուրապետերս տեսան ու զգացին, թե ինչպիսի աղետ է տեղի ունեցել կենտրոնում: Այնտեղ մարտն արդեն դադարում էր, թեև առանձին ջոկատներ կամ ռազմիկներ դեռ շարունակում էին դիմադրել:
- Տեր իշխան,- մոտս վազեց Հայկը,- մերո՜նք…, այնտե՜ղ,- նա թրով ցույց տվեց կենտրոնը,- իշխան Վահա՜գնը…
- Հազարապետ Հա՜յկ,- ամուր ու խիստ ձայնով հրամայեցի Հազարապետիս,- նահանջիր անփոփոխ կերպո՜վ: Քեզ իրավունք եմ տալիս մահով պատժել խուճապի մատնվող ցանկացած մեկին: Հայրս ռազմիկ էր..., Հազարապե՜տ, տե՜ղդ,- գոռացի ես, չնայած սիրտս կտրտվում էր Վահագնիս համար:

Կուտիները շարունակեցին նահանջել: Նույն պահին էլ հայտնեցին, որ Աղձնիքի բանակն էլ մեր կերպ ծանր մարտերով նահանջում է:

Մոտ մեկ ժամանոց կազմակերպված ու վահանափակերի շարափոխ նահանջից հետո մենք արդեն բավականին հեռացել էինք: Սակայն այդ պահին տեղի ունեցավ անսպասելին: Կենտրոնից մեր ուղղությամբ շարժվող էլամցիների բանակը դուրս եկավ վահանափակերիս շարքի մոտ մեր աջից ու միանգամից էլ հզոր հարված հասցրեց: Սրանց օժանդակեցին ճակատից հարվածող Անապատի որդիները: Այդ պահին ես հերթական վահանափակի մոտ էին` Հազարապետի հետ: Մենք միաժամանակ նկատեցինք թևից մեզ վրա եկող էլամցիներին: Դեռ լավ էր, որ հենց այդ պահին հերթական վահանափակը արդեն շարժման մեջ էր և նահանջում էր: Ես նետվեցի մեր ձախով դեպի թիկունք վազողների հետևից, իսկ Հազարապետը` աջով հեռացածների:
- Հարյուրապետեր,- մի կերպ հեռացածների մեջ հրամանատարներին գտնելով դարձա նրանց,- հենց հիմա հետ դարձրեք ռազմիկներիդ ու իմ հետևից:

Հետս կար մոտ հազար ռազմիկ: Ես վահանափակերիս երրորդ շարքի առջևով ռազմիկներիս անցկացրի մյուս թև, որտեղ գրեթե նույնքան էլ ռազմիկների հետ Հազարապետ Հայկը մի կերպ հասցնելով վահանափակ կառուցել հուսահատ մարտ էր մղում տասնապատիկ գերակշիռ թշնամու դեմ: Նույն պահին էլ աչքիս պոչով տես, որ ճակատից հարձակվող թշնամին էլ է արդեն մարտ մղում մերոնց հետ ճակատից:

Ես Հայկին մոտեցա այն պահին, երբ նրա վահանափակը արդեն խառնվել էր: Կուտիներս, մի կողմ նետելով արդեն երկար ու անօգուտ դարձած նիզակները, անցել էին թրերին: Այլ ելք իհարկե չկար, սակայն թրամարտի մեջ մենք կորցնում էինք մեր վահանափակին բնորոշ առավելությունը: Ինչևէ…

- Դեհ, բոլորիդ…, կանոնավոր նահանջի մեջ դրեք ռազմիկներին ու մանր խմբերով և անդադար մարտերով հեռացեք: Հավաքատեղին` Արարադ լեռան [1] hյուսիսային լա՜նջ,- գոռացի ես մոտս գտնվող հետևի շարքերի այդ պահին չմարտնչող հարյուրապետերին,- իսկ առայժմ, առաջի երկու վահանափակ` սրա՜նց վրա,- ես թրովս ցույց տվեցի ճակատից հարվածած թշնամուն,- մյուսներն` իմ հետևի՜ց…

Հարյուրապետերս վազեցին դեպի իրենց շարքերը: Նույն պահին էլ իմ հետ գտնվողները հարվածեցին թևից հարձակվող էլամցիներին, իսկ առաջին շարքերն արդեն խառը մերձամարտի անցան ճակատից հարձակվող Անապատի որդիների դեմ: Մարտը աստիճանաբար սկսեց կորցնել կառավարումը, առանձին հարյուրապետեր մնացին իրենք իրենց:

________________
[1] Լեռնագագաթ և լեռնաշղթա Կորճայքի հարավ-արևմուտքում:

[Lion]

Ըստ էության ես ինքս էլ վերածվեցի հարյուրապետի, իսկ որոշ ժամանակ անց` մի սովորական ռազմիկի: Սկսվել էր մի կատաղի մերձամարտ ու արդեն որևէ հրաման տալը կամ կազմակերպված քայլ իրականացնելը դարձել էր անհնար: Ես հարվածում էի ռազմիկներիս հավասար, սակայն արդեն պարզ էր, որ թշնամին սկսում է գերակշռել: Մեր թշնամիներին էին միանում կենտրոնից ժամանած Անապատի որդիների նորանոր խմբեր: Թշնամին ալիք առ ալիք ուժեղացնում էր ճնշումը և կուտիներն աստիճանաբար նահանջում էին` ընդհանուր ուղղություն բռնելով դեպի արևելք: Մեր թիկունքում բավականին հաջող գործում էր “Աստղիկ”-ը, որը նետահարությամբ փորձում էր օգնել մեզ:

Ես մի պահ տարվեցի մարտով ու հանկարծ ինձ գտա գրեթե միայնակ` շրջապատված էլամցիների ու Անապատի որդիների մի մեծ խմբով: Սակայն նման բաներն ինձ համար նորություն չէին: Ես կտրող հարվածով փորից թրատեցի չափից ավելի հանդուգն մի ռազմիկի և վահանովս հարվածեցի երկրորդին, որի արդյունքում սա ուշագնաց տապալվեց գետնին: Նույն պահին էլ մի քանի նետ հետ թռան վահանիցս, իսկ դրանց հաջորդեց ծանր մահակի մի հզոր հարված: Վահանիս վերևի մասը ծռվեց, սակայն ես անմիջապես էլ թուրս խրեցի հարվածողի կուրծքը: Այս ամենին հաջորդեց մահակի մի երկրորդ հարված, որից վահանս մասերի բաժանվեց: Ես, սակայն, չշփոթվեցի: Աջ ոտքի ուղիղ հարվածով ես հարվածեցի մահակով զինված հակառակորդիս, որից հետո ձախ ձեռքով մերկացրի դաշույնս: Արագորեն շարժվելով թշնամիներիս մեջ` ես խոցեցի ևս մի քանիսին: Իրականացնելով այս ամենը` ես վերջում մի պահ կռացա և, դաշույնով հարվածելով տակից նիզակով խփել փորձող մի Անապատի որդու, սրան խոցեցի փորից: Նույն պահին էլ հետևիցս վրաս ընկավ այդ վիճակում էլ երկարակոթ տապարը ձեռքից բաց չթողած մի սպանված էլամցի, ոը փորձել էր թիկունքից հարվածել ինձ, սակայն վերջին պահին կոկորդից խոցվել էր նետով: Ես դեռ սրանից չէի ազատվել, երբ մյուսն էլ արդեն ձեռքից գցելով երկար ու ծանր մուրճը, թավալվում էր նրա կողքին` հուսահատ շնչառությամբ բռնելով կուրծքը: Նույն պահին էլ տեսա, որ այդպես ժամանակին ինձ օգնության հասնողն ու ինձ հարվածել փորձողներին տապալողն անգերազանցելի Աստղիկն էր, որը տեղն ու տեղը կրկին լարեց աղեղը և աչքից խոցելով տապալեց թշնամու ռազմիկներից ևս մեկին: Զգալով, որ ձեռնամարտում ինձ հետ դժվար է` Անապատի որդիները և էլամցիք մի պահ հեռացան ու պատրաստվեցին իրենց աղեղներից նետերի տարափ թափել մեզ վրա: Ես նետվեցի դեպի Աստղիկը ու նրան ծածկեցի իմ հետևում: Դե ես զրահավորված էի ու բացի այդ ինձ սպանելն էլ այդքան հեշտ չէր…: Քարե ծայրակալով մի քանի նետեր հետ թռան զրահներիցս, սակայն մեկը հարվածեց այտիս ու քերծելով անցավ, արյունոտելով և մի պահ շշմեցնելով ինձ, մեկը ցցվեց ուսիս, իսկ մյուսը` աջ ձեռքիս դաստակին: Թշնամին շարունակեց նետահարել, բայց դե անհրաժեշտ ժամանակն արդեն շահված էր: Մենք սկսեցինք արագորեն վազել մերոնց հետևից, ընդ որում Աստղիկը գտնվում էր իմ առջևում ու ես շարունակում էի նրան պահպանելով իմ մարմնով: Այդ ընթացքում ես ոտքիս նետի մի համեմատաբար թեթև հարված էլ ստացա, սակայն Աստղիկին բարեբախտաբար ոչ մի քերծվածք բաժին չէր հասել…

