Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

- Բա՜, որ ասում էի կզարմանա՞ս: Ու եթե մենք հիմա հետևենք ձեր քրմերի հայտնագործություններին, այսինքն շարժվենք երկու կետերի միջև ընկած ամենակարճ ճանապարհով, շատ է մեծ հավանականությունը, որ մեր ճանապարհը չենք վերջացնի այնտեղ, որտեղ ուզում ենք, այլ կհանգրվանենք Արմավիրի արքայական զնդանում: Դժվար թե այդ ժամանակ մեզ համար հարմար քչփորող գտնենք…
- Իրո՜ք, գրողը տանի, ես այդ մասին չէի մտածել:
- Բա՜, սա քո համար ձեր Քուշը չի, է՜, ու ոչ էլ նույնիսկ Համուրապպիի Բաբելոնը: Այս գործին ես եմ ձեռք զարկել, այն էլ ոչ մեկ տասնամյակի ընթացքում, այնպե՜ս որ…
- Գրողը քեզ տանի,- ընդհատեց Մենեսը,- քո սեփական հայտնագործությունը հիմա մեր դեմ է դուրս գալիս:
- Տենց մի բան,- բազմանշանակ ժպտացի ես,- թեև ասեմ, որ եթե նորից առիթ լիներ, ես այդ հայտնագործությունն էլի կանեի:
- Հա դե պարզ է, հայրենասեր մեռնում ես, էլի,- ծիծաղեց Մենեսը, բայց հետո նորից լրջացավ,- բա հիմա մենք… ի՞նչ անենք:
- Ըհը՜, այ այդտեղից պետք է սկսեիր, թե չէ ոտքերիդ ես զոռ տալիս: Դու չգիտեմ ինչպես,- բարեկամիս խոսքերը վերադարձրեցի իրեն,- բայց այ օրինակ ես, օգտվելով Արմավիրի շուկայում ձեռք բերած արագընթաց նժույգներից, պատրաստվում եմ սկզբում շարժվել դեպի հյուսիս, հետո, մեծ շրջան կատարելով Հյուսիսային Մեծ ծովի հայաստանյան ափերով, անցնել Խեթթի, այնտեղից էլ Կիլիկիա, որտեղից էլ փյունիկյան արագընթաց նավերից մեկը ինձ կհասցնի հարավային առևտրական քաղաքներից մեկը, նու, ասենք, Բիբլոս [1]:
- Ես քեզ հետ եմ,- կողքիս կանգնեց բարեկամս:
- Հա, բայց մինչև գնալս ես դեռ մի քանի կարևոր գործեր էլ պետք է կարգավորեմ:
- Գնացի՜նք, միջոցներ իմ մոտ բավականին կան, սկզբնական ժամանակներում կհերիքի, իսկ հետո, երբ ամեն ինչ մի քիչ կխաղաղվի, դու կկարողանաս արդեն ավելի անվտանգ պայմաններում այցելություն կատարել քո թաքստարանները:
- Տո այ քուրմ, հարցը դա չի, բա իմ սալիկնե՞րը:
- Դրա՞նք ուր ես ուզում տանել:
- Գուցե չհավատաս, բայց… Եգիպտոս,- ժպտացի ես,- Արմավիրի արքունական գրադարանում ես դրանցից մի քանի օրինակներ ստեղծել եմ, ուզում եմ, որ մեկ օրինակ էլ, համենայն դեպս, էլի, Եգիպտոսում մնա:
- Լավ, էդ հասկացանք, ուրի՞շ ինչ գործ ունես:
- Իսկ իմ թո՞ւրը:
- Դե՜ե՜ե՜, դրա հարցն ավելի հեշտ է: Երբ ձեր ճարպիկ տղերքը փորձում էին ճանկել մի խեղճ ու կրակ եգիպտացու և նա ստիպված թռել էր պատուհանագոգին, վերջին պահին նա պատահականորեն տեսավ անկյունում դրված քո թուրը, խլեց այն ու ցատկեց ներքև,- ծիծաղեց Մենեսը,- ու մինչ ձերոնք ներքևում ինձ կբռնեին, ես հասցրեցի թաքցնել այն կոյուղահորում, իսկ հետո էլ, երբ ես փախա դիարանից, հանեցի այնտեղից: Ահա թուրդ:
Մենես շորերի ծալքերի միջից հանեց թուրս ու տվեց ինձ: Մենք դուրս եկանք Արմավիրի մոտ գտնվող և ավելի շուտ աղբանոց հիշեցնող գերեզմանատնից, որտեղ թաղում էին անտեր մեռելներին կամ էլ ինձ նման արքայական բարեհաճությունից զրկված անձանց, ու մոտեցանք ծառերին կապված ձիերին:
- Թրիս համար անչափ շնորհակալություն, Մենես ջան, չէի էլ պատկերացնում, թե առանց դրա ինչ էի անելու:
- Դե լա՜ա՜վ, դատարկ բա՜ն է,- պատասխանեց Մենեսը:
- Չէ՜, մի ասա, ամեն ինչից զատ սա նաև հորիցս է հիշատակ,- Մենեսը հասկացած ժպտաց, իսկ ես, տեսնելով ծառից կապված երեք նժույգները, գլխով արեցի,- հարգում եմ քո հեռատեսությունը, բարեկամս, երկուսիս համար երեք նժույգ: Ճանապարհին մեկը կարող է շարքից դուրս գալ և մենք…
- Չէ՜, Հայկ ջան, երրորդ նժույգը մենք երևի թե նույնիսկ այդ դեպքում էլ չօգտագործենք: Մենք պետք է խնայենք նժույգները, հակառակ դեպքում ստիպված կլինենք հրաժարվել բավականին թանկարժեք մեր բեռներից:
- Մեջդ մաքսանենգության տաղա՞նդ ես հայտնաբերել, ով քուրմ իմ բարեկամ,- ծիծաղելով թփթփացրեցի Մենեսի ուսին:
- Չէ՜է ՜, ով լեռնեցի իմ բարեկամ, ուղղակի բարեկամներիցս մեկի սալիկների մեկ օրինակն եմ որոշել ապօրինի կերպով դուրս հանել Հայոց թագավորությունից,- ի պատասխան մեջքիս թփթփացրեց արդեն Մենեսը ու, մինչ ես անակնկալի եկած մեխվել էի տեղումս և, դժվարությամբ բերանս բացելով փորձում էի որևէ բան ասել, մոտեցավ ծառի տակ դրված ու նոր միայն նկատածս արկղին, դժվարությամբ գրկեց այն, նայեց վրաս և շարունակեց,- այդ սալիկներն ինձ զարմանալի կերպով դուր եկան, ի՞նչ կարող եմ անել: Անհագ սեր դեպի գիտությունը կամ նման մի բան, ընկալիր դա ինչպես ցանկանում ես…

_____________________
[1] Հայտնի ծովային առևտրական քաղաք Փյունիկիայում:

[Lion]

*

Մենք անմիջապես ճանապարհ ընկանք` Արաքս գետի հունով ուղղություն վերցնելով դեպի հյուսիս: Տաս օրից արդեն Տրապիզոնի մոտակայքում էինք, իսկ մի քանի օր անց էլ հանգրվանեցինք Արիննայում [1]: Հաջորդ օրը մենք դուրս եկանք Արիննայից և, սրընթաց երթով անշեղորեն շարժվելով դեպի հարավ, շուտով Տուննայի կիրճով մուտք գործեցինք Կիլիկիա: Մենեսը շտապում էր և մեր երթին խելագար մի մրցավազքի արագություն էր տվել: Չցանկանալով նույնիսկ մեկ ավել իսկ օր էլ մնալ Տարսույում [2], բարեկամս անմիջապես էլ տեղեր վարձեց նավահանգստից դուրս գալ պատրաստվող փյունիկյան արագընթաց նավերից մեկի վրա: Տարսույում ու մյուս ծովափնյա քաղաքներում տեղի էր ունենում դեպի Եգիպտոս ուղղություն վերցնել պատրաստվող մեր ռազմական նավատորմի կենտրոնացումը և բոլոր առևտրական նավերին արդեն իսկ վաղուց հրաման էր տրված լքել նավահանգիստները: Դե մեզ էլ ըստ էության այլ բան պետք չէր: Մեր նավը ուղղություն էր վերցրել դեպի Բիբլոս և, միայն ուշ երեկոյան տեսադաշտից կորցնելով ինձ համար այնքան հարազատ մեր Կիլիկիայի ափերը, բարեկամս կարծես թե մի փոքր հանգստացավ: Մնացածը կախված էր արդեն միայն փյունիկյան վաճառականների արագությունից, որոնք, ի դեպ ասած, իրենք ևս որևէ կերպ շահագրգռված չէին բավականին թանկարժեք իրենց բեռով պետք եղածի չափից ավել մնալ բաց ծովում: Մենք մահու չափ հոգնած էինք և բավականին երկար քնեցինք նավի ամբարում` բամբակի հակերի վրա:

Ես արթնացա միայն երրորդ օրը վաղ առավոտյան և անմիջապես էլ բարձրացա տախտակամած: Բարեկամս կանգնած էր նավի քթամասին ու տարված էր իր մտքերով: Ես միացա Մենեսին ու, մինչ փյունիկիցի սիրալիր նավավարը մեզ կկանչեր նախաճաշելու, Մենեսը պատմեց իր գլխով անցածը:
- Սրանից մոտ հարյուր հիսուն տարի առաջ, Հայկ, Սենուսերտա փարավոնի [3] օրոք, մենք առաջին անգամ հայացքներս հառեցինք դեպի հյուսիս: Ամեն ինչ սկսվեց մի տեսակ աննկատ, չգիտես թե ինչից: Հարավում մեր նվաճումներն արդեն սահմանափակվել էին Քուշով, իսկ արևմուտքում և արևելքում էլ անապատներ էին: Այդ ժամանակ էլ հենց Սենուսերտայի արքունիքում սկսեցին խոսակցություններ գնալ այն մասին, որ ժամանակն է շարժվել հյուսիս-արևելք` դեպի Ասորիք:
- Այդ տարիներին և Միջագետքում ու և Հայաստանում էլ հիմնականում խաղաղություն էր,- բարեկամիս լրացրեցի ես,- հիշո՞ւմ ես, Մենես, մեր արքա Գեղամը [4] նոր էր մահացել ու Մեծն Արամի հայր Հարմայի [5] թագադրման առիթով էր, որ դու, որպես Սենուսերտայի ներկայացուցիչ, ժամանել էիր Արմավիր:
- Է՞լ չհիշեմ,- գլխով արեց Մենեսը,- հենց այդ ժամանակ էր, որ Եփրատի գետանցում քո ջոկատը շրջապատեց իմ դեսպանախումբը և մենք հազիվ զոհ չգնացինք ձեր նետերին:
- Դե ի՞նչ անեի,- ժպտացի ես,- դուք այնքան աննկատ էիք շարժվում և այնքան, մեղմ ասած, ոչ շքեղ տեսք ունեիք, որ ես ձեզ Անապատի որդիների փոքրիկ մի ավազակախմբի տեղ էի դրել:
- Այո՜,- ծիծաղեց Մենեսը և շարունակեց,- Սենուսետրան մեծ տիրակալ էր ու լավ էր զգում ժամանակի շունչը: Այդ տարիներին ձեզ մոտ խաղաղություն էր, Ալիոնի ճակատամարտում Անապատի որդիներին սարսափելի ջարդ տալուց հետո նրանց ասպատակություններն իսպառ դադարել էին, բայց… ես պատահականորեն չասացի, որ Սենուսետրան մեծ մի գահակալ էր,- Մենեսը ժպտաց,- Անապատի որդիների ջարդից հետո արդեն անցել էր գրեթե կես դար ու փոփոխությունների շունչը կրկին էր զգացվում:
- Սարգո՞նը,- հարցրեցի ես,- նորահայտ այդ “հիրավի արքա՞ն” [6]:
- Այո, Հայկ, Սարգոնը, ինչպես ի պատիվ այն աքքադացի ավազակի իրեն սկսել էր կոչել նորընծա այս տիրակալը, այդպես էլ սեփական երազներին չհասած փառատենչ այդ զորավարը:
- Բայց նա այնուհանդերձ հիմք դրեց Ասորեստանի հետագա հզորությանը, Մենես, մի՜ ասա: Հենց այդ տարիներին էր, որ Սարգոնի գլխավորած Ասորեստանի բանակը, որը հիմնականում կազմված էր Անապատի որդիներից, երկարատև ընդմիջումից հետո կրկին ասպատակեց Հայոց Միջագետքը, Աղձնիքը ու Կիլիկիայի հարավ-արևելքը: Գիտեմ, լավ եմ հիշում: Այդ ժամանակ ես մեր սահմանապահ ջոկատներից մեկի հրամանատարն էի ու, հավատա, անձամբ եմ բավականին հարամել այդ ավազակի ճաշը:
- Գիտեմ կամ, ավելի շուտ… գլխի ընկնում եմ,- ծիծաղեց Մենեսը,- Եփրատի գետանցի մոտ քիչ էր մնում մեր ճաշն էլ հարամեիր: Փոխարենը հետո,- լրջացավ Մենեսը,- երբ դու իմացար մեր ով լինելը, ապահով կերպով մեզ Արմավիրի արքայական պալատ հասցրեցիր:
- Դե լա՜վ, ինքս էլ այդ ժամանակ Արմավիր էի շարժվում, Գեղամն էր մահացել և նոր արքա էր թագադրվում:
- Էլ մի՜,- ծիծաղեց Մենեսը,- ես հո լավ գիտեմ, որ քո բարեկամի ապահովության համար դու ոչ պակաս էիր մտածում:
- Դե որ գիտես, էլ ինչո՞ւ ես ավելորդ խոսեցնում,- ժպտացի ես,- գիտեի, որ մի օր ինձ կքչփորես ու կհանես այն աշխարհից, դրա համար էլ այդպես դողղում էի քեզ համար: Զուտ շահ էր, ոչ մի անձնական բան:
- Այ դու շահամո՜լ…,- քրքջաց Մենեսը:
- Չէ, չէ, բայց դու պատմությունդ շարունակիր,- գլխով արեցի ես,- ինձ միշտ էլ հետաքրքրել է լսել պատմություններ ձեր երկրի մասին:

________________

[1] Քաղաք Կապադովկիայի հյուսիսում:
[2] Քաղաք Կիլիկիայում, հետագա Տարսոնը:
[3] Սենուսերտա III (մ.թ.ա. 1878-1842): Եգիպտոսի XII գահատոհմի հզոր փարավոն:
[4] Գեղամ (մ.թ.ա. 1908-1858): Հայոց արքա:
[5] Հարմա (մ.թ.ա. 1858-1827): Հայոց արքա:
[6] Սարգոն I (մոտ 1880-1850): Ասորեստանի արքա, որը հիմք դրեց երկրի հզորությանը: Չպետք է շփոթել Սարգոն Աքքադացու հետ:

[Lion]

- Դե ի՞նչ ասեմ: Սենուսետրան զգում էր, որ Եգիպտոսի ապագան ոչ թե Քուշում է ու նրա արդեն սպառվող ոսկու հանքերում, այլ Ասորիքում: Այս տիրակալը գիտակցում էր, որ ժամանակները փոխվում են ու ինքներս մեր մեջ ներփակված ապրել մենք արդեն չենք կարողանա: Պետք էր զարկ տալ առևտրին հարևան երկրների ու ամենից առաջ հյուսիս-արևելքում գտնվող երկրների հետ: Բաբելոնն այդ ժամանակ դեռևս էական դեր չուներ և այստեղ մեզ ամենից առաջ անհանգստացնում էր հենց ոտքի կանգնող Սարգոնը: Ահա և ես ուղևորվեցի այդ կողմերը: Այն ժամանակ Սարգոնը շատերի շուրթերին էր, բայց ես հո լավ գիտեի, որ իրական ուժը հյուսիսային մեծ լեռների մեջ է:
- Դեհ, այն ժամանակ մենք մեզ շատ համեստ էինք պահում,- ծիծաղեցի ես,- Գեղամին, իսկ հետո էլ արդեն Հարմային լիովին բավարարում էր Անապատի որդիների սպառնալիքներից ազատվելը:
- Ու բացի այդ հորդ պատգամները…,- ավելացրեց Մենեսը,- գիտեմ, Հայկ, բայց դե համենայն դեպս չէր խանգարի ևս մեկ անգամ համոզվել, որ ամեն ինչ հենց այդպես է:
- Ամեն ինչ այդպես էլ կար, Մենես, դու մասնակցեցիր Հարմայի թագադրման արարողությանը ու վերադարձար Եգիպտոս: Իսկ հետո էլ ձեր փարավոնը ասպատակեց Հարավային Ասորիքը, այսպես ասենք` իրականացրեց ուժի ցուցադրում… համենայն դեպս, էլի- ծիծաղեցի ես:
- Դեհ, դա էլ էր պետք,- հաստատեց Մենեսը,- նախ այնտեղ գործում էին Անապատի որդիների բազմաթիվ մանր ավազակախմբեր, որոնք լրջորեն խանգարում էին մեր առևտրական գործունեությանը, իսկ հետո, որ ավելի կարևոր էր, Սարգոնը զգաց, որ հարավում լուրջ ուժ կա և այդ կողմ չշարժվեց:
- Դե մեր կողմ էլ նա առանձնապես չեկավ: Եվ, ընդհանրապես, մենք որոշակիորեն երևի թե գերագնահատեցինք այդ արքային: Հետհայաց գցելով երևի թե կարելի է ասել, որ իրականում նա այդքան ուշադրության կարծես թե չարժեր էլ:
- Հա, ճիշտ ես,- հաստատեց Մենեսը ու առաջ տարավ խոսքը,- Սենուսետրայից հետո իշխեց Ամենեմխետը [1] ու նրա օրոք ևս Եգիպտոսը ծաղկում էր: Բայց հետո…,- հառաչեց Մենեսը,- հետո սկսվեցին մութ ժամանակները: Ամենեմխետի որդին [2] իրենից հետո տղա ժառանգ չթողեց, իսկ գահին հայտնված կին փարավոն Նեֆրուսեբեկն [3] էլ իսկական մի աղետ դարձավ մեր երկրի համար:
- Գիտեմ, Մենես, այդ սարսափելի իրադարձությունների արձագանքները նույնիսկ մեզ մոտ էին հասնում: Մեծն Արամի իշխանության վերջին տարիներին էր, հիշում եմ, պատմում էին, որ ոմն Ուգաֆ [4], ով վարձկան զինվոր էր եղել ձեր մոտ, թե ինչ, մեծ ապստամբություն էր բարձրացրել, ոտքի էր հանել ժողովրդին, գահընկեց էր արել ձեր այդ կին փարավոնին ու իր անմիտ կառավարմամբ լրիվ քաոսային վիճակ էր ստեղծել երկրում:
- Ուգաֆը ընդամենը հզոր մի սևամորթ էր, Հայկ, սպանության համար նախատեսված հզոր մի գործիք, ընդամենը…: Խելքի մի կտոր իսկ չկար նրա կճուճի պես դատարկ գանգում,- գլուխն օրորեց Մենեսն ու շարունակեց,- Ուգաֆին սեփական ձեռքերովս եմ այն աշխարհն ուղարկել, բայց դա ընդամենը կասեցրեց իմ Եգիպտոսի կործանումը, ընդամենը, այդքան բան, նախկին փայլին մենք այլևս արդեն այդպես էլ երբեք չհասանք:
- Այդ տարիներին ես մեկ անգամ եղել եմ ձեր երկրում…
- Այո՜, ծանր տարիներ էին: Եվ ի հակառակ մեզ, հիշում եմ, թե ինչ հիացմունքով էիր դու խոսում ձեր արքա Արամի մասին:
- Արամը մեծ արքա էր, Մենես, ես դրա մասին քեզ շատ եմ ասել:
- Գիտեմ,- գլխով արեց Մենեսը,- ու այն տարիներին դեռ լավ էր, որ դուք կամ գրավել էիք Միջագետքը, կամ էլ այստեղ նոր-նոր ոտքի կանգնող Բաբելոնը գոնե առնվազն լրջորեն զբաղված էր ձեզնով և արդյունքում ոչ-ոքի մտքով չանցավ հարձակվել Եգիպտոսի վրա: Բայց մենք չկարողացանք օգտագործել այդ ժամանակն ու ինչպես հարկն է չհասցրեցինք կարգի գցել մեր երկրի գործերը: Գահակալական անվերջ գզվռտոցում իրար էին հաջորդում փարավոնները և հիմա նույնիսկ ինձ համար է դժվար հիշել, թե ով ում հաջորդեց և ով ինչքանով դրա իրավունքներն ուներ: Հիմա կնահաճո Մերնեֆերին է փարավոնը ու սրա ուղեղին հազիվ նոր միայն հասավ մտածել հյուսիսից եկող վտանգի մասին: Բայց պատերազմն արդեն եռում է…
- Հիշո՞ւմ ես, Մենես, թե ժամանակին Ուրուկում ես ինչ նախանձով էի խոսում ձեր երկրի կառավարման մասին: Այն մասին, որ ձեր երկիրը ավելի լավ է կառավարվում, քան մերը: Փաստորեն իրավիճակը հիմա լրիվ հակառակ տեսքն ունի:
- Այո, Հայկ, հիշում եմ,- գլուխն օրերեց Մենեսը,- պատմությունը կրկնվելու հատկություն ունի ու հենց դա է ինչ-որ առումով ինձ որոշակի հույսեր ներշնչում նույնիսկ այս պարագայում:

________________
[1] Ամենեմխետ III (մ.թ.ա. 1842-1798): Եգիպտոսի XI գահատոհմի փարավոն:
[2] Ամենեմխետ IV (մ.թ.ա. 1798-1789): Եգիպտոսի XI գահատոհմի փարավոն:
[3] Նեֆրուսեբեկ (մ.թ.ա. 1789-1786): Եգիպտոսի XI գահատոհմի վերջին և կին փարավոնը, որի կառավարումից հետո Եգիպտոսը կտրուկ թուլացավ:
[4] Ուգաֆ: Ինքնահռչակ փարավոն Նեֆրուսեբեկի օրոք:

[Lion]

- Դու այդ ի՞նչ նկատի ունես,- չհասկացա ես:
- Ժամանակին, Հայկ, սրանից մի չորս հարյուր, չորս հարյուր հիսուն տարի առաջ, երբ դուք տապալել էիք աքքադական բռնապետությունը և ձեր գերիշխանությունն էիք հաստատել Միջագետքում, հիշո՞ւմ ես, այն ժամանակ ևս, ինչպես և հիմա, Եգիպտոսը հայտնվել էր խավարում:
- Դե՜ե՜,- ծիծաղեցի ես,- այն ժամանակ անիծյալ Շամին նույնիսկ քո՜ գլուխը լվաց,- հիշեցի ես,- ի՜նչ ափսոս, որ Նիպպուրում, երբ մենք գրավում էինք այդ քաղաքը, ես չկարողացա դրա հախիցը գալ: Շամին ճողոպրեց Նիպպուրից և…
- … հայտնվեց Եգիպտոսում,- խոսքս շարունակեց Մենեսը,- այդ իրոք որ կախարդական զորությամբ օժտված կնոջ համար ոչինչ չարժեր պտտեցնել զառամյալ Պեպիի մահից հետո մեր երկրի ղեկին հայտնված նրա պատանի թոռան` Մեռենռայի [1] գլուխը: Այն ժամանակ ես ահագին զարմացա, երբ տեսա քեզ Եգիպտոսում:
- Այ դու քուրմ, հիշո՞ւմ ես, երբ դու իմացար, որ ես ձեր երկիր եմ ժամանել Շամիին գտնելու համար, մի կուշտ ծիծաղեցիր վրաս: Նույնիսկ սկսեցիր սրախոսել, որ ես մոռացել եմ իմ Աստղիկին ու նոր կրքով եմ տարվել:
- Հա դե հիմա,- ժպտաց Մենեսը,- բոլորս էլ սխալվում ենք, այդ թվում նաև ես: Դաժան ճշմարտությանը ես հետո պետք է հասու լինեի, հետո՜, այն բանից հետո, երբ Շամին մեկուսացրեց ինձ, իր ավազակախմբի միջոցով այն աշխարհն ուղարկեց Մեռենռային և, վերանվանվելով Նիտոկրիս [2], ստանձնեց մեր երկրի կառավարումը:
- Բայց դու պարտվեցիր միայն առաջին մասում, Մենես, վերջը դու էլ իրոք վատը չէիր ու վատ բաղնիք չսարքեցիր Շամի այդ ավազակախմբի համար: Բայց ես մի բան ամեն դեպքում չեմ հասկանում, ի՞նչ կապ ունի այդ ամենը մեր ներկայիս վիճակի հետ:
- Ինչ կապ ունի՞, Հայկ,- կարճ ծիծաղեց Մենեսը,- այն ժամանակ դուք իշխում էիք Միջագետքում և Ասորիքում, Եգիպտոսում քաոս էր, բայց դուք չհարձակվեցիք մեր երկրի վրա: Այժմ ևս դուք իշխում եք Միջագետքում ու շատ շուտով կիշխեք նաև Ասորիքում բայց…
- … բայց դու հույս ունես, որ մեր ռազմական համակարգը կրկի՞ն կանգ կառնի:
- Նման մի բան,- կարճ պատասխանեց Մենեսը:
- Մենես, իսկ դու հիշո՞ւմ ես, թե ինչ էինք անում ես ու դու սրանից մի յոթանասուն տարի առաջ, Ասսուրում:
Մենեսը զարմացած վրաս նայեց և ոչինչ չպատասխանեց:
- Չե՜ե՜ե՜ս հիշում, բարեկամս, իսկ ես լա՜վ եմ հիշում: Այն ժամանակ ես ու դու ուզում էինք այնպես անել, որ Շամին հանկարծ չամուսնանա հենց նոր գահ բարձրացած Ասորեստանի պատանի տիրակալ, հզոր, բայց արդեն հանգուցյալ Շամշի-Ադադի [3] որդի Իշմե-Դագանի [4] հետ:
- Է հետո՞:

________________
[1] Մեռենռա (մ.թ.ա. 2175-2174): Եգիպտոսի VI գահատոհմի փարավոն:
[2] Նիտոկրիս (մ.թ.ա. 2174-2172): Եգիպտոսի VI գահատոհմի վերջին և կին փարավոնը, որի կառավարումից հետո Եգիպտոսը կտրուկ թուլացավ:
[3] Շամշի-Ադադ I (մ.թ.ա. 1813-1781): Ասորեստանի արքա, որի օրոք իր նախկինների օրոք թուլացած Ասորեստանը կրկին սկսեց հզորանալ:
[4] Իշմե-Դագան I (մ.թ.ա. 1781-1757): Ասորեստանի արքա, որի օրոք Ասորեստանը կրկին սկսեց թուլանալ:

[Lion]

- Մենես, հիշո՞ւմ ես, երբ այն ժամանակ Եգիպտոսում ես ու դու ուզում էինք լուծել այդ անիծյալ Շամիի հարցերը ու ազատել Եգիպտոսը նրա տիրապետությունից, հիշո՞ւմ ես, մենք ի՞նչ արեցինք:
- Հենեն-նեսուտում [1] կազմակերպված այն հիանալի գինարբո՜ւքը,- ծիծաղեց բարեկամս,- այն ժամանակ դու քո դերասանական վարպետության գագաթնակետին հասար: Արքայական պալատում հավաքվել էին երկրի բոլո մեծամեծները ու դու քեզ ձև էիր տվել, թե գիտակցությունդ կորցնելու չափ սիրահարված ես այդ կնոջը: Ընդ որում դու այնպես հաջող էիր ձևացնում, որ նույնիսկ նա էր հավատացել: Ճիշտ է, համենայն դեպս արգելում էր քեզ որևէ զենքով երևալ իր մոտակայքում, բայց դե, մեծ հաշվով հավատում էր քեզ: Հիշում եմ, հետո՞:
- Հետո՜…, հետո ես հաջողացրեցի փակել դռները Հենեն-նեսուտի պալատի նկուղում հավաքված նրա ավազակախմբի վրա, իսկ դու էլ հատուկ գաղտնուղով բաց թողեցիր Նեղոսի ջրերն ու մենք նրանց բոլորին խեղդեցինք:
- Իսկ դրանից հետո դու Եգիպտոսի ողջ բարձր հասարակության աչքի առաջ, իբր համբուրում ես Շամիի ձեռքը, տակից հասցրած անակնկալ ու հատու մի հարվածով կոտրեցիր նրա վիզը: Արածդ հո արած չէր, Հա՜յկ, նույնիսկ ես սարսռացի,- հիշեց Մենեսը ու ժպտաց,- գլուխը լրիվ շուռ տվեցիր մեջքի վրա, անտաշ լեռնեցի ես, էլի…
- Հա ի՞նչ անեինք, Մենես ջան, ախր եթե դրան թողնեինք, ձեր ողջ երկիրը ձեռքի տակ կհավաքեր: Իսկ այսպես, երբ բոլոր աչքի առաջ ես ոլորեցի այդ Շամի վիզը, բոլորը տեսան, որ նա մահացել է ու… վերջ: Դրանից հետո նա էլ ինչպե՞ս պետք է փորձեր շարունակել կառավարել:
- Դե նա չփորձեց էլ, այլ ուղղակի կորավ: Պալատականները ճանկեցին քեզ ու համենայն դեպս արքայական դիարան տեղափոխեցին Նիտոկրիսի մարմինը, բայց հետո դիարանն այրվեց ու Շամի նշխարքներն այդպես էլ չգտան,- պատմությունը եզրափակեց Մենեսը,- հա, բայց դու Ասսուրի մասին էիր ասում, ի՞նչ կապ ուներ քո անկրթության մասին վկայող այդ պատմությունը դրա հետ:
- Սրանից մի յոթանասուն տարի առաջ, Մենես, պատմությունը կրկնվում էր: Շամին հայտնվել էր Ասսուրում և արդեն որպես Շամիրամ պատրաստվում էր դառնալ պատանի Իշմե-Դագանի կինը: Պատմությունը կրկնվում էր… թվում էր, թե կրկնվում էր,- ծիծաղեցի ես,- բայց այն ժամանակ Շամին ուղղակի հրամայեց ձերբակալել Ասսուրի արքունիքում հայտնված այն պճնագեղ եգիպտացուն ու բանտ նետել նրան: Դեռ լավ էր, որ Արամ արքայի միջնորդությունը ես ժամանակին հասցրեցի ու քեզ չգլխատեցին:
- Այո՜ո՜,- ծիծաղեց Մենեսը,- ես երբեք այդքան մոտ չէի եղել կործանմանը, ինչքան այդ ժամանակ: Ամեն ինչ ժամանակին հասկացած Շամին արդեն ուղղակի պատրաստվում էր թռցնել գլուխս, երբ դու տեղ հասար այդ փրկարար միջնորդությամբ:
- Դե՜ե՜, գիտեի, որ մի օր ինձ կքչփորես, գետնի տակից կհանես,- ծիծաղեցի ես:
- Այ դու դիվադադար, հերիք չի՞ արածս լավությունը երեսովս տաս, դու այն ասա, ինչո՞ւ հանկարծ հիշեցիր այդ երկար պատմությունը: Ասում են Շամին վաղուց արդեն աղավնի է դարձել: Շամիի՞ն ես կարոտել:
- Աստված ինձ փրկի Շամին կարոտելուց, Մենես,- ծիծաղեցի ես,- ես մի անգամ հարամեցի այդ կնոջ կյանքը իր իշխանության ամենասկզբում, երկրորդ անգամ իմ մեղքով նա իր թագավորությունից այդպես էլ բան չհասկացավ, իսկ վերջում էլ այնպես արեցի, որ սեփական հոգեորդիները իր հարցերը լուծեցին: Հաշվի առնելով այդ ամենը, Մենես, ես կասկածում եմ, որ նա ամենալրջագույն հիմքերն ունի ինձ չսիրելու: Չէ՜, եղբայր, ես Շամիին չեմ կարոտում, չէ, բայց այդ ամենը ես իզուր չէր, որ պատմեցի,- ձեռքս դրեցի զրուցակցիս ուսին ու շարունակեցի,- ուղղակի ուզեցա ասել, բարեկամս, որ պատմությունները, հաճախ ինչքան էլ որ նման սկիզբ ունենան, որպես կանոն իրար ոչ նման ավարտներով են վերջանում…

________________
[1] Մեմֆիսի անուններից մեկը:

[Varzor]

Լիոն ջան, շատ լավ է ստացվում, ահավոր հետաքրքիրաաա
Ի դեպ մի քիչ ուշացումով մի բան ասեմ:
Էն Նիպպուրի մոտի Նաա-Սինի հետ տեղի ունեցած ճակտամարտը, որտեղ հայերն առաջին անգամ այրուձի օգտագործեցին շատ տիպիկ էր` նետահարիր, նահանջիր և այդպես շարունակիր կրկնել: Այրուձիու գործողություններն ակամայից հիշեցիրն Տիգրանի նետաձիգ այրուձիու փայլուն մարտերը հռոմեացիների դեմ, Սուրեն զորավարի նետաձիգ այրուձիու կողմից Կրասոսի զորքերի կոտորածը: Բայց ակամաից էլ հիշեցի մոնղոլ-թաթարական ցեղերի մարտական տակտիկան` մեկին-մեկ նույնն էր, միայն այն տարբերությամբ, որ հետևակային զորք պրակտիկորեն չունեին: Այսինքն հայերի կողմից 3000 տարի առաջ կիրառված տակտիկան մոնղոներին թույլ տվեց աշխարհի կեսը գրավել: Դե արի ու մի հիացի, միաժամանակ էլ մի ափսոսա մեր ռազմական ուղեղների տաղանդի համար

[Lion]

Ճիշտ ես, Varzor ջան, ու համ էլ մերսի լավ կարծիքի համար - ավելորդ էլ է ասել, թե քո կարծիքն ինչքան եմ կարևորում: Հայկի նոթերից երևում է, շուտով բոլորն էլ դա կտեսնեն, որ միայն այդ հայտնագործությունը չէր, որ հետագայում իրենց զինանոցում վերցրեցին հարևան ազգերը: Տեսնում ես, թե Հայկը ինչ աստիճան բուռն հանդես եկավ հարևան ազգերը ու ամենից առաջ Եգիպտոսը նվաճելու դեմ: Կարծում եմ, որ նա ճիշտ էր և նրա այն խոսքերը, թե օտար ճանապարհներին կորցրած մեր ամեն մի ռազմիկը փոքրացնում է Հայաստանի հզորությունն ու պաշտպանական հնարավորությունները, դեռևս իրենց ցավալի հաստատումը կստանան ի դեմս արիական արշավանքների ինչքան հզոր, այնքան էլ վաղանցիկ հաջողություններում...

Իսկ հայերի կիրառած մարտավարությունը երևի թե նույնիսկ բնական էր - այն ժամանակներում ձիերը դեռևս այնքան մեծ ու հզոր չէին, ինչքան հետագայում, և ծանր զինված ռազմիկներ չէին կարող իրենց վրա կրել: Մյուս կողմից էլ, սակայն, դրանք արագաշարժ էին հետևակի համեմատ, այնպես որ հայտնագործությունը կարծես ինքնին էր գալիս: Ի դեպ ասեմ, եթե նույնիսկ այս օրինակն էլ թողնենք, որի հաստատումը ամեն դեպքում միայն Հայկի խոսքերն են, իսկ այլ աղբյուրներից Նիպպուրի մ.թ.ա. 2200 թ-ի ճակատամարտի տակտիկական մանրամասների մասին տեղեկություններ մեզ չեն հասել, ուրեմն, եթե այս էպիզոդին նույնիսկ չհավատանք էլ, ապա էլի մ.թ.ա. 68 թ-ի Արածանիի ճակատամարտով էլի հայերը առաջ անցան պարթևներից: Ընդ որում, եթե պարթևները ամեն դեպքում քոչվորոտ ժողովուրդ էին, ապա նստակյաց ժողովրդի կողմից այս մարտավարությունը կիրառելն ինքնին իրոք որ բացառիկ երևույթ էր:

[Varzor]

Իսկ հայերի կիրառած մարտավարությունը երևի թե նույնիսկ բնական էր - այն ժամանակներում ձիերը դեռևս այնքան մեծ ու հզոր չէին, ինչքան հետագայում, և ծանր զինված ռազմիկներ չէին կարող իրենց վրա կրել:

Այ էս պահը հատկանշական է, ընտրվում էին համեմատաբար փոքրամարմին, բայց ֆիզիկապես պինդ, ճարպիկ ու ոչ պակաս խիզախ տղամարդիք: Այս նկարագրությանը գումարած ձին` Ղարաբաղցիների տիպիկ նկարագրությունն է Իրոք որ հայոց այրուձիու շարքերում ուրույն տեղ ունեին Արցախ-Ուտեցիք ` համեմատաբար կարճահասակ, բայց ուժեղ, ճարպիկ ու մարտում կատաղի
Ի դեպ Հայկի հուշերում ձիաբուծարանոը Հերում էր, իսկ Հերը որտեղ է?
Հետաքրքիր է, որ հույն պատմիչների կողմից հիշատակվող Քուր-Արաքսյան տարածքում ապրող մասագետներն ունեինհամապատասխան նկարագրություն` լավ ձիավորներ էին, զրահավորված չէին (որ ծանր չլինեն), բայց հավեսով մարդիք էին, եթե կռվի դաշոտւմ չէին հանդիպել
Նույն մակեդոնացու զորքի հիմնական հարվածային ուժը նույնպես կազմում էին թեթև հեծյալները, սակայն արդեն նիզակակաիր:

[Lion]

*
...- Սրանք էլ Սյունեցիք [4] ու Արցախցիք [5] են,- Վահագնս ցույց տվեց առանձին նստած ու իրենց երկար նիզակները ոտքերի տակ դրած մի խումբ ռազմիկների,- դու սրանց համեստ տեսքին մի նայիր, հա՜յր,- ծիծաղեց նա,- Սիսակյանների [6] ու Առանյանների [7] ռազմիկները շատ անզիջում են: Սրանք իրենց համարում են սերած Հայկի սերնդից ու միշտ էլ ձգտում են արժանի լինել նրան: Հատկապես հաջող են գործում միացյալ կռվում, քանի որ փոխօգնությունն ու փոխընկալումը սրանց մոտ շատ բարձր է…

Իրոք, Արցախ աշխարհը հայտնի էր իր ձիերով ու հեծելազորային հիանալի ավանդույթներով, ինչը պայմանավորված էր ինչպես տեղացի հայերի բնավորության գծերով, այնպես էլ տեղի բնությամբ: Հեր գավառը գտնվում է Մեծ Հայքի Պարսկահայք նահանգում, Ուրմիա լճի հյուսիսային ափերի մոտ -

Հերում հիշատակվում է Հայաստանի ամենահին ձիանոցներից մեկը - հայտնի էր, որ Արարատյան թագավորության պետական ձիանոցը ևս Հերում էր: Քուր-Արաքսյանի պահով էլ լրիվ ճիշտ ես, ընտանի ձիերի ամենահին կմախքները հենց այստեղից են գտնվել: Ի դեպ ասեմ, միջագետքցիները ձիերին կոչում էին... լեռնային էշ

Մերսի մեր լավ ախպեր Արիացուն` Սասունին, քարտեզի համար, ախպե՜ե՜ե՜ե՜երրրրս՜ս, բարի գալո՜ւստ

[Lion]

Նիպպուրի մոտ մ.թ.ա. 2200 թ-ին տեղի ունեցած ճակատամարտի մանրամասները, ինչպես արդեն ասացի, մեզ չեն հասել: Բայց, դատելով այն բանից, որ մինչ այդ միանգամայն հաջող մարտնչող Նարամ-Սուենը միանգամից այդպես ջախջախիչ պարտություն կրեց և դա այն դեպքում, երբ նրա թշնամիները հաստատ թվական առավելություն չունեին, լուրջ հիմքեր է տալիս ենթադրելու, որ հենց այդ ժամանակ են աքքադցիների դեմ առաջին անգամ կիրառվել ձիեր, ինչը ռազմական արդյունավետությունից բացի նաև զուտ հոգեբանորեն նույն էֆֆեկտն է ունեցել, ինչ ձիերի կիրառությունը Ամերիկայում XVI դարում կոնկիստադորների կողմից...

[Lion]

Լրացավ ուղիղ երեսուն օրը, ինչ Հավերժության դատապարտվածի նոթերը տեղադրված են Ակումբում: Հաճելի է տեսնել, թե ինչ մեծ հետաքրքրություն են առաջացրել դրանք, քանի որ հենց նոր թեմայի դիտարկումների թիվը անցավ 6.600-ը ու կազմեց 6.620 (16.09.2011 թ-ի 23:57-ի վիճակով): Սա նշանակում է, որ այս թեման օրական ունեցել է 220 դիտում, ինչը կարծում եմ այս ֆորումի և ընդհանրապես հայալեզու ինտերնետ տարածքի համար հիանալի ցուցանիշ է

Հուսանք, որ հետագայում ևս իմ լավ ընկերները չեն մոռանա այս թեման և, ինչպես ես իմ ժամանակին, երբ սկսեցի ծանոթանալ Հայկի հուշերին, կշարունակեն ծանոթանալ դրանց ու իրենց օգտակար, բարեմիտ և խիստ պետքական խորհուրդներով կզարդարեն թեման

[Lion]

*

Համընթաց քամին ուռեցնում էր փյունիկյան արագընթաց նավի առագաստները և մենք առաջ էինք սլանում` ճեղքելով Արևամուտքի լազուր ծովի հանդարտ ալիքները: Նավագնացության համար եղանակը ավելի քան հարմար էր և այլ պայմաներում ճամփորդությունից հաճույք ստանալու համար երևի թե քիչ բան էր պետք լինելու: Սակայն ներկայումս իրավիճակը ավելի քան տարօրինակ էր:

Ես, Հայկազունիների ցեղի ներկայացուցիչս ու Հայկ Նահապետի որդին, փախուստի էի դիմել իմ այնքան սիրած Հայաստանից և ճամփորդության էի դուրս եկել մի մարդու հետ, որը, դատելով վերջին օրերին ավելի ու ավելի շատ լռությանը տուրք տալու իր տրամադրությունից, անշեղորեն մտածում էր միայն և միայն Հայաստանի դեմ պայքարելու մասին: Իհարկե, Մենեսի անկեղծությունն իմ նկատմամբ կասկածից վեր էր, բայց մեր կամքից անկախ ահա այնպես էր ստացվել, որ մեզնից մեկը, ինչ էլ որ աներ հանուն սեփական ժողովրդի, անխուսափելիորեն քայլ էր կատարելու մյուսի դեմ: Մենեսը շտապում է Եգիպտոս, բայց արդյո՞ք իմ տեղն էլ է այնտեղ: Եգիպտոսում ես մի քանի անգամ եղել էի, բայց այդ ժամանակներում խաղաղություն էր տիրում և իրավիճակը լրիվ այլ էր: Ի՞նչ էի ես կորցրել կամ ինչ էի գտնելու հիմա Եգիպտոսում և, ընդհանրապես, ո՞ւր պետք է գնամ հիմա ես: Այս և նման հարցերն էին կրծում հոգիս մեր ծովային ճամփորդության արդեն կեսերում և ես ավելի ու ավելի քիչ էի ցանկություն ունենում խախտելու Մենեսի երկարող լռությունը:

Տարսույից դուրս գալուց հետո քսաներորդ օրը փյունիկյան մեր նավը կարճատև խարիսխ գցեց Բիբլոսում: Նավավարը տրամադրված էր շարունակել նավարկումը դեպի Եգիպտոս և ում-ում, բայց նրան շտապեցնողների շարքում առաջին տեղը մշտապես հենց Մենեսին էր, որ պատկանում էր: Դե իհարկե, սոսկալի վտանգ էր կախվել նրա հարազատ Եգիպտոսի գլխին և այս պայմաններում բարեկամիս հոգսը երևի թե արդեն հաստատ է, որ ես չէի: Այս հանգամանքը ստիպեց ինձ վերջնական որոշում ընդունել…

“Դեհ, կարծես թե մեր բաժանվելու հերթն էլ եկավ”,- բարեկամիս այս վերջին խոսքերն էին անվերջ պտտվում ուղեղումս, երբ Մենեսին հրաժեշտ տալուց հետո ես ընթրում էի Բիբլոսի պանդոկներից մեկում: Մենեսը մեր բարեկամությանը այստեղ էլ էր հավատարիմ մնացել և մոտակա մի քանի ամիսներին համենայն դեպս նյութական ոճի խնդիրներ ես չպետք է որ ունենայի: “Կլինես մեր կողմերում, Հայկ…, չգիտեմ էլ ի՞նչ ասեմ”,- նավամատույցին կանգնած մի վերջին անգամ վրաս նայեց Մենեսը, գլուխը թափ տվեց և տխուր ժպտաց. “Եթե այնուհանդերձ, եղբայր, կլինես մեր կողմերում, իմաց տուր, մենք առաջին օրը չէ, որ ճանաչում ենք միմյանց”:

Փշրեցի բռունցքիս մեջ սեղմված կավե գավաթը և այս մեծ աշխարհում ինձ անակնկալ կերպով հանկարծ սարսափելիորեն միայնակ զգացի…

[Lion]

*

Սկզբում Բիբլոսում իմ օրերը անցնում էին բավականին միօրինակ: Ամեն առավոտ ես արթնանում էի, իջնում պանդոկի երկրորդ հարկում վարձած իմ սենյակից, նախաճաշում էի, որից հետո դուրս էի գալիս քաղաք զբոսնելու: Փորձ էի կատարում ամենօրյա այդ զբոսանքների միջոցով ցրել վերջին օրերին ավելի ու ավելի շատ ինձ տիրող ճնշված տրամադրությունը: Հատկապես սիրում էի լինել Բիբլոսի քաղաքային շուկայում, որտեղ ամենաթարմ լուրերն էին պտտվում իրադարձությունների մասին: Սիրում էի նստել ու զրուցել նաև արհեստավորների հետ: Սովորաբար ներկայանում էի որպես սիպպարցի մանր մի վաճառական, որը դեպքերի բերումով հայտնվել է Բիբլոսում: Սիպպարը հեռու էր և ավելորդ հարցեր տվողներ այդպես էլ չգտնվեցին: Արհեստավորների մոտ էր, որ առաջին անգամ օտար աչքի համար ուղղակի անտեսանելի մի քանի մանրուքներից ես աստիճանաբար սկսեցի առանձնացնել նրանցից մի քանիսին: Հետաքրքիր էր հատկապես Մալկու անունով կոշկակարներից մեկը, որին կարծես թե անկեղծորեն հետաքրքրում էր այն ամենը, ինչ կապված էր Սիպպարի ու նրա պատմության հետ: Հաճույքով զբոսնում էի նաև քաղաքի արտաքին պարիսպներից դուրս ընկած այգիներում, բայց այստեղ տիրող անդորրը ամենատարբեր և հաճախ ոչ այնքան ուրախ խոհերն էր ավելացնում առանց այդ է տխրության հակված իմ տրամադրությանը:

Օրերից մի օր երեկոյան ես նստած էի ինձ արդեն հարազատ դարձած պանդոկում և ոչ առաջին գավաթ գինին դատարկելով էր, որ ընթրում էի, երբ անակնկալ սուր զգացում ունեցա: Տասնամյակների ընթացքում ձեռք բերած սովորությանս հավատարիմ ձեռքս տարա թրիս և անմիջապես էլ սկսեցի զննել պանդոկի մեծ դահլիճում հավաքված մարդկային խառնամբոխը: Այստեղ ամեն ինչ կարծես թե սովորական էր: Սուր զգացումս ավելի ուժեղացավ և անմիջապես էլ անցավ: Գրեթե միանգամից էլ դահլիճի հեռավոր դռներից մեկը բացվեց և երկար, կարմիր ու միայն կնգուղի գագաթի մասում շագանակագույն սքեմի մեջ գլուխը ծածկած մեկը, հենվելով բարակ ու երկար իր գավազանի վրա, մտավ դահլիճ: Ես հայացքս չէի կտրում կնգուղավոր եկվորից, քանի որ գիտեի` ինքն էլ ինձ է փնտրում: Այդպես էլ եղավ. աննկատ անցնելով պանդոկի մեծ սենյակում խռնված ու աղմկող խառնամբոխի միջով, անծանոթը մոտեցավ սեղանիս, բարձրացրեց գլուխը, հետ գցեց կնգուղը և ես լսեցի:
- Կարելի՞ է կիսել ընթրիքդ, ով լեռնեցի դու օտարական:
- Կարելի է,- ոտքի կանգնեցի ես ու հետ հրեցի դիմացս դրված աթոռը,- նստիր, ով զավակ դու անապատի:

Մենք միաժամանակ ծիծաղեցինք.
- Չէի սպասում քեզ ձեր հայրենի լեռներից այսքան հեռու հանդիպել, Հայկ,- խոսեց զրուցակիցս:
- Իսկ ես չէի սպասում քեզ նման տարօրինակ վիճակում տեսնել, Աբրամ: Աստվածների սիրուն, ի՞նչ է նշանակում քո այս տարօրինակ հանդերձավորումը:
- Աստվածը մեկն է, Հայկ, և նա ասաց ինձ, որ ես գնամ այնտեղ, ուր ինքը ցույց կտա ինձ:
- Ու նա ցույց տվեց քեզ Բիբլո՞սը: Վատ քաղաք չի, Աբրամ, ասեմ քեզ, այստեղ կարելի է ամենևին էլ ոչ վատ ապրել:
- Աբրահամ, Հայկ, արդեն անցել են այն ժամանակները, երբ ես կոչվում էի Աբրամ: Հիմա ինձ կոչում եմ այլ կերպ` Աբրահամ:

Ես ոչինչ չասացի ու մտախոհ նայեցի զրուցակցիս: Ե՞րբ էր, որ տեղի ունեցավ Ալիոնի արյունոտ ճակատամարտը… [1]
- Այո՜, Հայկ, վաղո՜ւց էր,- կարծես թե մտքերս կարդաց զրուցակիցս,- արյունոտ այդ ճակատամարտը վաղո՜ւց էր, որ տեղի ունեցավ և կարելի էր սպասել, որ դու կզարմանաս փոփոխություններից:
- Նոր չէ՜ր,- գլուխս օրորեցի ես,- ու այն ժամանակ դու ոչ մի կերպ նման չէիր նրան, ում հիմա ես տեսնում եմ ահա այստեղ, դիմացս այսպես անխռով կերպով նստած:

____________________
[1] Ալիոնի ճակատամարտը մի կողմից Հայոց թագավորության ու տաս այլ դաշնակից թագավորությունների, իսկ մյուս կողմից էլ ամորիացիների միջև տեղի ունեցավ մ.թ.ա. մոտ 1910 թ-ին և ավարտվեց ամորիացիների ջախջախիչ պարտությամբ: Դրանից հետո ամորիացիների ավերիչ արշավանքները դեպւ Հայաստանո ւ հարակից երկրներ դադարեցին:

[Lion]

- Արիները մեծ հոգի ունեն, Հայկ, իսկ մեծ հոգու տեր մարդկանց հետ շփումը փոխում է բոլոր նրանց հոգիները, ում նման բախտ է վիճակվում: Ալիոնի ճակատամարտում դուք ապացուցեցիք ձեր հոգու մեծությունը և այդ հանգամանքը անվերադարձ կերպով փոխեց ոչ միայն իմ անցյալը, այլև ներկան:
- Երեխանե՜րը…
- Այո, Հայկ, դու դա կարծես թե չես մոռացել: Ես ևս չեմ մոռացել: Չեմ մոռացել այն, որ, երբ երբևէ իմ տեսած այդ ամենամեծագույն ճակատամարտի վերջում ձեր ձեռքն ընկան արյունոտ սպանդում առանց ծնողների մնացած Մեծ Անապատի փոքրիկ այդ բնակիչները, դուք թույլ չտվեցիք Լարսայի արքա Աբիսարիխային ջնջխել նրանց փոքրիկների գլուխները:
- Եղել է, Աբրահամ, եղել է նման բան: Ու թեև Մեծ Անապատի որդիները իրենք գթասրտությամբ երբեք էլ աչքի չէին ընկնում, բայց արիները արյունոտ այդ ճակատամարտից հետո այնուհանդերձ որոշեցին խնայել ըստ էության անմեղ այդ արարածների կյանքը: Կարծում եմ, որ այդ ժամանակ մենք ճիշտ վարվեցինք, Աբրահամ, ուրախ եմ, որ նույն բանը հիմա էլ քեզնից եմ լսում:
- Իմ անունը, Հայկ, մեր լեզվից թարգամանծ նշանակում է. “բազմության հայր”: Ես կատաղի կերպով եմ մարտնչել Ալիոնի ճակատամարտում ու դու դա լավ գիտես, բայց ձեր կողմից ցուցաբերած մեծահոգությունից հետո ես ընդմիշտ հրաժեշտ տվեցի զենքին: Ահա,- Աբրահամը ցույց տվեց սեղանին հենած գավազանը,- այս գավազանն է, ոչ ավել, այս գավազանն է առավելագույնը, որ արդեն գրեթե երկու հարյուր տարի որպես զենք է ծառայում ինձ և նրա միջոցով է, որ ես կարողանում եմ ուղղություն տալ իմ հետևից եկող բազմությանը:
- Երեխաների հետ դժվար էր, Աբրահամ, իսկ նրանցից շատերն էլ այն տարիքում չէին, որ, ինչպես դու այն ժամանակ, հասկանային մեր արարքի մեծությունն ու գնահատեին այն: Ցավալի է փաստել, բայց այդ երեխաներից շատերը հետագայում մեծ ճանապարհի ավազակներ դարձան:
- Հեբրու, Հայկ, հեբրայ կամ, որ ավելի ճիշտ է, եբրայ,- հաստատեց զրուցակիցս ու գլխով արեց,- հետագայում այդ երեխաներին ու նրանց սերունդներին Եփրատից այս կողմ հենց այդ անունով էր, որ սկսեցին ճանաչել: Եբրայներս աստիճանաբար ստեղծեցին իրենց յուրօրինակ լեզուն, հավատամքն ու սովորույթները և հիմա արդեն գրեթե ձևավորվել են որպես առանձին, թեև առայժմ փոքր ժողովուրդ: Այն ժամանակ ես ավելի քիչ բան կարող էի անել, քան հիմա, և դրա համար էր նաև երևի, որ նրանք ավազակներ դարձան: Բայց հիմա, Հայկ, հիմա, հավատա, շատ բան արդեն այլ կերպ է դարձել: Իմ եբրայներն արդեն լրի՜վ ուրիշ մարդիկ են:
- Հնարավոր է, Արբրահամ, չեմ վիճում,- ժպտացի ես,- բայց դու այնուհանդերձ այդպես էլ չասացիր` ի՞նչը քեզ ստիպեց թողնել Ուրշուն [2] և հայտնվել այս կողմերում: Վերջին անգամ, սրանից երևի թե մի հարյուր տարի առաջ էր, ինչքան հիշում եմ, որ դու հենց այդ քաղաքում էիր ու երկինքն ուսումնասիրելով էիր զբաղված…
- Շատ իմաստնության մեջ շատ գիտություն կա, Հայկ, բայց իր գիտությունն ավելացնողը նաև իր ցավն է ավելացնում,- զրուցակիցս հառեց վրաս իր խոհուն աչքերի հայացքն ու շարունակեց,- նայելով երկնքին, Հայկ, ես տեսա բոլոր այն գործերը, որոնք կատարվել են արեգակի ներքո: Եվ ես հասկացա, որ ամեն ինչ իրականում միայն ունայնություն է ու հոգու տանջանք…

___________________
Քաղաք Հայոց Միջագետք նահանգում: Հետագա Ուռհան (Եդեսիան):

[Lion]

Ես հետաքրքրված նայեցի Աբրահամին, իսկ զրուցակիցս շարունակեց:
- Ունայնությունից ունայնություն է, Հայկ, ամենուր ունայնություն է և ոչ մի բան ավել, ամեն ինչ ունայն է: Ի՞նչ օգուտ ունի մարդը ողջ այս չարչարանքից, որ քաշում է արեգակի ներքո: Սերունդ է գնում, սերունդ է գալիս, բայց երկիրը մնում է հավերժ։ Արեգակը ծագում է, արեգակը մայր է մտնում և վերադառնում իր տեղը։ Հողմը ելնում է դեպի հարավ և դառնում դեպի հյուսիս, պտտվելով պտտվում է, փչում է հողմը և նորից վերադառնում կրկին իր շրջապտույտին։ Բոլոր գետերը գնում են դեպի ծով, բայց ծովը չի լցվում և գետերը նորից վերադառնում են այնտեղ, որտեղով հոսել են։ Մարդու համար չկա ուրիշ լավ բան, բացի ուտելուց, խմելուց և իր վաստակով իր հոգուն հաճույք պատճառելուց։ Բայց ես տեսա, որ այդ ևս լինում է աստծուց, քանզի ո՞վ կարող է ուտել և խմել առանց նրա: Ի սրտե ես հրաժարվեցի իմ բոլոր վաստակներից, որ վաստակեցի արեգակի ներքո, որովհետև մարդ կա, որի վաստակը իմաստությամբ, գիտությամբ և առաքինությամբ է լինում, մարդ էլ կա, որ ոչինչ չի արել, բայց այդ վաստակը բաժին է ընկնում նրան: Արդ, ի՞նչ օգուտ կա մարդուն իր աշխատանքից, որի համար նա ջանք է թափում։ Ես տեսա այն բոլոր զբաղմունքները, որ աստված տվել է մարդու որդիներին զբաղվելու համար։ Նա ամեն ինչ լավ է արել մարդու համար և մինչև իսկ հավիտենությունը ճանաչելու իղձ է տվել նրանց սրտերին, բայց և այնպես մարդ այդպես էլ չի կարողանում հասկանալ աստծու արած գործը՝ լրիվ, սկզբից մինչև վերջ։

Աբրահամը լռեց և պանդոկի արդեն գրեթե դատարկ և ծխով լցված դահլիճում ես, ինչպես և օրեր առաջ, կրկին պարզորեն գիտակցեցի մենակությանս ողջ դառնությունը ու ներկայիս իմաստազուրկ իմ կյանքի դատարկությունը:
- Ամեն ինչ ջանք ու տքնանքով է լինում, Հայկ, և չի կարող մարդ այդ ամենը պատմել,- կրկին խոսեց զրուցակիցս,- այն, ինչ եղել է, նույնն էլ պիտի լինի, և այն, ինչ կատարվել է, նույնն էլ պիտի կատարվի։ Նախկինների հիշատակը չկա, Հայկ, չի լինելու նաև մեզնից հետո եկողների հիշատակը: Աստված դաժան զբաղմունք է տվել մարդու որդիներին, որ զբաղմունք ունենան արեգակի ներքո: Աստված մարդու մտածել է սովորեցրել և տխրությամբ է պատել նրան արեգակի ներքո: Ես նայեցի իմ ձեռքերի արած բոլոր գործերին ու դրանք անելու համար իմ քաշած չարչարանքներին, և, ահա, ամեն ինչ ունայնություն է ու հոգու տանջանք և ոչ մի օգուտ չկա արեգակի ներքո: Եվ ես հասկացա, Հայկ, ես հասկացա, որ դա ևս հոգու տանջանք է, քանզի շատ իմաստնության մեջ շատ գիտություն կա, իսկ իր գիտությունն ու խելքն ավելացնողը նաև իր ցավն ու վիշտն է ավելացնում…

Աբրահամի ձայնը ավելի ու ավելի շատ էր մեղեդային երանգ ստանում, պանդոկի արդեն իսկ իսպառ դատարկված դահլիճում այն արձագանքում էր պատերից ու թափանցում ուղիղ իմ սիրտը:
- Ո՞վ ես դու, տեր,- չդիմացա ու ոտքի կանգնեցի ես, բայց այդ երեկո խմածս գինին ինձ կարծես թե ուժասպառ էր արել: Ես կրկին նստեցի տեղս, իսկ զրուցակիցս, վրաս նայելով իր խորաթափանց հայացքով, մեղմորեն ժպտաց.
- Ես տիրոջ ծառան եմ, Հայկ, և պաշտում եմ երկնքի տեր աստծուն, որը ստեղծեց անծայրածիր ծովն ու տառապալից ցամաքը այս …

Գլուխս դրեցի սեղանին ու զգացի, որ աչքերս փակվում են: Աբրահամը ոտքի կանգնեց և ինձ էլ օգնեց ոտքի կանգնել: Հիշում եմ սենյակս բարձրանալն ու անկողնուս հասնելը, Աբրահամի հետևից դուռը փակվելն ու անկողնուս ընկնելը. “Գրողի տարած դու Աբրա՜մ”,- վերջին պահին անցավ մտքովս,- “ի՞նչը քեզ ստիպեց այդ բոլորը փորձարկել ինձ նման ծեր մի մարդու վրա: Բայց դու կարծես թե հավատացի՜ր ինձ… տե՜ր”,- քմծիծաղ տվեցի ես,- “Վատ չի վատ չի՜, խորամանկ իմ Աբրամ, դու կարծես թե ինչ-որ ծրագրե՜ր ունես”,- անցավ մտքովս ու մնացածը ես արդեն չեմ հիշում…