Հավերժության դատապարտվածը

[Արէա]

Խաչի հնության մասին գիտեմ ժողովուրդ, խոսքը խաչապաշտ բառի մասին ա, որը անկասկած նշանակում ա քրիստոնեա: Իսկ էդ ձեր ասած խաչը պաշտելիք չի եղել, դա համարվել ա որպես ժամանակի անընդհատությունը բնորոշող սիմվոլ` այլ կերպ ասած հավերժության նշան, ոչ ավել:

[Lion]

Հիմա դա իրոք այդ իմաստն ունի, բայց գուցե այն ժամանակներում... ուրիշ բան է նշանակել

[Varzor]

Խաչի հնության մասին գիտեմ ժողովուրդ, խոսքը խաչապաշտ բառի մասին ա, որը անկասկած նշանակում ա քրիստոնեա: Իսկ էդ ձեր ասած խաչը պաշտելիք չի եղել, դա համարվել ա որպես ժամանակի անընդհատությունը բնորոշող սիմվոլ` այլ կերպ ասած հավերժության նշան, ոչ ավել:

Համոզված ես?
Եգիպտացիերի մոտ խաչի կրում էին վզներին ու այն համարվում էր սրբություն` պաշտամունքի առարկա էր
Ցավոք մենք շատ քիչ բան գիտենք առայժմ հին հայկական կենցաղի-կրոնի մասին, սակայն այդ բացը ժամանակի ընթացքում կուղղվի: Ի դեպ նույն էպոսից բերեմ օրինակը` հերսները Երդվում էին "Հացն ու գինին, Տեր կենդանին, Խաչ պատերազմին վեր իմ աջ թևին": Այսինքն` խաչ պատերազմին նույնպես սրբություն էր ու պաշտամունքի առարկա (Դավիթը դրժեց երդումը և խաչ պատերազմին սևացավ)

[Արէա]

Համոզված ես?
Եգիպտացիերի մոտ խաչի կրում էին վզներին ու այն համարվում էր սրբություն` պաշտամունքի առարկա էր
Ցավոք մենք շատ քիչ բան գիտենք առայժմ հին հայկական կենցաղի-կրոնի մասին, սակայն այդ բացը ժամանակի ընթացքում կուղղվի: Ի դեպ նույն էպոսից բերեմ օրինակը` հերսները Երդվում էին "Հացն ու գինին, Տեր կենդանին, Խաչ պատերազմին վեր իմ աջ թևին": Այսինքն` խաչ պատերազմին նույնպես սրբություն էր ու պաշտամունքի առարկա (Դավիթը դրժեց երդումը և խաչ պատերազմին սևացավ)

Է հա խաչ էր էլի, սովորական քրիստոնեական խաչ, եթե ավելացնենք նաև էպոսում մի քանի անգամ հանդիպող սևազգեստ հոգևորականների, տերտերների, եկեղեցիների հիշատակությունը, ապա ավելի մեծ համոզվածությամբ կարելի է ասել, որ հիմնական ազդեցությունը էպոսի ձևավորման վրա, ունեցել են արաբական արշավանքների հաջորդող դեպքերը: Չնայած, անկասկած, արմատները շատ ավելի խորն են գնում:

[Արէա]

Ի դեպ "Հացն ու գինին, Տեր կենդանին" հիշատակելիս, տեղին կլիներ հիշել նաև "Յա Մարութա բարձր Աստվածածին" -ը, որը քրիստոնեական եկեղեցի ա

[Varzor]

Է հա խաչ էր էլի, սովորական քրիստոնեական խաչ, եթե ավելացնենք նաև էպոսում մի քանի անգամ հանդիպող սևազգեստ հոգևորականների, տերտերների, եկեղեցիների հիշատակությունը, ապա ավելի մեծ համոզվածությամբ կարելի է ասել, որ հիմնական ազդեցությունը էպոսի ձևավորման վրա, ունեցել են արաբական արշավանքների հաջորդող դեպքերը: Չնայած, անկասկած, արմատները շատ ավելի խորն են գնում:

Ոնց կարա սովորական խաչը լինի Խաչ Պատերազմին??? Քրիստոնեական խաչը նախ թևին չէին կրում, երկրորդ էլ երբեք պատերազմի խորհրդանիշ չի կարելի համարել (խաչակրիների կեղծ բարեպաշտությունը չհաշված): Միանշանակ համամիտ եմ, որ էպոսում տեղ գտած շատ դրվագներ ներկա են հասել արաբական արշավանքների ժամանակներից: Բայց ինքնին էպոսն ավելի հեթանոսական է, քան քրիստոնեական:
Ի դեպ նույն էպոսում նկարագվածսևազգեստ հոգևորականները եղել են նաև հեթանոս ժամանակ: Հո մեր եկեղեցին օդից չի հնարել իր հագուստը: Եկեղեցիները կան, բայց նաև հիշատակվում են ուղղակի տաճարներ` առանց տերտերների: Էլ չեմ ասում, որ Մարութա վանքի վերակառուցման համար Դավիթն իր թուրն է դնում վանքի հիմքում` որ այն կանգուն մնա: Սա հին հեթանոսական ավանդոյւթ է, որը եղել է շատ և շատ արիական (կամ խառնածին) ազզգերի մոտ և իր մեջ կրում է հավատքը ուժով (թրով) ամուր պահելու` հիմքը ամրացնելու գաղափարը:
Մհերի տաճարի ու դամբարանի մասին հիշատակումները բավարար են դա կարծելու համար: Էլ չեմ ասում Փոքր Մհերի նկարագրություններում քրիստոնեական գաղափարների մեջ չտեղավորվող երևույթները (հրեշտակների հետ մարտեր և այլն): Ըստ էության էպոսում դրոշմվել է հայ ժողովրդի անցած ուղին իր հիմնական դրվագներով, որոնցից մեկն էլ անշուշտ քրիստոնեությունն է:
Մենակ Սասասարի ու Բաղդասարի ծնունդը արդեն իսկ դեմ է քրիստոնեական գաղափարներին, որտեղ առանց տղամարդ-հայր ծնվել էր միայն Հիսուսը: Կամ էպոսի պատմողները այդ առումով հավասարեցրել էին Ծովինարին ու Մարիամին, կամ էլ, որն ավելի հավանական է, տեղի է ունեցել հակառակը` Մարիամի կողմից առանց տղամարդու միջամտության զավակ ունենալը ուղղակիորեն փոխառնվել է հեթանոսական ժամանակներից (այդպիսի ծնունդների նկարագրությունները բազմաթիվ են, մանավանդ արիական պանթեոնի երկրպագության տարածքներում):

[Varzor]

Ի դեպ "Հացն ու գինին, Տեր կենդանին" հիշատակելիս, տեղին կլիներ հիշել նաև "Յա Մարութա բարձր Աստվածածին" -ը, որը քրիստոնեական եկեղեցի ա

Որի հմքում, ամենայն հավանականությամբ հեթանոսական մեհյան է

[Lion]

Լիոն ջան, էե վերջին երկու գրառումներդ
http://www.akumb.am/showthread.php/6...=1#post2291648
ոնց-որ Մենեսի հուշ-հաշվետվություններից են?

Lion, հիմա պատմությունը շարունակում է Մենեսը??? Ինչի???

Այո, այժմ խոսքը պատկանում է Մենեսին: Կարծում եմ, որ բոլորին էլ հետաքրքիր կլինի իմանալ, թե ինչ տպավորություն են թողնում Հայկը, հայերն ու ընդհանրապես Հայաստանը Մենեսի վրա և ինչպես է նա նկարագրում այդ ամենը:

Իսկ ինչո՞ւ է այնուհանդերձ Մենեսը վարում այդ տարեգրությունը: Բանն այն էր, որ ինչ-որ տեղ մ.թ.ա. III հազարամյակի վերջերին, իսկ իմ կարծիքով էլ մ.թ.ա. մոտ 2310 թվականի մոտակայքում, ոմն Ամալետու Աքքադացու հաջողվում է սովորական մարդու համար մահացու հարվածներ հասցնել մի շումերի, որը ժամանակին, դրանից մոտ 500 տարի առաջ, հայտնի էր եղել Գիլգամեշ անունով, իսկ արդեն Ամալետուի ժամանակներում էլ սովորական կամ էլ ոչ այնքան սովորական մի շումեր էր: Եվ ահա, այս շումերին սպանելուց հետո Ամալետուն հանկարծ ականատես է լինում, թե ինչպես է սպանվածը վերակենդանանում: Այս հանգամանքը Ամալետույին դրդեց ավելի խորը ուսումնասիրել երևույթը և արդյունքում նա ստեղծեց Դիտորդների գաղտնի կազմակերպությունը, դիտորդներ, որոնց հիմնական նպատակը անմահներին հետևելն ու այդ ամենը ֆիքսելը, բայց ոչ անմահների գործերին խառնվելն էր:

Մեզ հայտնի չէ, թե Ամալետուն ինչքան է ապրել, բայց մի բան փաստ է, որ այդ ժամանակներից սկսած Դիտորդները սկսել են անընդհատ գործել և գործում են մինչև մեր օրերը: Ընդ որում, թեև նրանք խիստ գաղտնի էին գործում, բայց մի շարք անմահների (Դունկան Մակ-Լաուդ, Մենես, Ամանդա, Ռիչի Ռայեն, Կալաս, Հայկազունի Հայկ և այլն) այս կամ այն կերպ հաջողվել է իմանալ նրանց գործունեության մասին:

Հիմա ինչ վերաբերվում է Մենեսի այս գրածին: Հայտնի է, որ Մենեսը վաղուց էր նման տարեգրություն էր վարում, որում փորձում էր ֆիքսել իրեն հայտնի դարձած և անմահների հետ կապված բոլոր կարևոր իրադարձությունները: Կարծում եմ, որ ինչպես նա դա արել է XX դարի վերջին ի դեմս Ադամ Պիրսոնի, այն հեռավոր ժամանակներում ևս Մենեսին հաջողվել է այս կամ այն կերպ մուտք ունենալ Դիտորդների կազմակերպություն և մասնակցել նրանց գործերին, ինչն իհարկե բացառիկ մի բան էր (երևի Մենեսը ծանոթ է եղել Ամալետուի հետ): Եվ ահա այս պահին ընթացքի մեջ գտնվող Հայկի Նոթերի այդ մասն էլ հենց կազմված է Մենեսի տարեգրության Հայկին նվիրված մասից և արտացոլում է մեր հարազատ Հայկազունու կյանքը մի քանի հարյուրամյակի կտրվածքով:

Այսքան պարզ ու... այսքան բարդ մի բան...

[Malxas]

Շատ հետաքրքիր է, որտեղի հրատարակությունն է?

Հայկական հրատարակություն է: Քո ասելուց հետո կարդացի, որ ամերիկահայ է: Բացի Սասունցի Դավիթից ուրիշ գործեր էլ կան: Սկսեցի կարդալ, բայց չավարտեցի: Սկսվում է այսպես...

Վանա ծիծղուն ծովի ափին կար մի արի թագավոր,
Որ վարել էր անվերջ կռիվ ուժերի դեմ բռնավոր.
Բայց մի սև օր նրան լքել էր բախտն անգութ մարտերի,
Եվ նա դարձել էչ հարկատու ագահ օտար տերերի:


Ունեմ նաև վերլուծաինֆորմացիոն գիրք նվիրված Սասունցի Դավիթ էպոսի 1.000 ամյակին. 1939 թվականի հրատարակություն է:

[Lion]

Վանա ծիծղուն ծովի ափին կար մի արի թագավոր,
Որ վարել էր անվերջ կռիվ ուժերի դեմ բռնավոր.
Բայց մի սև օր նրան լքել էր բախտն անգութ մարտերի,
Եվ նա դարձել էչ հարկատու ագահ օտար տերերի:

Շատ գեղեցիկ էր - կար մի արի թագավոր, որ վարել էր անվերջ կռիվ ուժերի դեմ բռնավոր...

[Lion]

*

Ես փարավոնի շքախմբում էի, երբ մենք Ծովինարին վերցրած ուղղություն բռնեցինք դեպի Եգիպտոս: Հարկ է նշել, որ Ծովինարի չնախատեսված ամուսնությունը կտրուկ կերպով փոխեց Միտանիի ամենաքաջարի ռազմիկներից մեկի կյանքը: Ամուսնության վերաբերյալ կայացված վերջնական որոշումից հետո Հայկին Ոսկանիում այլևս ոչ-ոք չտեսավ: Հայկի անակնկալ անհետանալը նույնիսկ իմ դիտորդների համար էր զարմանալի, բայց ինքս դրանում զարմանալի ոչինչ չտեսա, քանի որ ինձ համար դժվար չէր իր դեմս մորուքապատ ու երկար հանդերձների մեջ ծպտված Ծովինարի ուղեկից քրմի ճանաչել իմ լավ բարեկամին: Լավն այն էր, որ Հայկ խնդիրը չանձնավորեց և, ըստ երևույթին ինքն էլ զգալով, որ Ծովինարի ամուսնության հարցում ես ևս իր նման ևս իրադարձությունների գերի մի մարդ եմ, իմ նկատմամբ քեն չպահեց: Անկեղծ ասած ինձ համար ծանր կլիներ զրկվել այդ ազնիվ լեռնեցու բարեկամությունից, քանի որ մեկ ամբողջ հազարամյակում ես հասցրել էի գնահատել դրա իրական արժեքը:

Միտանիից վերադառնալուց կարճ ժամանակ անց չորրորդ փարավոն Թութմոսը մահացավ և Եգիպտոսի ղեկին կանգնեց նրա տասնամյա որդին, իր պապի անունը կրող Ամոնհատեպը [1]: Ստեղծված պայմաններում Ծովինարը գրեթե լրիվ մոռացության մատնվեց և իր համար աննկատ, մի կողմ քաշված շուրջը ծավալվող իրադարձություններից, սկսեց ապրել Թեբե մայրաքաղաքում` հատուկ իր համար կառուցված պալատում: Պալատը կառուցված էր Նեղոսի արևմտյան ափին և իրենից ներկայացնում էր մեկհարկանի հսկայական մի շինություն, որի ներսի կողմից պատերը զարդարված էին գեղեցկագույն նկարներով, բարեմաղթանքներով և ոսկեզօծ զարդերով: Պալատին կից գտնվում էին ծառաների տներն ու հյուրատները, խոհարարական շենքերն ու ձիանոցները: Ժողովուրդը այդ պալատը սկսեց կոչել “Ուրախության տուն” և պետք է ասել, որ այն շատ մոտ էր այդ անվանմանը [2]: Լավն այն էր, որ Ամոնհատեպը փոքր տարիքից կապված էր նուբիական արմատներ ունեցող, անասնագոմի անհայտ մի տիրոջ աղջիկ հանդիսացող խելոք ու եռանդուն Տեյեյի [3] հետ, իսկ տարիների հետ էլ այդ կապվածությունը վերածվեց մեծ սիրո: Արդյունքում ստեղծվեց մի վիճակ, երբ արդեն հասուն տարիքի հասած ու Տեյեյի հետ ամուսնացած Ամոնհատեպը, ի մեծ ուրախություն իմ բարեկամ Հայկի, այդպես էլ ոչ մի հետաքրքրություն չցուցաբերեց Ծովինարի նկատմամբ:

Երրորդ Ամոնհատեպի օրոք մեր երկիրը գտնվում էր իր հզորության գագաթնակետին և վայելում էր գրեթե չընդհատվող խաղաղություն: Միտանիի արքան մեր խնամին էր, Բաբելոնի արքաների հետ տիրում էր անխախտ բարեկամություն, իսկ Կիպրոսի արքան էլ գրեթե մեր վասալն էր: Մի քանի մանր ընդհարումներ եղան միայն Քուշում, բայց դրանք որևէ էական նշանակություն չունեցան: Ստեղծված անդորրը կարծես թմրեցրել էր նաև Հայկին, որը, վայելելով իր երջանկությունը Ծովինարի հետ, կարծես թե այլ բանի չէր էլ ձգտում:

Իհարկե, նա գտնվում էր Թեբեում, իմ անմիջական հարևանությամբ, բայց ես որևէ կերպ չէի ուզում իմ հաճախակի այցելություններով անհամար վիճակի մեջ դնել որպես Ծովինարին սպասարկող քուրմ ծպտված Հայկին կամ էլ, աստված ոչ անի, կասկածի ստվեր գցել այդ երջանիկ զույգի վրա ու վտանգի տակ դնել նրանց երջանկությունը: Մեկ անգամ ես Հայկին տեսա Թեբեում հաստատվելու սկզբնական օրերին, հետո էլ հազիվ հանդիպեցինք մեկ անգամ, այն էլ բացահայտ, երբ ես Ամոնհատեպի հանձնարարությամբ սրա թագավորության տասներորդ տարում ձևականորեն վավերացրեցի մեր փարավոնի և Ծովինարի ամուսնությունը [4]: Այսպես անցավ մոտ տասնհինգ տարի և կարծում եմ, որ վերջին հարյուրամյակներում դրանք Հայկի կյանքի երևի թե ամենաերջանիկ տարիներն էին:

Վիճակ սկսեց փոխվել, երբ Հայաստանից արևմուտք սկսեց հզորանալ Խեթական թագավորությունը: Երկրորդ Խաթթուսիլի [5] օրոք այս թագավորությունը բռնեց զարգացման ուղին և աստիճանաբար սկսեց ավելի ու ավելի մեծ հավակնություններ ունենալ: Իսկ Խեթական թագավորության կողքին էր գտնվում Հայաստանը և պարզ էր, որ վերջինիս թշնամությունը ամենից առաջ պետք է ուղղվեր հենց հայերի դեմ: Եվ երբ ես տեղեկություն ստացա, որ Ամոնհատեպի թագավորության յոթերորդ տարում Խաթթուսիլի գլխավորությամբ հարձակման անցած Խեթական թագավորության բանակ գրավել է Անդրեփրատյան Ծոփքի հյուսիսը Հայայի թագավորության բանակից, զգացի, որ մեր Հայկի կյանքի խաղաղ տարիները վերջ գտան [6]: Խեթերի հարձակման լուրը ստանալուց որոշ ժամանակ անց ես մի չեզոք առիթով տեսնվեցի Հայկի հետ ու զգացի, որ սկսված հարձակումը իրեն ևս սկսել է լրջորեն անհանգստացնել: Իսկ հետագայում իրադարձությունները ավելի սպառնալից ընթացք ստացան:

_______________________
[1] Ամենհոտեպ III (մ.թ.ա.1412-1379): Եգիպտոսի XVIII գահատոհմի հզոր փարավոն, որի օրոք Եգիպտոսը հասավ իր հզորության գագաթնակետին:
[2] Պալատը գտնվում է Թեբեի մոտ և հանդիսանում է եգիպտական ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը:
[3] Ամենհոտեպ III-ի կինը, որը մեծ ազդեցություն ուներ երկրի կառավարման հարցերում:
[4] Հայտնի է, որ իր թագավորության տասներորդ տարում Ամենհոտեպ III-ը, վավերացրեց իր ամուսնությունը Միտանիի արքայադստեր հետ, որի անունը, դժբախտաբար, մեզ չի հասել:
[5] Խաթթուսիլ II (մ.թ.ա. մոտ 1420-1400): Խեթական թագավորության արքա, որի օրոք սկսվեց թագավորության հերթական հզորացումը:
[6] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1405 թվականով:

[Lion]

*

Ցանկանալով միանգամից կոտրել Հայայի թագավորության հայերի դիմադրության ոգին, ցամաքային հարձակման հետ միաժամանակ մեր փարավոնի իններորդ տարում խեթերը հարձակման անցան նաև ծովից [1]: Հետախույզներիս հայտնած տվյալները հակասական էին և նույնիսկ ես բավականին երկար ժամանակ հրաժարվում էի դրանցից առավել տպավորիչներին հավատ ընծայել, բայց հետագայում շատ բան ճշտեցի և պարզեցի, որ ամեն ինչ առավել, քան իրական էր: Իսկ ոչ իրական էր ինձ թվացել այն հանգամանքը, որ, ինչպես պատմում էին, Հայայի ծովափնյա մասի կառավարիչ, մեր Հայկի տոհմի հետ հեռավոր ազգակցական կապեր ունեցող Անգեղյաց տոհմի իշխան Տորքը, պարտության է մատնել խեթական նավատորմին, չունենալով, սակայն, որևէ քիչ թե շատ լուրջ ծովային հզորություն: Իսկ գաղտնիքը, ինչպես հետագայում Հայկից իմացա ես, կայանում էր նրանում, որ այս իշխանը հաջողությամբ կիրառել էր նետողական մեքենաներ: Մինչև թշնամու նավերի մոտենալը շրջակա ծովահայաց բարձրունքների վրա տեղադրելով հիմնականում իր հնարած մեքենաները, այս խոհեմ իշխանը կարողացել էր հաշվարկել քարերի թռիչքի հեռավորությունը ըստ որոշակի կետերի և, երբ իրենց ափերին մոտեցող թշնամու նավերը հայտնվել են դրանց մոտ, խոշոր քարերի հարվածների տակ էր առել վերջիններիս: Ըստ ինձ հասած տեղեկությունների խեթական նավատորմը ծանր կորուստներ էր կրել ու դրանից հետո իսպառ հրաժարվել էր ծովային հարձակումների մարտավարությունից:

Այն ժամանակ այս իրադարձությունները վառել էին Հայկի հոգին ու ես զգում էի, որ բարեկամս Եգիպտոսում երկար չի մնա: Իրոք, մի քանի տարի անց [2], երբ խեթերի նոր արքա Թուդհալիայի [3] գլխավորած Խեթական թագավորության բանակը Կատխարիայի ճակատամարտում հաղթեց Հայայի թագավորության և սրա դաշնակից Կասկայի իշխանության միացյալ բանակին ու ասպատակեց Անդրեփրատյան Ծոփքը [4], Հայկը լքեց Եգիպտոսը և ծպտված ուղղություն վերցրեց դեպի Հայա: Համաձայն իմ դիտորդների հաղորդումների` Հայկ, վայելելով Անգեղյաց իշխան Տորքի հովանավորությունը, կարողացել էր շատ արագ առաջատար դիրքեր զբաղեցնել ռազմական գործին որոշակիորեն անսովոր Հայայի արքա Կար-Անիի [5] արքունիքում:

Իմ ձեռքի տակ եղած տեղեկությունները անկասկած կերպով հավաստում են, որ հենց Հայկն է հանդիսացել Անիի պատերի տակ ձեռք բերված մեծագույն հաղթանակի կազմակերպիչը, հաղթանակ, որը ոչ միայն մի քանի տասնամյակ Հայայի համար վերացրեց խեթական վտանգը ու շրջադարձային հանդիսացավ պատերազմի հետագա ընթացքի համար, այլև ոչ պակաս, քան Անգեղյաց իշխան Տորքին, փառք բերեց իմ լավ բարեկամ Հայկազունի Հայկին [6]: Այս կապակցությամբ ես կրկին կարողացա հետաքրքիր գրառումներ անել խորը քնած կամ ուշաթափ վիճակում խոսող Հայկի խոսքերից, որոնք ավելորդ չեմ գտնում մեջբերել ներքևում…

_______________________
[1] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1403 թվականով:
[2] Իրադարձությունը թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 1397 թվականով:
[3] Թուդհալիա III (մ.թ.ա. մոտ 1400-1380): Խեթական թագավորության արքա, որի օրոք թագավորության հզորացումը հիմնականում շարունակվեց:
[4] Խեթական աղբյուրներից հայտնի այս ճակատամարտում Հայայի թագավորությունը և նրա դաշնակից Կասկայի իշխանությունը պարտություն կրեցին:
[5] Կար-Անի (մ.թ.ա. մոտ 1400 - ուղ. 1375): Հայայի արքա, որի օրոք սկիզբ առան ծանր պատերազմները Խեթական թագավորության հետ:
[6] Խեթական աղբյուրներից հայտնի այս ճակատամարտում Հայայի թագավորությունը վճռական հաղթանակ տարավ քաղաքին մոտեցած խեթական բանակի նկատմամբ և բավականին երկար ժամանակով չեզոքացրեց խեթական վտանգը:

[Lion]

*

…Արևմուտի թագավոր զորք ժողվեց, բանակ կազմեց, ամեն պատրաստություն տեսավ զորքի համար, հելավ, էկավ կռիվ։ Յոթն օր կռիվ արեց։ Էկավ քաղքի բոլոր փաթթեց, փաթթեց, նստավ։ Քաղքի ապրանք, տավար մնաց էդ քաղքից դուրս: Քաղքի մեջ սով ու թանկություն ընկավ, իսկ մարդիկ լցված են սենեկներն, իրար կասեն. “Աստված, կլնի՞, որ մեկ էլ մենք կուշտ փորով հաց ուտենք”։ Էնոնց մեջ մեկ քաջ մարդ կար, ասաց. “Վաղն էս ժամանակ հարուր լիտր հացն մեկ արծաթի առնող չիլնի”։ Էնոնց մեջ մեկ ուրիշ էլ անհավատ մարդ կար, Կրո անունով, էլավ, ասաց. “Առ էս մեկ ճանկ ոսկին, հաց տուր, տանեմ, տամ, իմ էրեխեքն ուտեն։ Ախր, այ մարդ, ո՞ւստ կտաս։ Մինչ ես իմ աչքով հաց տեսնեմ, ես իմ բերնով հաց ուտեմ, ես չեմ հավտենա, ես չեմ հավտենա”։ Էն քաջ մարդն էդոր խեթեց, թե հույս ունիմ իմ աստըծու, որ լուսուն հաց կլնի փալասանք: Բայց որ չես հավատա իմ ասելուն, աչքով քո տեսնես, բայց բերնով քո չուտես”։

Հայա թագավոր ջահել տղեք ժողվեց, էբեր զորք իր համար, տվեց էդ քաջ մարդուն։ Իրիկուն մութ որ ընկավ, էդի իր զորք ժողվեց մեկտեղ, էնոնց սովորեցուց, ասաց. “Չուր իրավունք չտամ, չզարկեք”։ Գիշերվան մի պահ ձեն-ձուն որ հանդարտեց, մեկ անգամ ձեն էտու. “Զարկեք”։ Էդոնք որ զարկեցին, էն չար թագավորի զորքեր, առաջին դարձավ վեր ետինին, ետին դարձավ վեր առջինին, ջահել տղեք սրով, թրով իջան դեմի զորքի մեջ: Ու ջարդեցին ու սպանեցին, սրատեցին, կոտորեցին։ Էնպես մի կոտորում ընկավ էդ զորքի մեջ, որ զորք զորքին չըճանչեներ, զիրար կսպանեին, կջարդեին, էնպես կսպանեին, կջարդեին, որ արուն էլավ, գնաց։ Խաբար տվին էն չար թագավորին, թե. “Ի՞նչ կանես, զորքըդ պրծավ կտրելով”։ Էսի ինքն էլավ, տեսավ, որ զորք իր կջարդվի, շուտով, իր մոտ կհասնի: Ու մնաց ինք մենակ։ Մեր ազգ էդ անգամ զինք շատ նեղ լծեց։ Ինքը հեծավ մեծ մի ուղտ ու փախավ։

Լուսուն էլան, տեսան չար թագավորի զորք բնաջինջ էղած։ Էն անհավատ բերին, դրին չափրար, որ էնտեղի մնացած հացն ու կերակուր մարդուն մարդագլուխ տա, որ տանեն, ուտեն...

[Lion]

*

Իմ մի բերելով գործակալներիս հայտնած տեղեկությունները` կարող եմ ասել, որ Անիի ճակատամարտից հետո Հայկ իրեն դրսևորել է որպես Հայայի լավագույն զորավարներից մեկը: Ճիշտ է, առայժմ իմ տեղեկությունները սակավ են և ես չեմ կարող մանրամասնել հետագա մարտական գործողությունների իրական պատկերը, բայց Հայկի խոսքերից ընդհանուր առմամբ հասկացա, որ Հայայի բանակը, դաշնակցած Կիլիկիայի թագավորության ու Կասկայի իշխանության բանակների հետ, այդ տարիներին շատ անգամ է ներխուժել Խեթական թագավորության տարածք և ասպատակել այն [1]: Կարծում եմ, որ նախահարվածային այդ գործողություններով Հայայի հայերը ուզում էին հասնել նրան, որ իրենց երկրի համար խեթական վտանգը հետագայում չեզոքացնեն:

Այդ տարիներին Հայկ չէր մոռանում նաև Թեբեն ու Նեղոսի գեղատեսիլ ափին գտնվող պալատում ապրող Ծովինարին և հաճախ էր երևում մեր կողմերում: Տարիներն անցնում էին, բայց դրանք կարծես թե ազդեցություն չէին ունենում Հայկի ու Ծովինարի սիրո վրա: Թվում էր, թե ոչինչ չի կարող խաթարել այս գեղեցիկ զույգի երջանկությունը, բայց կյանքը, դժբախտաբար, իր խոսքն այս հարցում այնուհանդերձ ասաց:

Իսկ պատճառը փարավոնի ավագ որդին ու հաջորդ գահակալ հռչակված Էխնաթոնն [2] էր: Ամոնհատեպի ու Տեայի ավագ այս որդին մի անգամ պատահաբար տեսել էր Ծովինարին և, չնայած սա իրենից կրկնակի անգամ մեծ էր, սկսել էր այրող կիրք տածել նրա նկատմամբ: Հարկ եմ համարում նշել, որ Էխնաթոնը ոչ մի կերպ նման չէր ոչ իր կենսուրախ և բարեհոգի հորը, ոչ էլ իր խելոք ու համբերատար մորը: Սա ինքնահավան ու նեղմիտ մի երիտասարդ էր, որը, դեռևս չբազմած Եգիպտոսի գահին, ոչ միայն իրեն համարում էր ողջ Եգիպտոսի, այլ նաև արքայական ունեցվածքի և հարստության տերը: Այս պայմաններում լիովին կարելի էր սպասել, որ Էխնաթոնը իրեն համարում էր նաև Ծովինարի տերը, ինչն էլ հենց տխուր հետևանքների հանգեցրեց:

Այդ տարիներին Հայկ քիչ էր Թեբեում լինում ու դեռ լավ էր, որ Էխնաթոնը գլխի չէր ընկնում Ծովինարի կյանքում վերջինիս իրական դերի վերաբերյալ: Ինքս այդ ժամանակ Ամոնհատեպի առաջին խորհրդականն էի և աստիճանաբար աճող անհանգստությամբ էի տեսնում, թե Էխնաթոնը ինչ անառողջ հետաքրքրություն է դրսևորում Ծովինարի նկատմամբ: Փորձելով փրկել իմ բարեկամ Հայկի երջանկությունը` ես այդ ժամանակ արդեն փղային հիվանդությամբ տառապող Ամոնհատեպին սկսում էի աստիճանաբար նախապատրաստել նրան, որ Ծովինարին հետ ուղարկի Միտանի, բայց հանկարծ ամեն ինչ իրար խառնվեց, իսկ իրադարձություններն էլ սկսեցին սրընթաց զարգացում ապրել:

Ամեն ինչ տեղի ունեցավ մեր փարավոն Ամոնհատեպի թագավորության երեսուներորդ տարում էր, երբ Հայկը հերթական անգամ աննկատ ժամանեց Թեբե ու տեղավորվեց Ծովինարի պալատում: Դժբախտաբար հակառակի պես հենց այդ ժամանակ էլ անպետք Էխնաթոնը որոշեց վերջնականապես տիրել Ծովինարին և իր թիկնապահներին ուղարկեց. “Ուրախությանի տուն”: Հետագա իրադարձությունների մասին Հայկն ինձ շատ է պատմել ու գուցե և ես չհավատայի դրանց կամ էլ գոնե կասկածեի, բայց երբ հաջողվեց գրի առնել ուշաթափ վիճակում գտնվող բարեկամիս խոսքերն ու դրանք համեմատել մինչ այդ իր ասածների հետ, ես հանգիստ խղճով կարողացա գալ հետևության, որ Հայկն այս անգամ էլ է միանգամայն ազնիվ վարվել…

_______________________
[1] Մ.թ.ա. մոտ 1397-1380 թվականներին Հայայի թագավորությունը և Կասկայի իշխանությունը բազմիցս ասպատակեցին Խեթական թագավորության տարածքը:
[2] Էխնաթոն (Ամենհոտեպ IV) (մ.թ.ա. 1379-1362): Եգիպտոսի XVIII գահատոհմի փարավոն, որը երկրի ներսում իրականացրեց լայնամասշտաբ, բայց որևէ հիմնավորումից զուրկ և անկազմակերպ բարեփոխումներ ու մեծ հարված հասցրեց Եգիպտոսի հզորությանը:

[Lion]

*

Մի ժամանակ վրա անցավ, թագավորի տղի դահիճներ ներս մտան սարայ ու Ծովինարին ասին. “Կամ էսօր ձեր սաղիդ վիզ տի կտրենք, կամ դու պիտի թագավորի տղի հետ պառկես”։ Ծովինար լացեց. “Իմ վիզ կտրե՜ք, իսկ իմոնց՝ ձեր ձեռ կերթա՞, որ վիզ կտրեք”։ Դահիճների ղեկն ասաց. “Մեր ձեռն էլ չէրթա քոնոնց, ապա մենք ի՞նչ անենք: Թագավորի տղու հրամանն է”: Էդ ժամանակ Ծովինար լալով ասաց. “Մի քիչ ցած խոսեք, իմոնք չլսեն, վախենան։ Թող ուրախ ապրին, դուք էլ նստեք, հանգստացեք”։ “Չէ”,- ասաց էդ պետ,- “մեզ իրավունք չկա նստել։ Դե շուտ արա, էրթանք թագավորի տղու քուշկ, թե չէ էստեղ ձեր վիզ կտրենք, արուն սարայի մեջ կթափի”։ Հետո բոռաց, թե. “Շուտ էրա”։

Էս ձենն ընկավ էն քրմի ականջ, դուռը բացեց, տեսավ՝ քանի մի մարդ թրերով կայներ են սենեկի մեջ։ Ասաց. “Ի՞նչ մարդ եք, ի՞նչ կուզեք”։ Ծովինար լսեց, ծածուկ աղաչեց, ասաց. “Ինձ սպանեք, համա իմ պատվին ու իմոնց էլ ձեռ չտաք”։ Դահիճն ասաց. “Դե էլ էրթանք”։ Էն քուրմ էս վերջի խոսքեր լսեց, ըսավ. “Դուք ու՞ր կէրթաք”։ “Մենք տէրթանք դուրս, տի գանք”,- ըսավ Ծովինար: “Թագավորի աղջիկ, ինձի ասա՝ մեկ բան կա ստա, որ քեզ կտանեն”,- խոսեց քուրմ։ Ծովինար չուզեց ասել, բայց քուրմ չէ թող՝ էրթա, ասաց. “Մեկ բան կա ստեղ, որ ինձ չես ըսե“։ Ծովինարի սրտին դիպավ, ասաց. “Որ ճշմարիտ կուզես, թագավորի տղա սրանց ղրկե, որ կամ ես իր հետ պառկեմ, կամ իմ ու իմոնց վիզ կտրեն”։

Քուրմ որ էս լսեց, ասաց. “Կտրողն ո՞վ Է”։ Ծովինար` թե էս մարդ, դահիճների ղեկ։ Էդ ժամանակ քուրմ մոտեցավ սրան ու բոռալով ասաց. “Դո՞ւ իմ թագավորի աղջիկ վիզ տի կտրես”։ Սա էլ` թե. “Թագավորի տղա հրաման տված”։ Էստեղ քուրմ մեկ հարված կպցուց սրան, գլուխ թռավ, ջանդակ մնաց կայնուկ։ Մեկէլներ որ տեսան, թողին փախան: Գնացին, թագավորի տղին ասին, թագավորի տղեն զորք ուղարկեց էնոնց վերա կռիվ։ Քուրմ որ տեսավ զորք եկավ, զինվեց, կապվեց, իր աղք շարեց, տունը փակեց, չուր իրիկուն էն զորքի կեսն սպանեցին: Էդ ժամանակ թագավորն էս լսեց, միտք արեց, միտք արեց, տեսավ, որ ճար չկա, կռիվ իրեն վնաս է հրամայեց. “Էլ գործ չունինք էնոնց հետ”...