Լավ էր, որ մութն աստիճանաբար սկսեց ընկնել: Մարտի բովում ու իջնող մթան պայմաններում կուտիներս սկսեցին փոքր խմբերով ու հետապնդողների հետ մանր մարտերով, իսկ հաճախ էլ միայն առանձին ռազմիկների մենամարտերով, հեռանալ: Ես մերոնց հետ էի, սակայն այդ ընթացքում ինչքան փորձեցի, այդպես էլ չգտա Հայկին: Դե ասենք կուտիների մեծ մասն էլ կորել կամ ցրվել էր: Դեռ լավ էր, որ իմ մատնանշած հեռավոր բլուրի վրա արդեն մթնով սկսեց մլմլալ դժվարությամբ զանազանվող մի փոքրիկ կրակ: Թշնամին դրա վրա ուշադրություն չդարձրեց, սակայն այդ մասին նախապես տեղյակ կուտիներիս համար դա հրամայական մի նշան էր` շարժվել դեպի արևելք ու հավաքվել սյդ բլուրի մոտ: Աննկատ ազատվեցի վրաս խրված նետերից ու Աստղիկի հետ ուղղություն վերցրի դեպի արևելք…

[Lion]

*

Արդեն կեսգիշերին ես, Աստղիկի ու մի քանի տասնյակ կուտիների հետ սկսեցի մոտենալ բլրին: Մենք մոտենում էին անընդհատ կռավոցներով, որ հանկարծ զոհ չդառնանք “Դաշույն”-ի դարանակալ ռազմիկներին, որոնք մթան մեջ մեզ կարող էին ընդունել Անապատի որդիների փոխարեն: Արդեն բլրի վրա ես թողեցի հետս եկող ռազմիկներին և գտա այս ամենը գովելի կերպով ու բավարար մակարդակով կազմակերպած Սևակին.
- Տեր իշխան,- ինձ տեսնելուն պես ուրախությունից շողաց Սևակը, սակայն միանգամից էլ գործի անցավ,- այս պահին ես արդեն հավաքել եմ մոտ երկու հազար ռազմիկ, սակայն անընդհատ մանր խմբերով կամ միայնակ ժամանում են նորանոր կուտիներ: Կարելի է սպասել, որ մինչև լուսաբաց մենք այստեղ կունենանք մոտ երեք հազարյակ: Համեմատաբար ամբողջական կազմով է հիմա այստեղ միայն ձեռնամարտին գրեթե չմասնակցած “Աստղիկ”-ը:
- Իսկ ընդհանու՞ր,- քարին նստելով հարցրեցի ես,- ընդհանուր վիճակն ինչպիսի՞ն է…
- Առայժմ որոշակի բան ասել դժվար է, սակայն մի բան պարզ է, որ մենք պարտվել ենք: Դե կենտրոնն արդեն այն ժամանակ հարվածի տակ ընկավ, իսկ մենք էլ նահանջեցինք: Կարելի է կարծել, որ մյուս թևն էլ, մի քիչ լավ կամ վատ, մեզ պես հեռացել է:
- Հազարապե՞տն ուր է:
- Առայժմ չի եկել, սակայն կարծես նրա զոհվելուն էլ ոչ-ոք ականատես չի եղել,- գլուխն օրորեց Սևակը:
Ես ոտքի կանգնեցի:
- Մոտս կանչիր “Դաշույն”-ը:
Կարճ ժամանակ անց ընտիր ռազմիկներս իրենց հարյուրապետի գլխավորությամբ շարված էին դիմացս.
- Սևակ, մնա այստեղ ու վերջին հասցրու այն, ինչ սկսել ես: Մինչև Հազարապետի երևալը կուտիների հրամանատարը դու ես: Աշխատիր մնալ այստեղ, սակայն քեզ նաև իրավունք եմ տալիս լինել խոհեմ ու գործել ըստ իրավիճակի: Դե իսկ ձեզ, տղերք, ես կանչել եմ մի կարևոր գործի համար,- դարձա ես “Դաշույն”-իս ռազմիկներին,- հենց հիմա, դեռևս մթնով, մենք պետք է սողոսկենք կենտրոն, այն վայրը, որտեղ տեղի ունեցավ ամենաթեժ մարտը, ու փորձենք գտնել հորս` իշխան Վահագնին: Չգիտեմ ինչ և ոնց, բայց հորս դիակը պիտի գտնվի: Իմ կողմից գտնողին խոշոր պարգև եմ խոստանում…
- Տեր իշխան,- խոսեց “Դաշույն”-ի հրամանատար Գլակը,- թույլ տուր ասել մեր բոլորի անունից: Մեր իշխանին գտնելը բոլորիս հոգու պարտքն է և մենք հրաժարվում ենք քո խոստացած պարգևից: Նա մեր բոլորիս հայրն էր, իսկ որդին ամեն դեպքում, առանց որևէ պարգևի, պարտավոր է գտնել հոր մարմինը…

[armen9494]

Ինչ ասեմ, դեպքերի հիանալի ընթացք
Իսկ եթե լուրջ` ստեղ արդեն ասելու բան էլ չկա, ոչ էլ քննարկելու էս հատվածը կարդալով, նույնիսկ չես էլ ուզում ասել «հրաշալի գործ է», չէ, ինձ սխալ մի հասյացեք, ես դա ասում եմ միայն այն պատճառով, որ դեպքերն իրոք շատ ցավալի էին

Lion ջան, տեսնում ես, թե ինչ հիանալի գործ է ստացվել, որ մարդ ոչ միայն կարդում է, ոչ միայն պատկերացնում, այլև.... ոնց բացատրեմ... երևի ասեմ «զգում է»(չնայած դա էլ մի փոքր այն չէ, չգիտեմ, հիմա չեմ կարում գտնել հարմար բառը, որ բացատրեմ. կարծում եմ մենք իրար հասկացանք)
Գործն իրոք որ հրաշալի է, լա կլինի կարդալ մարտի շարունակությունը, կարծում եմ շաաաատ հետաքրքիր պիտի լինի և շատ լուրջ ու հետաքրքիր ստրատեգիա մշակվի, դե իհարկե, մեր հերոսի` Հայկի կողմից:

[Lion]

*

Ես մարխը մոտեցրի իրար վրա մի մեծ քառակուսու մեջ շարված փայտերի կույտին և անմիջապես էլ բլրալանջից իջա ներքև: Ճակատամարտում զոհված կորճայքցիներս իրենց իշխան Վահագնի գլխավորությամբ ճախրեցին դեպի վերև…: Մռայլ ու ամպամած մի օր էր, թեև անձրև չէր գալիս: Կոկորդս սեղմվում էր ու ես չէի կարողանում խոսել…

“Դաշույն”-իս ռազմիկներին էի պարտական, որ կարողացան գտնել ու ճակատամարտի դաշտից դուրս բերել մի քանի տեղից նետահարված, նիզակներով խոցոտված ու թրերի հարվածներ վրան ընդունած Վահագնիս մարմինը: Տղաս արժանի էր եղել իր անվանը և ընկած էր սեփական ձեռքով տապալված բազմաթիվ հակառակորդների դիակների վրա: Հենց ճակատամարտի հաջորդ իսկ օրը թշնամին ավարառության ենթարկեց ընկած հայերի դիակները, որից հետո անհապաղ շարժվեց դեպի հյուսիս: Ճակատամարտում երկու կողմերի սպանվածների դիակները Նարամ-Սուենի հրամանով կիտվել էին մի փոքրիկ կիրճում և իրականացված փլուզումով ծածկվել մի մեծ ու եղբայրական գերեզմանում: Սակայն մինչ այդ Վահագնիս ու մի քանի հայտնի տոհմապետերի դիակներ մեզ արդեն հաջողվել էր հեռացնել…

… Շուրջ բոլորս հավաքված էին կուտիները` իրենց մի քանի տեղից վիրավորված ու գունատ Հազարապետի գլխավորությամբ, տոհմապետեր և հասարակ կորճայքցիք: Ես կանգնել էի բլրի ներքևում ու չէի կարողանում խոսել: Վաղուց էր, որ նման վիշտ չէի զգացել: Վերջին անգամ այսպես սգացել էի Նունեի մահը: Կորճայքցիք ու հարազատ կուտիներս ևս իրենց կորցրել էին: Շուտով դամբարանաթմբի վերածված բլրի շուրջ բարձրացավ վահաններին թրերի ու նիզակների հարվածներից առաջացած մի մեղմ զրնգոց, որն աստիճանաբար ուժեղացավ: Այդ կուտիներն էին իրենց սովորության համաձայն հավերժ ճանփորդության ուղարկում սիրելի իշխանին և իրենց զոհված ընկերներին: Երկաթի այդ շաչյունը բարձրացավ վեր, ավելի վեր ու ձուլվեց ամպերին: Մռայլ ու ամպամած մի օր էր…

…Սակայն ես ինձ թույլ չտվեցի երկար հանձնված մնալ վշտին, մանավանդ որ կրած պարտությունից հետո Արարտայի վիճակը խիստ ծանրացել էր: Ճակատամարտից անմիջապես հետո Նարամ-Սուենն իր բանակը շարժել էր Տիգրիսի հովտով դեպի հյուսիս: Կատաղի մարտեր էին ընթացել մեր ամրոցաշինական ողջ համակարգում: Թշնամուն այնուհանդերձ հաջողվել էր գրավել Սապփա, Բզաբդե և Փյունիկ գլխավոր ամրոցները ու նրանց հարող բերդերի մանր շղթան: Սակայն դա էլ թշնամու վրա էժան չէր նստել և այժմ նրա բանակը հանգստանում էր Հայոց Միջագետք նահանգի ծայր արևելքում` Կորդուքի անմիջական հարևանությամբ: Մենք պարտավոր էինք հոգալ երկրի ապահովությունը, իսկ սգին հանձնվելը մեզ կործանարար անգործության էր դատապարտում…

Հողարկավորության հենց հաջորդ օրը ես մոտս կանչեցի Հազարապետ Հայկին և Սևակին ու պահանջեցի մանրամասն զեկուցել իրենց հանձնված գործերի մասին:
- Տեր իշխան,- առաջինը խոսեց Հազարապետ Հայկը,- վերջին ճակատամարտում մենք բավականին կորուստներ կրեցինք: Կուտիներից շարքից դուրս է եկել` սպանվել և ծանր վիրավորվել է երեք հազար չորս հարյուր տաս մարդ, մեր աշխարհազորից` մոտ հինգ հազար ռազմիկ: Սակայն այժմ Կուտիների գունդը վեց ու կես հազարի կազմով պատրաստ է կատարել քո ցանկացած հրամանը: Նույնը կարող եմ ասել նաև մեր աշխարհազորի մասին, որի տոհմապետերն ու առանձին ռազմիկներ շատ վճռականորեն են տրամադրված:
- Քեզ մո՞տ ինչ կա,- հարցրեցի ես Սևակին:
- Տեր իշխան,- ոտքի կագնեց Սևակը, իսկ Հայկը նստեց,- մեր հետախույզները հայտնում են, որ Աղձնիքի հարավ-արևելյան սահմանի մոտ կուտակված թշնամին պատրաստվում է շարունակել արշավանքը դեպի հյուսիս` ուղղություն ունենալով Ձորա Պահակ կիրճը և նպատակ ունենալով այդ կողմից ներխուժել Միջնաշխարհ: Սակայն դա հավանաբար տեղի կունենա միայն մոտ մի տաս օրից, քանի որ առայժմ ծանր ճակատամարտից, ամրոցների ու բերդերի գրավումից և իրենց սրընթաց երթից հոգնած թշնամին հանգստի է տեղավորվել, իսկ էլամցիք էլ դժգոհ են, քանի որ Նարամ-Սուենը ամենավտանգավոր տեղերը, պատճառ բռնելով նրանց լեռնեցի լինելը, հենց նրանց է ուղարկում ու վերջին օրերս նրանք բավականին տրորվել են: Սակայն Կուտիկ-Ինշուշինակն առայժմ հավատարիմ է Աքքադի արքային…
- Երկրո՞ւմ ինչ վիճակ է:
- Առայժմ Մեծ քուրմ չունենք, քանի որ ըստ իմ տվյալների թշնամին սպանել է գերված Թախիշաթալին: Սակայն Մեծ քրմի պարտականությունն առայժմ ժամանակավորապես կատարում է նրա որդին` քսանամյա Մադակ-Անին [1]:
- Սա՞ ինչպիսի մարդ է,- առանց ձևականությունների հարցրի ես:
- Ըստ իմ տեղեկություններ, տեր իշխան, սա ևս ժառանգել է իր նախնիների բնավորության բոլոր հիմնական գծերը, հատկապես նրանց անգործունայնությունը: Ծնվել է Անիում, դրա համար էլ ստացել է իր անունը ու դրանից բխող որոշակի գոռոզություն: Սակայն մյուս կողմից էլ պետք եղած դեպքում իր նախորդների համեմատ ավելի եռանդուն է և խելամիտ:
- Դե այսքանից հետո՞ էլ խելամիտ չլինի,- չկարողացա հեգնանքս թաքցնել ես:
- Սպարապետի պաշտոնում արդեն հաստատվել է մի քանի օր առաջ մահացած սպարապետ Արամի որդին` քառասունհինգամյա Հայկազունի Տիգրանը: Սպարապետի զորականներից մի քանիսը վիրավորված են, սակայն բարեբախտաբար ոչ-ոք այլևս սպանված չէ…

______________________
[1] Մադակ-Անի (մ.թ.ա. մոտ 2232-2205): Արարտայի Մեծ քուրմ:

[Lion]

Այդ ժամանակ ներս մտավ սուրհանդակը և հայտնեց, որ սպարապետ Տիգրանը այժմ Մոկքում է և ինձ էլ հրավիրում է իր մոտ` խորհդակցելու մեր հետագա անելիքների մասին: Ես որոշ տեղեկություններ էլ ստացա Սևակից, որից հետո օգնականներիս բաց թողեցի, պատվիրելով ուշադիր հսկել Կորճայքն իմ բացակայությամբ…

… - Տղերք,- առանց ավելորդ ձևականությունների մեզ դիմեց ամբողջովին սև հագնված ու բավականին հաղթանդամ սպարապետ Տիգրանը,- մենք ծանր կորուստներ կրեցինք, կորցրինք մեր մտերիմներին: Սակայն մենք բոլորս էլ տղամարդիկ ենք, իսկ ընկածները ռազմիկներ էին: Դրա համար ես պահանջում եմ,- սպարապետ Տիգրանը իր կապույտ աչքերի ողջ ծանրությունն ուղղեց մեզ վրա,- սուգը թողնել կանանց: Մենք տղամարդիկ ենք, մենք ռազմիկներ ենք և մեր գործը երկիրը պաշտպանելն է: Խոսիր,- դարձավ նա գլխավոր Հետախույզ Հայակզունի Վիրաբին:

Ձախ թևն ամբողջովին վիրակապած ու կրծքին կապած գլխավոր Հետախույզը դժվարությամբ ոտքի կանգնեց.
- Հարգարժան սպարապետ, զորականներ, իշխաններ: Ձեզնից շատերն են ներկա եղել ճակատամարտին, դրա համար ես մանրուքները բաց կթողնեմ: Ասեմ միայն, որ կենտրոնի մեր անխոհեմ ճեղքումից հետո թշնամին մեզ այնտեղ ծանր կորուստներ պատճառեց, որից հետո սեղմեց նաև թևերում ու մենք ստիպված նահանջեցինք: Ողջ օրը տևած ճակատամարտի արդյունքում մենք կորցինք երեք, թշնամին` երկու բյուր ռազմիկ: Սակայն այժմ մեր բանակը կրկին կենտրոնացած է և պատրաստ է մարտի: Ճակատամարտին հաջորդող օրերում թշնամին գրոհեց Տիգրիս գետի հովտում սփռված մեր ամրոցաշինական համակարգը: Այժմ այն գրավված է և ավերված, սակայն դա թշնամու վրա էժան չի նստել: Նա այդ գործի վրա կորցրել է մոտ մեկ բյուր ռազմիկ` ընդ որում մեր կայազորերի մեծ մասին հաջողվել է գաղտնուղիներով հեռանալ ու միանալ մեզ և նրանք քիչ կորուստներ են կրել: Այժմ,- շարունակեց նա,- ըստ մեզ հասած տեղեկությունների թշնամին պատրաստվում է արշավանքը շարունակել դեպի հյուսիս` փորձելով անցնել Ձորա Պահակով: Բարեբախտաբար այն ժամանակին հզոր կերպով ամրացվել է, դրա համար էլ, եթե ամրություններին գումարենք նաև մեր կայազորերի խիզախություն ու մեր բանակի գործողությունները, դա նրան դժվար թե հաջողվի: Ասեմ նաև, որ շարժման մեջ է մտել նաև Հայոց Միջագետքում գտնվող թշնամու բանակը, որը շուտով կմիանա Նարամ-Սուենի հիմնական բանակին, որի արդյունքում թշնամին կունենա տասնչորս բյուրանոց մի բանակ: Կումուխայում գտնվող մեր բանակն էլ, սակայն, իր հերթին է շարժվել դեպի արևմուտք և մոտ օրերս կհայտնվի Ձորա Պահակի կիրճի մյուս կողմում: Այսպիսով, չնայած մենք պարտվեցինք ու ծանր կորուստներ կրեցինք, սակայն ոչինչ դեռ կորած չէ…
- Ավելին,- վճռական տեսքով ոտքի կանգնեց սպարապետ Տիգրանը և նայեց հավաքվածներին,- թշնամու հետ բանակցության և հաշտության ցանկացած փորձ իմ կողմից կորակվի որպես դավաճանություն ու խստորեն կպատժվի… և սա հայտնեք բոլորին: Դրա համար չընկան այնքան ընտիր հայեր, որ հիմա մենք բանակցենք: Թշնամին կվերադառնա իր անապատը, դա ես եմ ձեզ խոստանում, նույնիսկ եթե ես ստիպված լինեմ նրա հետ մարտնչելով մինչև Գուգարք հասնել:

Սպարապետի զորականների մեջ տարածվեց համաձայնության մի գվվոց, որը փոխանցվեց նաև հավաքված իշխաններին:
- Կորճայքի տեր,- ձեռքով ինձ նշան արեց սպարապետը,- ի՞նչ վիճակում է նահանգդ:
- Տեր սպարապետ,- ոտքի կանգնեց ես ու գլուխ տվեցի ներկաներին,- իմ քսան բյուրանոց բանակից շարքից դուրս է եկել ութ հազար ռազմիկ, սակայն մյուսները տրամադրված են խիստ վճռականորեն: Մենք պատրաստ ենք ցանկացած պահի կրկին մարտի մեջ մտնելու,- ձայնս բարձրացրի ես ու խոսքս արդեն ուղղեցի ներկաներին,- և լիովին համամիտ ենք սպարապետի հետ:
- Դա լավ է,- հավանությամբ գլխով արեց սպարապետը, որից հետո դարձավ ներկաներին,- մեր կարծիքով Ձորա Պահակում բավարար կորուստներ կրելուց հետո թշնամին այնուհադերձ կշարժվի դեպի արևելք` մտնելով Մոկք: Այստեղ ևս կա բավարար ամրոցաշինական համակարգ, սակայն հենց դրա վերջում արդեն մենք նրան կդիմավորենք և մի լավ ջարդ կտանք: Լսեք իմ հրամանը` Արարտայի ողջ բանակին` աշխարհազորային և մշտական: Անհրաժեշտ կայազորային ուժերից բացի բոլոր ուժերը կենտրոնացնել Ռշտունիքում , որտեղից մենք առիթի դեպքում արագորեն կմոտենանք Մոկքին…

Երեկոյան սպարապետ Տիգրանը ինձ իր մոտ կանչեց.
- Իշխան Հայկ,- դարձավ նա ինձ,- քո ուժերն առայժմ չես տեղաշարժի, մինչև թշնամին Մոկք չհասնի, որից հետո արագորեն կմիանաս ինձ: Իսկ առայժմ պաշտպանիր նահանգդ, չնայած դժվար թե նա քո կողմը շուռ գա:
- Կկատարվի, տեր սպարապետ,- խոնհարվեցի ես:
- Հայրս մահանալիս ինչ-որ բան ասաց արևմուտքում քո ձեռք բերած պայմանավորվածությունների ու բյուրավոր Արբակի մասին, սակայն ես նրան լավ չհասկացա: Միայն հասկացա այնքանը, որը դու ամեն ինչ գիտես…

Ես սպարապետին տեղեկացրի վերջին տարիների մեր համատեղ ջանքերի մասին, որից նա կարծես զվարթացավ:
- Դե դա գաղտնիք է եղել և հայրս նույնիսկ ինձ չի ասել: Սակայն այժմ տեսնում եմ, որ դուք ճիշտ ուղղության վրա եք: Մնում է հասնել նրան, որ լուլլուբեյցիները իջնեն իրենց լեռներից և անկազնակերպ ձևով ասպատակեն Միջագետքի հյուսիս-արևելքը: Իսկ այդ դեպքում արդեն մյուս տարի մենք հաստատ կկարողանանք հույս դնել Անուբանիի բանակի վրա…

______________________
[1] Ռշտունիք: Գավառ Վասպուրականում` Վանա լճի հարավում: