Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

- Հարգելի իմ ընկեր,- ինքն էլ իր հերթին իմ ափսեն լցնելով ինչով պատահի` ինձ դարձավ Լուլլուբումի արքան,- լսիր թե ես քեզ ինչ կասեմ,- նա ձայնը ցածրացրեց ու դարձավ ինձ,- մեր մեջ ասած ես էլ եմ քո կարծիքին ու իմ ձեռքերն էլ են վաղուց քոր գալիս Անապատի այդ դուրսպրծուկին մի լավ քոթակելու համար: Ախր ես արդեն ա՜յ այսքան,- Անուբանին մատները քսեց ծնոտին,- կուշտ եմ այս ապուշ Պամբայից: Դե իսկ որդինե՜րս…: Ես որ նրանց չարգելեմ, չէ՞, հենց հիմա կհեռանան: Բայց դե ի՞նչ անեմ, առայժմ նա ոսկով է վճարում, իսկ իմոնց ուրիշ բան կարծես թե պետք էլ չէ:
- Պա՜հ, ոսկո՜վ, ասեցիր, է՜լի,- դիտավորյալ ուժեղ փռթկացրեցի, որից հետո ընտիր խուրմայի մի կտոր դնելով զրուցակցիս ափսեի մեջ` կռթնեցի նրա ուսին,- ձեզ պես ազնվազարմ ու փառահեղ ռազմիկների համար ոսկին ի՞նչ է: Ես նույնիսկ վստահ եմ, որ ձեր համար դա չէ գլխավորը: Ուղղակի դուք պաշտպանում եք թույլ ազգերին, այսքան մի բան: Կեր, կեր, սա հատուկ քեզ համար եմ բերել տվել,- խուրմայի ևս մի լավ կտոր էլ դրեցի զրուցակցիս ափսեի մեջ,- այ կարող է մի ուրիշ ազգ էլ ձեզ որպես նվեր ոսկի տալ և դուք…

Կարծես թե գինովցածությունցի այլևս չկարողանալով խոսել, մի պահ հետ ընկա աթոռին ու լռեցի:
- Ուրիշ ա՜զգ,- ձգեց Անուբանին,- ի՞նչ ուրիշ ազգ:
- Արի մոտ, արի մոտիկ ասեմ,- կռթնեցի զրուցակցիս թևին,- ախր ի՞նչ եք դուք կորցրել այստեղ, հ՞ը…: Պամբայի ժլատությունն ու դաժանությո՞ւնը, չէ, Լուլլուբումի ձեր հարազատ երկից հեռու գտնվե՞լը, չէ, բա էլ ի՞նչ…
- Լավ, բա ի՞նչ անենք:

Ես մի լավ կտոր հալվա դրեցի Անուբանիի ափսեի մեջ, նրա գավը լցրեցի գինով ու, կարծես թե իմիջայլոց, շարունակեցի.
- Դուք ուժեղ ժողովուրդ եք: Մենք թույլ ենք, բայց մեր երկիրը, հաստատ, ոչ Խաթթիից է աղքատ, ոչ էլ մենք նրանից քիչ ոսկի ունենք, բա՜: Մենակ ձեր պես մեկն է պակասում, որ այդ անիծյալ Նարամ-Սուենի քթին հասցնի, որից հետո ոսկով, ավարով ու ձեռք բերած փառքով կամ վերադառնա իր երկիր, կամ էլ շարունակի մեզ պաշտպանել: Իսկ այս ապուշ Պամբան թող նստի իր Խաթթիում…
- Այո՜ո՜, լա՜վ կլիներ, լա՜վ կլիներ,- ձգեց արդեն բավականին հարբած զրուցակիցս,- ոսկին վատ բան չի՜…
- Իհարկե,- տեղն ու տեղը նրան հաստատեցի ես,- մանավանդ, որ Արարտայի ոսկին ձեզ կհասնի ավելի շատ քանակությամբ և գլխավորը` միանգամից ու ամենասկզբում, ոչ թե ժլատ Պամբայի պես` ամեն ամիս ու մաս-մաս…
- Դու լավ մարդ ես,- օձիքիցս կախվեց Անուբանին,- տղաներիս արևը վկա, լավն ես: Քո կենացը, վաճառական եղբայր, քո կենացը…

Մենք չրխկացրեցինք գավերը, որից հետո շարունակեցինք քեֆը: Մի քանի ժամ անց ծառաները Անուբանիին տուն տարան: Ես սովոր էի մեր գինուն ու բացի այդ էլ ուժեղ մարմին ունեի, դրա համար էլ միայն գլուխս էր ուրախ զրնգում: “Լա՜վ է”,- ծիծաղեցի ես մտքումս,- “եթե ես թեկուզ մի քիչ ճանաչում եմ քեզ, Լուլլուբումի արքա Անուբանի, դու հենց վաղը կրկին այս տանը կլինես”…

[Lion]

Հաջորդ օրը առավոտ շուտ Անուբանին կրկին իմ տանն էր: Այս անգամ նա մտահոգ, սակայն վճռական տեսք ուներ:
- Երեկ մենք կարծես թե լավ քեֆ արեցինք,- սկսեց նա,- ինչ ասես որ չխոսեցինք…: Օֆ՜ֆ՜ֆ, գլուխս ոնց է ցավում:
Անմիջապես մի մեծ գավ գարեջուր դրեցի սեղանին ու առաջարկեցի մանր կումերով աստիճանաբար խմել այն:
- Ինչ ենք խոսե՞լ, որ,- զգուշորեն երեկվա թեմային վերադարձա ես,- կարգին չեմ էլ հիշում…
- Իսկ ես հիշում եմ…, ինչ էլ համով բան է,- շրթունքները սրբեց Անուբանին,- դու ինչ-որ ոսկու մասին էիր ասում…
- Հա՜ա՜,- հիշեցի ես,- աղոտ հիշում եմ…: Գիտե՜ս, մեր մոտ շատ կուզենային, որ լուլլուբեյցի ռազմիկները մեզ պաշտպանեն: Ախր այդ անիծյալ Նարամ-Սուենը եթե մեր երկիրը գրավեց, չէ՞, ամեն ինչ կտանի, իսկ այսպես գոնե մեր ոսկու մի մասը ձեզ տալով, մենք մնացածն ու երկիրը կփրկենք: Դրա համար մեր Մեծ քուրմն արդեն աղոթում է տաճարներում…
- Եթե դուք տաք տարվա համար Պամբայի տված ոսկուց կրկնակի անգամ ավել, մենք համաձայն ենք,- ռազմիկին վայել ուղղամտությամբ գործի անցավ Անուբանին:
- Դա շա՜տ է,- ես մի պահ տատանվեցի:
- Լավ, այնքան, որքան Պամբան ու մի հատ էլ դրա կեսը:
- Գիտե՞ս, հարգարժան իշխան, ես դեռ պետք է հայտնեմ Արարտա ու այնտեղից համաձայնություն ստանամ: Այ եթե դու ուզեիր Պամբայի տված ոսկու չափով ու մեկ էլ դրա կեսի կեսը, ես միանգամից կհամաձայնվեի: Հենց հիմա էլ Անիում [1] այդքան ոսկի կա ու այն միանգամից ձերը կլինի…
- Ես համաձայն եմ,- մի պահ ընդմիջումից հետո վճռականորեն ձեռքը մեկնեց Անուբանին,- դուք այդ ոսկին պատրաստ պահում եք, իսկ ես իմ բոլոր ռազմիկներով գալիս եմ ձեզ մոտ: Մեկ տարի հետո արդեն նորից կպայմանավորվենք:
- Համաձայն եմ,- Լուլլուբումի արքայի ձեռքը սեղմեցի ես, որից հետո զրուցակցիս տվեցի դաշույնս,- դու հավաքիր քո ռազմիկներին և պատրաստ եղիր: Եթե ես էլ չեկա, ապա այս դաշույնի նման դաշույն ստանալուն պես անմիջապես շարժվիր Արարտա:
- Ես մինչև հեռավոր ծովերի ափերը ցրված ռազմիկներ ունեմ,- Անուբանին մի տեսակ մտահոգ նայեց վրաս,- դրանից այն կողմ էլ մարդիկ կան, որ կուզենան մեզ միանալ… օ՜ֆ՜ֆ՜ֆ՜, գլխացավս կարծես թե թողեց, ինչ լավ բան էր…, ասում եմ, ես երևի մոտ քսանչորս բյուր ռազմիկ կհավաքեմ` լուլլուբեյցի ու մեզ միացած տեղացի, որոնք, ես վստահ եմ դրանում, կուզենան մեզ հետ գալ: Դուք այդքան ոսկի կունենա՞ք:

Ես անմիջապես կանչեցի ծառաներիս, որոնք արագորեն մի միջին մեծության գարեջրի տակառ գլորեցին սենյակ:
- Սա քեզ, հարգարժան իշխան,- ժպտացի ես,- թող քո ողջ խմածդ գինին այսուհետ քեզ անուշ լինի ու քո գլուխը երբեք չցավի: Իսկ ոսկին հաստատ կհերիքի:

Անուբանին անկեղծորեն ժպտաց: Ակնհայտորեն նրան դուր եկավ այս ամենը:
- Տեր արքա, դու աստիճանաբար հավաքիր քո ռազմիկներին: Դրա համար քեզ ինչքա՞ն ժամանակ է պետք:
- Երևի մեկ տարի,- մտախոհ ճակատը քորեց զրուցակիցս,- ես հենց հիմա որդիներիս կուղարկեմ, սակայն մինչև սրանք տեղ հասնեն, մինչև ռազմիկներս աննկատ տեղաշարժերով մոտենան ու կենտրոնանան Պուրուշխանդայի շրջակայքում…: Ահա թե ինչ, հարգարժան վաճառական, ես պատրաստ կլինեմ մյուս տարի աշնանը: Դրանից հետո մենք մի լավ թափ կտանք այս ժլատ Պամբային ու կշարժվենք Արարտա:
- Լավ, տեր արքա: Հանգիստ եղիր, այդ ընթացքում քո ոսկին Արարտայում քեզ կսպասի,- ժպտացի ես,- ես ու դու էլ իրար հետ սուրհանդակներով կապ կպահպանենք: Իսկ որ դու լրիվ հանգիստ լինես, ես ինձ հետ բերած ոսկիները կթողնեմ քեզ, որպես կանխավճար: Այստեղ այն կեսի ուղիղ կեսն է,- ծիծաղեցի ես,- իսկ մնացածը` Արարտայում…

Մենք ծիծաղեցնք ու կրկին իրար ձեռք սեղմեցինք: Անուբանին հրաժեշտ տվեց ինձ ու գնաց: Նրա ծառաներն անմիջապես տարան նաև գարեջրի տակառը…

Կարծես թե ամեն ինչ լավ էր: Ես ճանաչում էի ռազմիկի պատվի կանոններին հավատարիմ Անուբանիի բնավորությունը: Սա հաստատ կպահի իր խոսքը, մանավանդ, որ մեջն էլ ոսկի կա, իսկ ինքն ու իր որդիները էլ կուշտ ու կուռ զզված են Պամբայից: Մնում է մի բան, հասնել նրան, որ Նարամ-Սուենն ինչքան հնարավոր է ձգձգի իր արշավանքը Արարտայի դեմ: Դե այս տարվա համար կարելի է հանգիստ լինել, քանի որ այն դեռևս պետք կգա Նարամ-Սուենին Էբլայի տարածքին վերջնականապես տիրելու համար, իսկ մյո՜ւս տարի…: “Դեհ լավ”,- մտովի ձեռքս թափ տվեցի ես,- “մյուս տարի էլ մի բան կմտածենք”…

____________________
[1] Ամրոց Բարձր Հայք նահանգի Դարանաղի գավառում: Արարտայի խոշոր հոգևոր կենտրոններից մեկը: Չշփոթել Բագրատունյաց թագավորության Անիի հետ:

[E-la Via]

Lion, իրոք ապրես… 21 էջ արդեն տեղադրել ես, բայց դեռ նույն հետաքրքրությամբ շարունակում եմ կարդալ ու սպասել հաջորդ մասերին:

Բայց ինձ մի բան է հետաքրքրում... Երբ Հայկն ու Մենեսը որոշեցին "վերհիշել" իրենց անցյալը՝ նպատակ ունեին պարզելու, թե անմահների հետ կապված ի՞նչ կարևոր իրադարձության վրա ուշադրություն չեն դրաձրել: Նրանք չէի՞ն ցանկանում բացահայտել Մեհմեդի ուժի հետ կապված գաղտնիքը…
Եթե էդպես է, ինչո՞ւ այսքան առաջ ենք գնացել ու դեռ դրա վերաբերյալ հիշատակման չենք հանդիպել:

[armen9494]

Lion, իրոք ապրես… 21 էջ արդեն տեղադրել ես, բայց դեռ նույն հետաքրքրությամբ շարունակում եմ կարդալ ու սպասել հաջորդ մասերին:

Բայց ինձ մի բան է հետաքրքրում... Երբ Հայկն ու Մենեսը որոշեցին "վերհիշել" իրենց անցյալը՝ նպատակ ունեին պարզելու, թե անմահների հետ կապված ի՞նչ կարևոր իրադարձության վրա ուշադրություն չեն դրաձրել: Նրանք չէի՞ն ցանկանում բացահայտել Մեհմեդի ուժի հետ կապված գաղտնիքը…
Եթե էդպես է, ինչո՞ւ այսքան առաջ ենք գնացել ու դեռ դրա վերաբերյալ հիշատակման չենք հանդիպել:

way ջան, դու երևի դեռ չես նկատել Lion-ի նպատակը: Ես չեմ կարծում, թե նա ավելի շատ ուզում էր Մահմեդի կամ նրա անմահության կամ էլ ուժի հետ կապված ինչ-որ գաղտնիք բացահայտել: Լիոնի նպատակն է այս պատմությունով իր ընթերցողներին մատուցել Հայոց պատմությունը` լի իրականությամբ, հայի ոգով, ուրախությամբ ու մի քիչ էլ տխրությամբ (երևի դու էլ էս նկատել, որ Լիոնը չի սիրում տխրությունը երկար նկարագրել, ճիշտն ասած` դա ինձ շատ է դուր գալիս): Իսկ ինչ վերաբերվում է Մահմեդին` հնարավոր է վերջի մասերում ինչ-որ մի հետաքրքիր պատմություն էլ նրա պահով սարքի, բայց այս ստեղծագործության բուն նպատակը ամենևին էլ այդ չէ:

Չգիտեմ, ես այդպես եմ կարծում (ավելի ճիշտ այդպես եմ հասկացել): Կարծում եմ ավելի ճիշտ պատասխանը կտա Մհերը:

[E-la Via]

way ջան, դու երևի դեռ չես նկատել Lion-ի նպատակը: Ես չեմ կարծում, թե նա ավելի շատ ուզում էր Մահմեդի կամ նրա անմահության կամ էլ ուժի հետ կապված ինչ-որ գաղտնիք բացահայտել: Լիոնի նպատակն է այս պատմությունով իր ընթերցողներին մատուցել Հայոց պատմությունը` լի իրականությամբ, հայի ոգով, ուրախությամբ ու մի քիչ էլ տխրությամբ (երևի դու էլ էս նկատել, որ Լիոնը չի սիրում տխրությունը երկար նկարագրել, ճիշտն ասած` դա ինձ շատ է դուր գալիս): Իսկ ինչ վերաբերվում է Մահմեդին` հնարավոր է վերջի մասերում ինչ-որ մի հետաքրքիր պատմություն էլ նրա պահով սարքի, բայց այս ստեղծագործության բուն նպատակը ամենևին էլ այդ չէ:

Չգիտեմ, ես այդպես եմ կարծում (ավելի ճիշտ այդպես եմ հասկացել): Կարծում եմ ավելի ճիշտ պատասխանը կտա Մհերը:

Արմեն ջան, դե իհարկե նկատել եմ Lion-ի նպատակը ու ասեմ՝ հենց դրանով է ամենից առաջ այս պատմությունը ինձ գրավում:

Ուղղակի կարծում եմ, որ դա էլ երբեմն-երբեմն պետք հիշատակվի, որ չմոռանանք թե ինչից սկսեցինք ու ուր ենք գնում:

[armen9494]

Արմեն ջան, դե իհարկե նկատել եմ Lion-ի նպատակը ու ասեմ՝ հենց դրանով է ամենից առաջ այս պատմությունը ինձ գրավում:

Ուղղակի կարծում եմ, որ դա էլ երբեմն-երբեմն պետք հիշատակվի, որ չմոռանանք թե ինչից սկսեցինք ու ուր ենք գնում:

Եթե չեմ սխալվում, Մահմեդի մասին ավելի մանրամասն պիտի պատմվի Եգիպտական բուրգերի ժամանակ: Հլը հարց է, Մահմեդը այս ժամանակ կար, թե՞ ոչ:

Հ.Գ. որ ճիշտն ասեմ, ինձ հիմա էդ "ուր գնալը" ընդհանրապես չի հետաքրքրում: Չգիտեմ, սա իմ սեփական կարծիքն ա: Կարծում եմ, այս գրվածքը ամեն մեկին գրավում է յուրովի. մեկը ֆանտազիան է սիրում, մյուսը պատմությունը, մեկ ուրիշ ժամանակի մեջ "ազատ շարժվելը" և այլն: Գրվածքն այնպիսին է, որ ամեն մեկը դրա հիմքում մի բան է տեսնում: Ես, օրինակ, ավելի շատ տեսնում եմ հայի վսեմությունը ու մաքրությունը. Lion ջան, բեր ինձ լսի ու էն դավաճանության պահը հանի էլի : Չնայած, որ խորը մտածենք, սա նույնպես ինչ-որ չափով կարելի է մաքրություն համարել` մարդը խոստովանում է իր սխալը և ինչ-որ տեղ արդարացիորեն ցույց տալիս, որ ինքն այդքան էլ մեղավոր չէր (սա նույնպես կարդացողն ինքն է որոշում` մեղավոր էր, թե ոչ. երևի հասկանում ես, որ պահի մասին է խոսքս, ես, օրինակ, որպես հայ նայելով դրան, կարծում եմ, որ չէր դավաճանել, բայց երբ փորձեցի մի պահ մոռանամ, որ ես հիմա հայի մասին պատմություն եմ կարդում` հասկացա, որ այդտեղ դավաճանություն կար): Լավ, էլի հին խոսակցությանը եկանք, էդ թեման արդեն վերջացրել էինք
Հա, ինչ էի ուզում ասել, Լիոն ջան սպասում եմ քո պատասխանին նույնպես. ինձ հետաքրքիր է, դու ինչպես ես նայում այս պատմությանը:

[Lion]

way ջան, մերսի արժեքավոր դիտարկման համար: Հատկապես դուր եկավ (ինչ կարող ես անել, բոլորս էլ մարդ ենք) խոսքերդ այն մասին, որ կադացածդ չի հոգնեցնում, որ ուզում ես շարունակությունը կարդալ: Շատ հաճելի է, իրոք

Արմենը ինչ-որ տեղ պատասխանեց հարցին, բայց մենք էլ արի մեր հերթին չմոռանանք, որ Մենեսն ու Հայկը տիբեթյան այն Երգող բաժակով իրենք իրենց յուրօիրնակ մի վիճակի մեջ գցեցին, իրենք իրենց հիպնոսի պես մի բան արեցին, որ հասկանան, թե իրենց կյանքի ընթացքում իրեն այդ ինչ բաց թողեցին, ինչն էր, որ իրենք իրենց կողքով թողեցին և դրա հետևանքով հիմա չեն կարողանում հասկանալ Մահմեդին: Դրա համար էլ իրենք պետք է ամենասկզբից գային, հասկանում ես, իրենք իրավունք չունեին ինչ-որ տեղ կեսերից սկսել: Ինչքան ես եմ հասկանում, Մահմեդը որպես թյուրքական ազգերի տիպիկ մի ներկայացուցիչ, այդ ժամանակ դեռ ծնված էլ չէր, ինչպես և բուն թուրքական ազգերը չկային:

Մի անհանգստացիր, առայժմ ծանոթացիր հայկի կյանքի այս շրջանին, իսկ հետո Մահմեդի հետ պատմության շարունակությունը և նրա գաղտնի ուժի բանալիին մասին էլ կիմանաս

[Lion]

*

Անուբանիի գնալուց հետո ես մի պահ փորձեցի կենտրոնանալ ու պատկերացնել հետագա անելիքներս: Դե, կարելի է ասել Պուրուշխանդայում ես արդեն գործ չունեմ: Ժամանակն է արդեն հավաքել իրերն ու կամաց-կամաց շարժվել Արարտայի ուղղությամբ: Կանչեցի ծառաներիս ու այդ գործով էի զբաղված, երբ ինձ հայտնեցին, որ մի մարդ շատ շտապ ուզում է ինձ տեսնել: Բարձրացա իմ սենյակը ու հրամայեցի մոտս ուղեկցել այդ մարդուն: Տանջահար ու հոգնած տեսքով ներս մտավ “Աղվես”-ի իմ սուրհանդակներից մեկը, որին ես ճանաչում էի դեմքով:
- Տեր իշխան,- արագ-արագ հայտնեց նա,- ինձ իշխան Վահագնը ուղարկեց: Տագնապալի լուրեր Արարտայում: Մեծ քուրմը պատերազմ է հայտարարել Նարամ-Սուենին ու արդեն շարժվում է դեպի Հայոց Միջագետք:

Ես գլուխս բռնեցի: Ի՞նչ պատերազմ, սա՞ ինչ բան է, որտեղի՞ց լույս ընկավ: Ախր մենք դեռ հույս ունեինք ժամանակ ձգձգել, լուլլուբեյցիներին պատրաստել, ինքներս պատրաստվել, իսկ Մեծ Քո՜ւրմը…: Հետո՞ ինչ, որ այժմ Նարամ-Սուենը զբաղված է Էբլան հնազանդեցնելով: Ախր մենք ինքներս ընդհանրապես պատրաստ չենք ոչնչի, իսկ Էբլայի տարածքում գտնվող թշնամու ուժերը բավականին շատ են…

Հենց հաջորդ առավոտյան ես, մի վերջին անգամ տեսնվելով Անուբանիի հետ ու նրան փոխանցելով ոսկին, բոլոր գործերս վերջացրած արդեն սուրում էի դեպի Հայոց Միջագետք: Ճանապարհին կողքիցս իր էշի վրա ընթանում էր սուրհանդակս, որը հավելյալ մանրամասներ հայտնեց.
- Ասում են, տեր իշխան, որ Մեծ քուրմը աստղերի ինչ-որ դասավորությունից հետևության է հանգել, որ այս տարի Նարամ-Սուենը անպայման իր ձեռքով կպարտվի ու կտապալվի: Դրանից հետո նա հատուկ հրամանով ոտքի է հանել Սպարապետական ու Մաղխազական գնդերը և շարժվել է դեպի Հայոց Միջագետք` իր դեսպանի միջոցով էլ որպես մարտակոչ Նարամ-Սուենին ուղարկելով մի ընտիր թուր: Սպարապետ Արամը այժմ զբաղված է բանակը կենտրոնացնելով ու աշխարհազորի զորակոչով, բայց ի՜նչ,- ձեռքը թափ տվեց սուրհանդակս,- ախր նա ռազմական գործին գիտակ մարդ է ու մինչև իր ուժերը բավարար չգտնի, չի շարժվի Նարամ-Սուենի դեմ, իսկ Մեծ քուրմը իրենն էր պնդում ու պնդում: Դե սպարապետն էլ, որ համ նրա անվտագությունն ապահովվի, համ էլ ցանկությունը կատարի, ստիպված է եղել Սպարապետական գնդի մեկ հազարյակով ու Մաղխազական գնդով Մեծ քրմին առաջ թողնել…

Դե իհարկե, սպարապետ Արամը հո չի՞ կարող ողջ բանակով հետևել Ռիշիադադին: Ախր նույնիսկ ծայրահեղ կենտրոնացման դեպքում էլ, որն ինքնին ժամանակի հարց է, այժմ Արարտայի բանակը հազիվ կազմի վեց բյուր: Ճիշտ է կա նաև աշխարհազորը, բայց դե այն դեռ պիտի հավաքվի՜, դեռ պիտի շարժվի՜ թշնամու դեմ: Այժմ մեզ պետք է ժամանակ շահել…: Կատաղած խթանեցի էշս…: Ախր չի՜ կարելի, էլի: Այսքան տանջվում ենք, այսքան կանխատեսում ու բանակցում ենք առաջիկա տարիների համար, իսկ սեփական տիրակալը մեր ծրագրերը տրորում է առանց նույնիսկ մեզ նայելու: Դե հիմա արի, սպարապետ Արամ, ու այս էշը հանիր ցեխից, դե արի ու այժմ կռվիր Նարամ-Սուենի գերակշռող ուժերի դեմ…: Կրկին դարձա սուրհանդակիս.
- Կորճայքո՞ւմ ինչ կա:
- Մեր համար էլ էր այս լուրն անակնկալ, տեր իշխան: Իշխան Վահագնը այժմ Կուտիների գնդով Տիգրիսի հունով շարժվում է դեպի արևմուտք: Երևի կամ կմիանա Արարտայի հիմնական բանակին, կամ էլ ինքնուրույն կգործի: Ողջ նահանգում հրամայված է հավաքել աշխարհազորը, որը Կուտիների գնդին կմիանա մի քիչ ուշ…

Մենք հողմի պես սլանում էինք դեպի արևելք: Երկու օրից արդեն Կոմանայում [1] էինք, իսկ ևս չորս օրից` Մարաշում [2]: Այստեղ ես մի պահ կանգ առա: Կենդանիներն արդեն ի վիճակի չէին առաջ գնալ, դե իմ մարդիկ ևս հոգնածությունից վայր էին ընկնում: Կեսօրյա հանգստից հետո մենք շարունակեցինք մեր ընթացքը դեպի արևելք: Մի քանի օրվա լարված երթից հետո սկսեցինք մոտենալ Կումուխային [3]:

Ճանապարհորդության ողջ ընթացքում մենք առաջ էինք անցնում աշխարհազորայինների մանր ջոկատներից, որոնք իրենք էլ ուղղություն էին բռնել դեպի Կումուխա: Ամենայն հավանականությամբ, ցանկանալով հարվածի տակ չդնել բանակը, բայց դե գոնե որևէ կերպ օժանդակել անխոհեմ Ռիշիադադին, սպարապետ Արամը բանակի հավաքման վայր էր հռչակել Կումուխան:

… - Ողջ եղիր, տեր սպարապետ,- Կումուխա հասնելուն պես անմիջապես սպարապետի նստավայրը գցեցի ինձ,- ես վերադարձել եմ ու լավ լուրեր ունեմ:
- Իսկ ես չունեմ,- մռայլված ինձ նայեց սպարապետ Արամը,- պատերազմը քթներիս տակ, է, իսկ մեր բանակը նույնիսկ համալրված ու կենտրոնացված էլ չէ:
- Տեր սպարապետ, մի քանի օրից հայրս այստեղ կլինի` Կուտիների գնդով:
- Դա լավ է, բայց…

Այդ պահին գլխավոր Հետախույզ Հայակզունի Վիրաբը ներս մտավ ու սպարապետի ականջին ինչ-որ բան ասաց: Վերջինս մտահոգված տեսքով անմիջապես դուրս եկավ: Կարճ ժամանակ անց սպարապետ Արամը կրկին ներս եկավ: Նա շատ տխուր էր.
- Ահա և եղավ այն, ինչից վախենում էի,- սպարապետը նստեց իր երթային գահվորակին ու շարունակեց,- ախր ասում էի ես Մեծ քրմին, չի կարելի այսպես, չի՜ կարելի…, իսկ նա իրենն էր քշում: Կպել հա կպել էր իր աստղերին: Ահա և արդյունքը: Նա չլսեց ինձ ու ցանկացավ շարժվել դեպի հարավ: Այդ ժամանակ իմ ձեռքի տակ քիչ ուժեր կային, դրա համար էլ ես ի վիճակի եղա նրա հետ դնել միայն իմ գնդի մեկ հազարյակ ու մեկ էլ Մաղխազական գունդը: Տեսե՜ք, տեսեք, դա Ռիշիադադին բավարար էր, քանի որ նա պատասխան էր ստացել Նարամ-Սուենից, որը հայտնում էր, որ Աքքադի արքան ընդունում է մեր քրմի մարտահրավերը և հանդիպման վայր է նշանակում Եփրատի աջ ափին գտնվող Ափիշալ սահմանային քաղաքը [4]: Դե ի՞նչ, այդ մերոնց համար է տված խոսքը պահելը պարտադիր պայման, իսկ Անապատի որդիների՜ համար…,- սպարապետը ձեռքը թափ տվեց ու շարունակեց,- փոխանակ նախապես պայմանավորված վայրում միայն իր ուղեկիցների հետ ժամանելու ու մեր քրմի հետ մենամարտելու, Նարամ-Սուենը վարվել է ստոր, բայց միանգամայն խելոք ձևով: Նա անմիջապես հավաքել է իր ձեռքի տակ եղած ուժերը ու վեց բյուրի կազմով շարժվել է մեր Մեծ քրմի վրա: Այդ պայմաններում իմոնց այլ բան չի մնացել անելու, քան արագորեն նահանջել Հայոց Միջագետք ներխուժած թշնամու հսկայական ուժերի առաջ: Այլ ելք չունենալով` իմոնք Մեծ քրմի հետ միասին պատսպարվել են Ափիշալում, բայց Նարամ-Սուենը շրջապատել է քաղաքը և, պարսպի մեջ ճեղք բացելով, համառ գրոհներից հետո ի վերջո գրավել է այն: Ափսո՜ո՜ս, ինչպիսի՜ տղերք կորցրի…: Կորցրի լրի՜վ անիմաստ տեղը…

________________
[1] Քաղաք Կիլիկիայի հյուսիսում:
[2] Քաղաք Կիլիկիայի արևելքում, Մարաշ գավառում, Ջահան գետի ձախ ափին:
[3] Քաղաք Անդրեփրատյան Ծոփքում, Կոմագենե գավառում, Եփրատի աջ ափին: Հետագա Սամոսատը:
[4] Քաղաք հայոց Միջագետքի հարավ-արևմուտքում, Եփրատի աջ ափին:

[Lion]

- Իսկ Մեծ Քո՞ւրմը,- չկարողացա անհանգստությունս սանձել ու չընդհատել սպարապետին:
- Է՜է՜է…,- կրկին ձեռքը թափ տվեց սպարապետը,- Մեծ քուրմն ի՞նչ…, ախր չի կարելի, չէ՞, այդպես: Մեծ քուրմը, նրա հետ էլ տեղի իշխանը գերվել են: Հենց նոր գլխավոր Հետախույզը հայտնեց: Իմ հազարյակը և Մաղխազական գունդը գրեթե ոչնչացված են, չնայած դա Նարամ-Սուենի վրա էժան չի նստել: Հայտնում են նաև, թե իբր Նարամ-Սուենը հենց Ափիշալի պալատի առջև, իր ռազմիկների ներկայությամբ, թրամարտել է Ռիշիադադի հետ ու հաղթել նրան:
- Այո՜ո՜, մենամարտ այնուհանդերձ ստացվեց, սակայն ոչ այն կերպ, ինչ մեր Մեծ քուրմն էր ուզում: Ի՞նչ պիտի անենք հիմա:
- Ամենից առաջ ես անմիջապես բանակցությունների համար մարդիկ կուղարկեմ, որ փորձենք փրկագնով ազատել մեր Մեծ քրմին: Տեսնենք ինչ կստացվի: Հետո երկրի իշխանությունը կհանձնեմ Ռիշիադադի եղբորը` Թախիշաթալին, ու կհետևեմ, որ այս պարագան հանկարծ ապստամբական կամ էլ գահակալական գզվռտոց չառաջացնի: Մեր այս վիճակում մեզ միայն դա է պակասում…: Դե իսկ մենք էլ պետք է ամեն դեպքում այժմ ավելի շատ, քան առաջ, պատրաստ լինենք Նարամ-Սուենին դիմադրելու: Գլխավոր Հետախույզն արդեն հայտնում է, որ Ափիշալ քաղաքի մոտ տեղակայված Նարամ-Սուենի բանակը անընդհատ համալրումներ է ստանում: Ես արդեն հրամայել եմ Արշաներին` իրենց ողջ բնակչության հետ վերցնելով այն ամենը, ինչ կարող են, իսկ մնացած ամեն ինչ էլ ոչնչացնելով, նահանջել դեպի Աղձնիք կամ Ծոփք: Տեսնե՜նք…: Քեզնից պատմիր,- կարծես նոր հիշելով, թե ինչ նպատակով եմ ես եկել` հարցրեց սպարապետը,- դու կարծես թե ասացիր, որ լավ լուրեր ունես:
- Ես մեր նախատեսածից էլ էժան գնով պայմանավորվել եմ Անուբանիի հետ: Սակայն նրա օգնությունը կգա երևի հազիվ մոտ տարի ու կեսից, չնայած որ եկավ, ասեմ, Նարամ-Սուենին հաստատ քիչ չի թվա: Անուբանին իր հետ կբերի մոտ քսանչորս բյուր ռազմիկ:
- Այդքան շա՞տ,- զարմացավ սպարապետը,- դու վստա՞հ ես:
- Տեր սպարապետ, սա միայն նրա խոսքերը չեն: Ողջ տարվա ընթացքում իմ գործակալները ևս զբաղվում էին այս հարցով ու գրեթե նույն թիվն էին հայտնում: Դե մեկ բյուր այս կողմ, այն կողմ…
- Ասում ես տարի ու կես հետո՞…, ափսո՜ս…, լավ կլիներ մի քիչ շո՜ւտ…
Ես սպարապետին պատմեցի Անուբանիի հետ իմ պայմանավորվածությունների ու Խաթթիում տիրող վիճակի մասին:
- Այնպես որ, դժվար թե ավելի շուտ լինի, տեր սպարապետ: Դեռ այդ տարի ու կեսն էլ կարող է ձգձգվել…
- Գիտե՞ս, Հայկ, ինձ մտահոգում է մեկ այլ պարագա: Եթե մենք մեր երկիր թողնենք նման քանակությամբ վայրենի ռազմիկներ, անխուսափելիորեն սրանք այս կամ այն չափով կտրորեն Արարտան: Դե դու ինձ հասկանում ես…: Ինչքան էլ Անուբանին ազնիվ լինի, նա դժվար թե կկարողանա պատշաճ կերպով կառավարել իր այդքան մեծաթիվ ռազմիկներին:
- Դա ես էլ եմ մտածել, տեր սպարապետ: Սակայն նախ նրա հորդային մեր երկիր թողնելուն դեռևս բավարար ժամանակ կա: Հետո Արարտա մտնելու դեպքում մենք կաշխատենք այն միանգամից ուղղել Նարամ-Սուենի վրա: Եվ վերջապես մենք ինքներս նրա բանակին կմատակարարենք անհրաժեշտ պարենամթերք, որոշակի քանակությամբ վարձու կանայք և այլն, միաժամանակ էլ մեր ուժերով ուժեղ հսկողություն կազմակերպելով շրջակայքում: Մենք Անուբանիի համաձայնությամբ, ես վստահ եմ, որ նա կհամաձայնի, նրա հորդայի մի քանի առանձնապես տաքգլուխների մահապատժի կենթարկենք, որից հետո մնացածները, ունենալով ռազմիկին անհրաժեշտ պարենամթերքներ, կանայք ու ստանալով էլ իրենց ոսկին, կխելոքանան: Ինձ թվում է ստեղծված վիճակում ուրիշ ելք ուղղակի չկա: Այսպես թե այնպես, այս կամ հաջորդ տարի Նարամ-Սուենը թվական տեսակետից էականորեն կգերազանցի մեզ ու կփորձի ներխուժել: Անուբանիի հորդան իմ կարծիքով դեռ չարյաց փոքրագույնն է լինելու…
- Դու ճիշտ ես,- գլխով արեց զրուցակիցս, իսկ հետո մի պահ կրկին բռնկվեց,- ախր մեր ինչի՞ն էր պետք այս ամենը, ինչի՞ն, հը՞, այն էլ հիմա: Է՜է՜է…,- զայրացած ձեռքը թափ տվեց սպարապետն ու լռեց:

[Lion]

*

Կումուխայի մոտ հավաքվող Արարտայի բանակը օրեցօր համալրվում էր մանր ջոկատներով ժամանող մշտական բանակի ռազմիկների հաշվին: Աշխարհազորն առայժմ չէր երևում: Դե ինքը սպարապետն էլ չէր ուզում առաջինը մարտի տանել այն ու, չնայած խստորեն հրամայել էր ամենաշատը կես ամսից աշխարհազորին տեսնել արդեն Կոմագենեում, սակայն միաժամանակ նաև նախատեսել էր վերջինս առայժմ օգտագործել որպես միայն պահեստազորային ուժ:

Կումուխայի մոտ գտնվող Արարտայի մշտական բանակում արդեն կար մոտ երկու բյուր ռազմիկ և այն օր-օրի մեծանում էր: Մի քանի օրից ժամանեց նաև Կուտիների իմ գունդը: Ես գրկեցի վաղուց կարոտած Վահագնիս, որից հետո նրան, Հազարապետ Հայկին ու Սևակին հավաքվեցի վրանումս ու կրճատ կերպով հայտնեցի սպարապետից ստացված լուրերը:
- Հայր,- ի վերջո դարձա ես Վահագնին,- ասեմ նաև, որ իմ ճամփորդությունը դեպի Խաթթի արդյունավետ եղավ, թեև այդ կողմից մենք օգնություն կստանանք ոչ շուտ:
- Սևակ,- Վահագնը դարձավ հետախույզիս,- դու էլ կարծես կարևոր լուրեր ունեիր…
- Այո, տեր իշխան,- ոտքի կանգնեց Սևակը,- իմ գործակալները հայտնում են, որ Ափիշալի մոտ կենտրոնացած Նարամ-Սուենի բանակը այժմ արագորեն համալրվում է: Դրանից հետո այն հարձակման կանցնի:
- Ի՞նչ քանակությամբ թշնամու հետ մենք ստիպված կլինենք գործ ունենալ,- հարցրեց Վահագնը:
- Սպասվում է ևս մոտ չորս բյուրի հասնող համալրում: Ընդհանուր` մոտ տաս բյուր: Արդեն դեպի Ափիշալ ուղղություն են վերցրել նաև էլամցիք` Կուտիկ-Ինշուշինակի գլխավորությամբ:
- Ծեր շնագայլը կրկին լեշի հո՜տ է առել,- մռայլ ժպտացի ես,- սպասի՜ր, մի օր քե՜զ էլ կհասնենք…: Մենք մոտակա ժամանակներս այստեղ հազիվ վեց բյուր ունենանք: Քի՜չ է…
- Իսկ թշնամին ի՞նչ է պատրաստվում անել: Մենք պետք է գոնե մոտավորապես պատկերացնենք դա,- հարցրեց Վահագնը:
- Տեր իշխան, ես մինչև այստեղ գալն արդեն խոսել եմ Հայկազունի Վիրաբի հետ: Մեր ունեցած տեղեկությունների համադրումից կարծես թե պարզ է դառնում, որ թշնամին Արարտայի խորքերը շարժվելու լուրջ մտադրություններ չունի: Նրանք ցանկանում են առայժմ տիրել միայն Հայոց Միջագետքին ու ամրանալ այնտեղ: Էբլայում դեռևս անհանգիստ է և այս տարի Նարամ-Սուենը ամեն դեպքում պետք է զբաղվի դրանով:
- Ափսո՜ո՜ս, - չդիմացավ Հազարապետ Հայկը,- մեր քրմի սխալի պատճառով մտանք այսպիսի պատմության մեջ ու հիմա էլ կարծես թե մի ամբողջ նահանգ պիտի կորցնենք: Նարամ-Սուենը այսպես թե այնպես պետք է, որ Էբլայով զբաղվեր: Է, թող զբաղվե՜ր…, ինչի՞ բզբզեցինք…
- Դե լավ, Հայկ, ինչ եղել է եղել է,- խոսք վերցրի ես,- սխալ անելը մեկ սխալ է, դրա համար ափսոսալը` երկրորդ: Այժմ մենք պետք է պատրաստ լինենք ամենատարբեր պայմաններում մարտի մեջ մտնելուն:
- Իհակե, կուտիներս միշտ էլ պատրաստ են: Դեռ թող մի այդ անապատի շնագայլերն երևան…
- Մոտ ժամանակներս պիտի որ երևան…

Այդ պահին ինձ հայտնեցին, որ սպարապետը ինձ ու Վահագնին կանչում է իր մոտ: Կարճ ժամանակ անց ես ու Վահագնը նրա վրանում էինք: Հավաքված էին նաև սպարապետի զորականները:
- Տեր իշխան,- Վահագնին դարձավ սպարապետ Արամը,- վերջին տեղեկությունները հայտնում են, որ թշնամին շարժման մեջ է մտել: Սակայն այս անգամ Նարամ-Սուենը կարծես թե չի ուզում վճռական մարտ: Նա գերել է մեր Մեծ քրմին, գոհ է դրանից ու բացի այդ գիտի էլ, որ այժմ մենք արդեն գրեթե չորս բյուր բանակ ունենք:

Տեղավորվեցինք երթային գահվորակի առջևի աթոռակների վրա, իսկ սպարապետը շարունակեց.
- Ըստ մեր տվյալների Նարամ-Սուենի տասը բյուրանոց բանակն արդեն մտել է շարժման մեջ և առանց լուրջ մարտերի գրավել է գրեթե ողջ Հայոց Միջագետքը: Արշանները իրենց ժողովրդով նահանջել են Աղձնիք, իսկ նրանց զորամասերն արդեն մեր բանակում են: Այժմ Նարամ-Սուենն իր բանակը բաժանել է մոտ քսան մասի և տարբեր ուղղություններով պատրաստվում է ցրել այն Հայոց Միջագետքում, Կոմագենեյում ու Կիլիկիայի հարավում` զուտ ասպատակության և ավարառության նպատակով: Ի՞նչ եք մտածում այս ամենի մասին:
- Կարծում եմ, տեր իշխան,- առաջինը ոտքի կանգնեց գլխավոր Աղեղնավոր Հայկազունի Արմենը,- որ մենք պետք է մի կողմից բնակչությանը հեռացնենք, որն արդեն մասսամբ կատարված է, մյուս կողմից էլ ինքներս ստեղծենք մանր ջոկատներ ու անակնկալ հարձակումներով կամ էլ դարանակալումներով վնասենք դրանց:
- Ես էլ եմ այդ կարծիքին, տեր սպարապետ,- իր հերթին ոտքի կանգնեց գլխավոր Նիզակակիր Հայկազունի Արան,- եթե դրանց նպատակը ասպատակություններն են, ապա դրանք հաստատ այնքան էլ պատրաստված չեն լինի մարտի: Դե մենք էլ…,- Հայկազունի Արանը բռունցքը խփեց մյուս ձեռքի ափին ու լռեց:
- Վատ միտք չի՜, ես էլ էի այդպես մտածում, դո՞ւք ինչ կասեք,- մեզ դառնալով` հարցրեց սպարապետ Արամը:
- Ես համաձայն եմ: Իմ կուտիները պատրաստ են ցանկացած կազմով ու ցանկացած վայրում մարտի մեջ մտնել,- իմ ու իր փոխարեն պատասխանեց Վահագնս:
- Լավ, այդ դեպքում հենց այդպես էլ կանենք: Վիրաբ,- դարձավ նա գլխավոր Հետախույզին,- քո գործը այս պարագայում շատ է կարևորվում: Քո մարդիկ պետք է մեր ջոկատներին մշտական տեղեկություններով ապահովեն:
- Կարվի, տեր սպարապետ,- գլուխ տվեց ոտքի կանգնած Հայկազունի Վիրաբը,- ես նաև կշարունակեմ համագործակցությունը կորճայքցի Սևակի հետ:
- Լավ: Այդ դեպքում բաժանեք մեր չորս բյուրերը յոթ մասի, յուրաքանչյուրում վեց հազար ռազմիկ` հավասար քանակությամբ նիզակակիրներ և աղեղնավորներ, ու գործենք: Վեց մասերը վերցրեք ձեզ հետ, իսկ վերջին թերլրացված մասը կմնա ինձ մոտ: Ձեր գունդը,- սպարապետը կրկին դարձավ ինձ ու Վահագնին,- ես լիովին թողնում եմ ձեր տրամադրության տակ` միաժամանակ էլ հրամայելով վարվել նույն կերպ: Այն բաժանեք ըստ ձեր հայեցողության ու գործեք մյուսների պես: Տղերք,- ձայնը բարձրացնելով հավաքվածներին դարձավ սպարապետը,- եղեք զգույշ, բայց նախաձեռնող, հաշվենկատ, բայց քաջարի: Չեմ ասում ի՜նչ…, բայց եթե մեկ ամսից Նարամ-Սուենի ոհմակը գոնե մասսամբ հանգստանա ու ձեռք քաշի Հայոց Միջագետքի շրջակա նահանգներից, կարելի է ասել, որ արդեն լավ է…

[armen9494]

Դեպքերի շաաատ հետաքրքիր ու անակնկալ զարգացում եղավ, որ ճիշտն ասեմ, ընդհանրապես չէի էլ սպասում: Էս տողերը մոտ չորս անգամ կարդացել եմ...

- Տեր իշխան,- արագ-արագ հայտնեց նա,- ինձ իշխան Վահագնը ուղարկեց: Տագնապալի լուրեր Արարտայում: Մեծ քուրմը պատերազմ է հայտարարել Նարամ-Սուենին ու արդեն շարժվում է դեպի Հայոց Միջագետք:

Լիոն ջան, չեմ հոգնել ու չեմ էլ հոգնի ասելուց` շատ հետաքրքիր էս գրում, ապրես

[Lion]

Ինչ կարող ես անել, իրական կյանքից կտրված ու աստղագուշակությամբ տարված Մեծ քուրմը հերթական անգամ իր ապաշնորհ քայլով անտեղի սրեց իրավիճակը: Չի կարելի, հասկանում ես, երկրի ղեկավարը պետք է ռեալիստ լինի...

[Lion]

*

Ես ու Վահագնս Կուտիների գունդը բաժանեցինք երեք մասի: Չորս հազարյակ վերցրեց Վահագնը ու մեկնեց դեպի հարավ-արևմուտք` Կիլիկիայի ուղղությամբ, չորս հազարյակ էլ վերցրեց Հազարապետ Հայկն ու շարժվեց հարավ: Նրանց հետ էին նաև “Աղվես”-ի մի քանի տասնյակներ: Իմ տրամադրության տակ մնացին “Դաշույն”-ը, “Աստղիկ”-ը ու “Ալեհեր”-ը` չհաշված իհարկե “Աղվես”-ի տասնյակները, ինչպես նաև վիրաբուժական ու խոհարարական հարյուրյակների մեկական մասերը:

Մի քանի օրից Կումուխայի մոտի մեր բանակատեղիում քիչ ռազմիկներ էին մնացել: Իմ բանակից բացի այստեղ էր նաև Սպարապետական գնդի մեկ հազարյակ, նիզակակիրների կես հազարյակ, մի այդքան էլ աղեղնավոր: Այս ուժերը մենք պահում էինք համենայն դեպս, չնայած արդեն մի քանի օրից լուրեր եկան, որ աշխարհազորային բանակը, հինգ բյուրի կազմով, հյուսիսից մոտեցել է Կումախային ու բանակել մեզնից մոտ կես օրվա հեռավորության վրա: Նրանց հետ էին նաև իմ Կորճայքցիք:

Ես հենց նոր էի խոսակցությունս վերջացրել Կորճայքի աշխարհազորայիններիս առաջնորդող Մթերապետ Վրույրի ուղարկած սուրհանդակի հետ, որը այս ամենը հայտնեց ինձ, երբ վրանս մտավ մի ռազմիկ ու հայտնեց, որ սպարապետ Արամը կանչում է ինձ:

Շտապեցի սպարապետի մոտ և գտա նրան ու գլխավոր Հետախույզին շատ մտահոգված և ցածր ձայնով ինչ-որ բան քննարկելիս:
- Տեր սպարապետ,- ձեռքս կողքիցս կախած թրի կոթին արձանացա նրա առջև ես:
- Արի, Հայկ, արի, ողջույն քեզ,- ձեռքի նշանով ինձ հրավիրեց իրենց միանալ սպարապետ Արամը,- կարևոր խոսակցություն ունենք:

Ես տեղավորվեցի նրանց մոտ, որից հետո սպարապետ Արամը շարունակեց.
- Հենց նոր գլխավոր Հետախույզը հայտնեց մի խիստ մտահոգիչ լուր: Նարամ-Սուենի Հատուկ գունդը, հինգ հազար ռազմիկի կազմով, ճարպկորեն խուսափելով մեր ջոկատներից ու շրջանցելով նրանց, այժմ արագորեն շարժվում է դեպի հյուսիս: Մեր գործակալները նրանց հանդիպել են Կումախայից դեպի հյուսիս երկու օրվա հեռավորության վրա: Սրանք նաև չեն դիմացել ու մի քանի գյուղ են ավերել: Բայց նրանց նպատակը հաստատ դա չէ:
- Մենք մի պահ մտածեցինք, որ սրանք անցել են մեր թիկունքը մեզ հետևից հարվածելու համար ու դրա համար էլ այժմ Աշխարհազորային բանակը մարտական բարձր պատրաստության մեջ է, բայց կարծես չէ: Սրանց նպատակն ուրիշ է: Նարամ-Սուենի Հատուկ գունդը մեծ արագությամբ դեպի հյուսիս է շարժվում,- շարունակեց Հայկազունի Վիրաբը:
- Դրանք հաստատ ուզում են Անի հասնել, տեր սպարապետ,- չկարողանալով նստած մնալ, ոտքի կանգնեցի ես,- հաստատ աչք են դրել Անիում պահվող մեր քրմական գանձարանի վրա: Երևի այդ մասին Մեծ քուրմն է պատահաբար ասել…
- Հնարավոր է…: Դե կարևոր էլ չէ, թե թշնամին այդ մասին որտեղից է իմացել: Հիմա, իշխան Հայկ, մենք պետք է ամեն գնով կանգնեցնենք նրա Հատուկ գնդին: Ես այժմ ձեռքիս տակ նման մեծության գործ ղեկավարելու համար հարմար զորականներ չունեմ, դրա համար էլ քեզ եմ ասում: Մեր ուժերն էլ են քիչ: Աշխարհազորային բանակը պետք է ինձ այստեղ, քանի որ հարավից ստացվող լուրերը չափազանց սպառնալից են ու մեկ էլ տեսար Նարամ-Սուենն իրոք որ մեզ վրա եկավ: Դու պիտի յոլա գնաս միայն քո ձեռքի տակ եղած ուժերով:
- Տեր սպարապետ,- պատասխանեցի ես,- այժմ ձեռքիս տակ ունեմ մոտ երկու հազար ռազմիկ: Ինձ ավել բան պետք չի էլ լինի:
- Համաձայն եմ, Հայկ: Այժմ մեկնիր, սակայն մշտական կապի մեջ եղիր մեզ հետ: Նարամ-Սուենի Հատուկ գունդը չպետք է Անի հասնի…

Անմիջապես ոտքի հանեցի կուտիների նոսրացած կազմով գունդս ու հարյուրապետերիս բացատրեցի մեր խնդիրը: Դրանից հետո մենք իսկույն դուրս եկանք Կումախայի մոտի մեր բանակատեղիից և սկսեցինք մարտարշավ դեպի հյուսիս: Ինչպես միշտ, այս անգամ էլ իրենց արագավազ էշերով “Աղվես”-ի ռազմիկները առաջ սլացան …

[Lion]

*

Մենք արդեն յոթերերորդ օրն էր, որ Եփրատի ափով ընթանում էինք դեպի հյուսիս: Ճիշտն ասած ես վախենում էի, որ “Ալեհեր”-ն ու հատկապես “Աստղիկ”-ը հնարավոր է չդիմանան այս երթին, սակայն իմ կասկածները չարդարացան: “Աստղիկ”-ի կանայք զվարթ կերպով առաջ էին ընթանում, իսկ “Ալեհեր”-ի ռազմիկները, որոնք ինչ-որ տեղ խոցվել էին, որ իրենց ժամանակին չէին ուղարկել ակտիվ կռվի ու թողել էին բանակատեղիում, այժմ նորից ոգևորվել էին ու իրենց չխնայելով քայլում էին առաջ: Բանակիցս անմիջապես առաջ էլ ընթանում էր “Դաշույն”-ը` անակնկալներից խուսափելու համար:

Ի վերջո արդեն Դարանաղի գավառի [1] սահմանների մոտ հետախույզներս ինձ հայտնեցին, որ մենք հասնում ենք թշնամուն: Ես արդեն հասցրել էի տեղեկացնել Անիի կայազորին, ինչպես նաև պայմանավորվել էի նրանց հետ փոխգործակցության մասին: Բանն այն էր, որ սկզբում ես նախատեսել էին թշնամու թիկունքից հարվածել հենց այն պահին, երբ նա կսկսի ամրոցի գրոհը, սակայն հետո հրաժարվեցի այդ մտքից: Առանց այդ էլ ես թվապես զիջում էի հակառակորդին: Բացի այդ իմ “Աստղիկ”-ը բաց մարտի մեջ մտնելու դեպքում, թեկուզ և նետահարելով, բավականին կզիջեր թշնամուն, քանի որ վերջինս անխուսափելիորեն բանը կհասցներ ձեռնամարտի: Վճռական էին տրամադրված “Ալեհեր”-ի ռազմիկներս, բայց դե նրանք էլ քիչ էին…: Ես այլ բան էի մտածել:

Բանն այն էր, որ չմոլորվելու համար թշնամին շարժվում էր միայն և միայն Եփրատ գետի ափով: Այս պարագան երկարացնում էր նրա ուղին: Ես որոշեցի օգտվել այդ հանգամանքից, ու, մտնելով Դարանաղի գավառի սահմանները, կարճ ուղով առաջ անցա Նարամ-Սուենի Հատուկ գնդից և Անիի մոտ գտնվող մի հարմար կիրճում դարան դրեցի: Ընդ որում “Ալեհեր”-ին ես հավասարապես բաշխեցի բլրի երկու կողմերում` պատվիրելով իմ նշանը ստանալուն պես վայրենի աղմուկ-աղաղակ բարձրացնել:

Շուտով հայտնվեց թշնամու Հատուկ գունդը, որը լիակատար մարտական վիճակում ու հետախուզությամբ էլ շոշափելով իր ուղին, զգաստ ու ամեն ինչի պատրաստ մոտենում էր: Սակայն արդեն երեկոյան կողմ սուրհանդակներս հայտնեցին, որ նրանք մի ապահով վայրում, արդեն մեզ շատ մոտ, բարձրունքների վրա տեղավորելով իրենց ժամապահներին, տեղավորվում են հանգստի: Ինձ հենց դա էլ պետք էր: Մոտս կանչեցի “Աստղիկ”-ի ղեկավար Վարդուհուն` տարիքով ու փորձառու, սակայն նաև արագաշարժ մի կնոջ:

- Վարդուհի,- դարձա ես նրան,- ինձ անհրաժեշտ են մի քանի արագաշարժ, ճարպիկ ու լավ վազող աղջիկներ:
- Իմ մոտ համարյա բոլորն էլ այդպիսին են, տեր իշխան,- խոնհարվեց Վարդուհին:
- Այդ դեպքում հատկապես լավերից մի հիսուն հոգի ընտրիր ու հենց հիմա այստեղ բեր,- հրամայեցի ես:

Որոշ ժամանակ անց թվով մոտ հիսուն երիտասարդ աղջիկներ շարված էին առջևս: Ես դարձա նրանց.
- Աղջիկներ, ձեզ համար գաղտնիք չէ, թե վերջին օրերին մենք ինչ նպատակով և ում ենք հետապնդում: Դրա համար ես միանգամից գործի կանցնեմ: Ձեր առջև խնդիր է դրվում, չունենալով ձեզ մոտ ոչ մի բացահայտ կրելիք զենք ու ամեն ինչում նմանվելով սովորական հայ աղջիկների, կարծես թե պատահաբար զբոսնելով երևաք թշնամու բանակատեղիի առաջ: Սա վտանգավոր գործ է, սակայն դրա ճշգրիտ կատարումից շատ բան է կախված լինելու: Ինձ պետք է, որ թշնամու զինվորները նկատեն ու հրապուրվեն ձեզնով, իսկ դուք էլ, կարծես թե վախից ճչալով ու այդ միջոցով ավելի գրգռելով նրանց, պետք է փախուստի դիմեք ուղիղ դեպի այս կիրճի խորքը` դա արդեն մթնով: Ձեր խնդիրը սա: Կտրականապես արգելում եմ ընդհարման մեջ մտնել նրանց հետ կամ էլ որևէ այլ մի ձևով նրանց հասկացնել տալ, որ իրենց առջևում բանակ կա և կամ էլ, որ դուք սովորական աղջիկներ չեք:
- Մենք այսպես թե այնպես սովորական աղջիկներ չենք,- լսեցի մի համարձակ ձայն շարքի միջից ու թեև աչքի պոչով հասցրեցի նկատել, որ այդ համարձակ խոսքերի հեղինակը աղեղնավորների մրցույթում ինձ հաղթողն էր, սակայն չտեսնելու տվեցի դա:
- Ես գիտեմ որ սովորական չեք,- ծիծաղեցի ես,- նույնիսկ կասեի ավելին: Դուք այնքան անսովոր եք, որ թշնամու ռազմիկները ձեզ տեսնելիս հաճախ գլուխները կորցրած կամ էլ կրծքները բռնած ցած են թափվում,- ծիծաղեցի ես,- բայց դե ամեն դեպքում,- կրկին լրջացա ես,- իմ հրամանը պետք է ճշտորեն կատարվի…

________________
[1] Խոշոր գավառ Բարձ Հայք նահանգի արևմուտքում:

[Lion]

Ես դասավորեցի բանակս ու ամեն մի ջոկատին բացատրեցի իր անելիքները, որից հետո աղջիկներին առաջ ուղարկեցի, իսկ ինքս էլ “Դաշույն”-ս վերցրած հետևեցի նրանց: Դե իսկ աղջիկները, պարզվեց, իսկական դերասաններ էին: Իրար ձեռք բռնած, երգ ասելով ու խաղ անելով սրանք այնքան անմեղ տեսքով հայտնվեցին թշնամու բանակատեղիի առջևի դաշտում, որ նույնիսկ ես զարմացա: Ես վախենում էի, որ թշնամին այս խայծը կուլ չի տա, սակայն բարեբախտաբար այդպես չեղավ: Արդեն արևամուտի առաջին շողերի հետ ես նկատեցի, թե ինչպես մի աննկատ տեղ տեղավորված թշնամու բանակատեղիում ռազմիկները սկսեցին հավաքվել բարձրունքների վրա ու հետաքրքրված դիտել աղջիկներին: Սրանք էլ կարծես դրանով չբավարարվեցին: Մի քանիսը հանվեցին և, մերկացնելով իրենց չքնաղ մարմինները, սկսեցին լողանալ Եփրատում: Դա արդեն անհաղթահարելի ուժով գործեց Նարամ-Սուենի Հատուկ գնդի ռազմիկների վրա: Հանկարծ ես նկատեցի, որ մի հարյուրյակ, այնուհանդերձ լրիվ կարգապահությամբ ու լիակատար հանդերձավորված, պատրաստվում է դուրս գալ վրանների միջից: Շուտով նկատեցի, որ սրան սկսեցին հետևել նաև մյուս հարյուրյակները: Ընդ որում թշնամու ռազմիկները ակնհայտորեն շտապում էին, քանի որ իրենք շատ էին, իսկ աղջիկները` քիչ:

Ես հենց կիրճի մոտ քողարկեցի “Դաշույն”-ը: Իսկ աղջիկները կարծես դեռ չէին նկատել թշնամուն ու շարունակում էին իրենց անմեղ գործը: Ի վերջո նրանք կարծես թե նկատեցին թշնամու ռազմիկներին և, մի կերպ վրան գցելով շորերը ու վայրենի ճիչեր արձակելով, սկսեցին փախչել մեր ուղղությամբ: Հատուկ գնդի առաջին հարյուրյակը, չենթարկվելով արդեն որևէ կարգապահության, խախտեց շարքերն ու սկսեց վազել աղջիկների հետևից, որոնք սրան բերեցին ուղիղ “Դաշույն”-իս հարյուրյակի մոտ:

Երբ թշնամին մի պահ խորացավ ծառերի տակ ու կտրվեց իր հիմնական ուժերի տեսադաշտից, “Դաշույն”-ը գործեց կայծակնային արագությամբ: Անակնկալը որոշեց ամեն ինչ: Մի քանիսի վրա տղաները նետվեցին ծառերի վրայից, մյուսների վրա թաքստոցներից նետեցին դաշույնները կամ էլ նետահարեցին: Շատերին էլ իմ տղերքը գցեցին քողարկված փոսերը կամ էլ, քաշելով նրանց ոտքերի տակ քողարկված պարանները, տապալեցին, որից հետո գլխատեցին կամ խոցեցին: Ռազմիկներիս մի մասն էլ ծառերի վրայից ճարպկորեն նետահարեց փախչել փորձող մի քանիսին: Անակնկալ ու կարճատև մարտից հետո թշնամու հարյուրյակը ոչնչացված էր: Իմոնցից սպանվել էր երկու, վնասվել հինգ ռազմիկ: Ես հրամայեցի արագորեն հավաքել դիակները և վերացնել ընդհարման բոլոր հետքերը, որից հետո աղաղակող աղջիկները կրկին երևացին անտառափեշին:

“Դաշույն”-ս նման կերպ ոչնչացրեց թշնամու ևս մեկ հարյուրյակ: Սակայն այս անգամ Հատուկ գնդի ղեկավարությունը կարծես թե ինչ-որ բան հասկացավ և, արագորեն մարտակարգ ընդունելով բաց դաշտում ու հզոր վահանափակ կազմելով, եկավ ուղիղ մեզ վրա: Անտառափեշին թշնամու մոտենալուն պես անտեսանելիության աստիճան քողարկված ռազմիկներս գործի դրեցին իրենց աղեղները: Չնայած թշնամու վարժ վահանափակը որոշ չափով մեղմում էր նրա կորուստները, սակայն այնուհանդերձ դրանք աստիճանաբար զգալի դարձան: Ընդ որում, ես առաջին անգամ դա այստեղ նկատեցի, մեր մեծ աղեղներից արձակված հաստ ու պողպատե ծայրակալերով նետերը հաճախ ծակում էին թշնամու վահանները, էլ չասած զրահների կամ էլ սաղավարտների մասին: Արդյունքում թշնամին կամ անմիջապես էր խոցվում, կամ էլ շփոթվում էր, որից էլ իմոնք ճարպկորեն օգտվում էին: Իմ օգտին էր նաև այն, որ քաղաքում կամ անապատում մարտնչելու սովոր թշնամու ռազմիկները ուղղակի շվարել էին ծառերի մոտ ու ոչ կարողանում էին մագլցել դրանց վրա, այն էլ իրենց ծանր հանդերձանքով, ոչ էլ ի վիճակի էին անտեսել դրանք:

Նարամ-Սուենի Հատուկ գնդի ռազմիկները ստիպված իրենք էլ գործի դրեցին աղեղները, սակայն դրանցից օգուտ քիչ եղավ: Նախ նրանք գրեթե չէին տեսնում քողարկված ռազմիկներիս, հետո` նետահարում էին դեպի վերև, և ի վերջո նետահարելիս իրենք էլ էին բացվում, որոնցից ծառերի վրա հարմար տեղավորված “Դաշույն”-իս ռազմիկները ճարպկորեն օգտվում էին:

Այսպես շարունակվեց որոշ ժամանակ և թշնամու արդեն մոտ հինգ հարյուր ռազմիկ սպանված տապալվել էր գետնին, կամ էլ դեռ մահացու ջղաձգության մեջ ոտքերով հողն էր քերում: Ի վերջո Անապատի որդիները կարծես թե հնարը գտան: Իրենց հետ բերած նավթը սրանք լցրեցին ծառերի վրա ու կրակ տվեցին դրանք: Սա կարծես թե սկսեց օգնել: Ես զգացի, որ “Դաշույն”-ի արդյունավետությունն ընկնում է, դրա համար էլ հրամայեցի անաղմուկ նահանջել: