Հավերժության դատապարտվածը

[Lion]

Մի պահ լռելուց հետո սպարապետը շարունակեց.
- Մենք վաղուց ենք քննարկել այս ամենը, Հայկ, ու դու լավ գիտես որը ոնց պետք է լինի: Այս պահին մենք Հերի ճամբարում մեկ բյուր ձի ունենք: Դեռ անցած տարի էր, որ հատուկ հրովարտակով մենք Արարտայի ողջ բանակից փոքրամարմին ռազմիկներ հավաքագրեցինք: Այժմ նրանք արդեն այստեղ են և մի քանի օր է, ինչ ուժեղացված մարզումներ են անցնում: Դու պետք է որ դրանց արդեն նկատած լինես:
- Նկատել եմ, տեր սպարապետ,- գլխով արեցի ես,- քեզ մոտ մտնելուց արդեն հասցրեցի նկատել, որ տղերքը վատ զինված ու հանդերձավորված չեն: Թեթև վահաններ, երկար, բարակ թրեր, դաշույններ և, որ ամենագլխավորն է, քո մշակած այն աղեղը:
- Դե դրանք սովորական բաներ են, Հայկ, կարևորը մերոնք կարողանան վստահ մնալ ձիերի վրա ու համախմբված գործել: Ու հենց այստեղ է, որ ես խիստ կարևորում եմ քո դերը:
- Հասկանո՜ւմ եմ…
- Գիտեմ, որդիս, գիտեմ որ դու շատ կուզենայիր Հայկաշենում լինել ու մասնակցել Ավագների մոտակա ժողովին, բայց քո տեղը հիմա այնտեղ չէ: Գիտեմ նաև, որ կուզենայիր այս անգամ էլ մարտի գնալ քո հարազատ կուտիների հետ, բայց այս անգամ այդ հաճույքից էլ պետք է զրկվես: Քո տեղը առայժմ այստեղ է, Հերում, իսկ հետո էլ` ձիավորների հետ:
- Մենք զորականներ ենք,- ոտքի կանգնեցի ու ձգվեցի ես,- հրամանդ ի կատար, տեր սպարապետ:
Սպարապետ Տիգրանը մի պահ մտահոգ վրաս նայեց, հետո ձգեց կողքից կախված թելն ու ներս եկած ծառային հրամայեց:
- Հենց հիմա մոտս կանչիր հազարապետներին:
Ծառան նետվեց հրամանը կատարելու, որից հետո սպարապետ Տիգրանը կրկին դարձավ ինձ.
- Մեր բյուրը ես բաժանել եմ հազարյակների, իշխան, ու քեզ դժվար չի լինի այն ղեկավարելը: Ներս մտեք, տղերք,- դարձավ սպարապետն արդեն ներս եկող զորականներին ու ցույց տվեց ինձ,- ծանոթացեք, Կորճայքի իշխան Հայկն է, որն այս պահից սկսած դառնում է ձեր անմիջական ղեկավարը ու Արարտայի Գլխավոր ձիավորը:
Մենք միմյանց ձեռք սեղմեցինք ու ես հասցրեցի գոհունակությամբ նկատել, որ բոլոր հազարապետերն էլ մարտերի բովով անցած մարդիկ են:
- Դուք բոլորդ էլ լավ գիտեք, տղերք, թե մեր ծրագրերը որոնք են,- խոսքը շարունակեց սպարապետը, երբ մենք կրկին նստեցինք,- ձիավորները վատ չեն զինված ու նրանց ոգին տեղն է: Ձեր առջև հենց այս պահից սկսած խնդիր է դրվում առավել ուժեղացնել մարզումները` հատկապես ուշադրություն դարձնելով խմբակային գործողություններին ու մարտի կառավարմանը: Գլխավոր ձիավոր Հայկը շատ լավ գիտի իմ պահանջները, դուք ևս: Հաջողություն եմ ցանկանում:

[Lion]

*

Հաջորդ օրը սպարապետ Տիգրանը մեկնեց և Հերի մեր ճամբարում լարված օրեր սկսվեցին: Հեծելազորային մեր բյուրի մարզման համար ցցապատված հսկայական տարածքում արդեն խոտի կտոր իսկ չէր մնացել, այնքան էի ես հեծելազորը հետ ու առաջ տվել դրանում: Օրերով չէի լքում դաշտն ու նույնիսկ դեպքեր էր լինում, երբ քնում էի հենց այդտեղ: Մենք վարժվում էինք խմբակային հարձակման, հեծյալ նետահարման, ձիու վրայից մերձամարտ վարելու և նմանատիպ այլ վարժությունների: Հատկապես շեշտադրում էինք ձիավորների խմբակային գործողությունները և անհատական մարտով չտարվելը: Ես և իմ հազարապետները ձգտում էինք ամեն մի առանձին ռազմիկի գլուխը մտցնել, որ, ինչքան էլ մերձամարտով կամ մարտով տարված լինես, հենց հնչեց նահանջի փողը, դու պետք է միանաս քո ընկերներին ու նահանջես: Ուշադրությունից դուրս չէի թողնում նաև Հերի մեր բանակատեղի արտաքին անվտանգության հարցը: Այստեղ էի տեղափոխել “Դաշույն”-ս և մշտարթուն Գլակի գլխավորությամբ մեզ հաջողվել էր գրեթե անթափանցելի դարձնել անհայտության քողը մեր ցցապարսպի շուրջ:

Արդեն քանի ամիս էր, որ չէի եղել Ալկիքարում և սարսափելիորեն կարոտել էի Աստղիկին: Բայց որևէ ելք առայժմ չկար: Ես չէի կարող կնոջս տեղափոխել Հեր, այստեղ ուղղակի իր տեղը չէր: Հարմար չէի գտել նաև ասել, թե ինչ գործով եմ զբաղված, քանի որ գաղտնիությունը պետք է բացարձակ լիներ և, եթե ես դա պահանջում էի ուրիշներից ու հենց նոր էլ պատժել էի ցցապարսպից դուրս թափառելու մեջ բռնված իմ ռազմիկներից երկուսին, ապա նույնը պետք է անեի նաև ես:

Երբեմն-երբեմն “Աղվես”-ի սուրհանդակներս ինձ լուրեր էին հասցնում շրջակայքում ծավալվող իրադարձությունների մասին, իսկ մի անգամ էլ տղերքն ասացին, որ Հայոց Ավագների ժողովը արդեն իսկ որոշել է հենց այս աշուն բանակային ուժերը շարժել դեպի հարավ: Ամեն առումով հարմար ժամանակ էր, դե մեր մարզումներն էլ արդեն լուրջ արդյունքներ էին տվել: Աստիճանաբար սկսեցի մարզումների հաճախականությունը քչացնել, քանի որ մարտական գործողությունների ժամանակը մոտենում էր և իմ ձիավորներին արդեն պետք չէր հոգնել:
- Նարամ-Սուենը տաս բյուր զորք է կանչել Մեծ Անապատից և սկսել է պատերազմը ապստամբած քաղաքների դեմ,- արդեն սեպտեմբերի վերջերին էր, երբ հայտնեց ինձ արեգակի առաջին շողերի հետ միասին դիմաց հայտնված սպարապետ Տիգրանի հերթական սուրհանդակը,- արդեն ընկել են Ուրուկն ու Ումման, իսկ ապստամբները իրենց ուժերը հետ են քաշում դեպի Նիպպուր: Սրանք զգում են, որ չեն կարողանա բաց ճակատամարտում դիմադրել Նարամ-Սուենին և ուզում են դիմանալ գոնե խոշոր այդ քաղաքի շրջակայքում: Ինձ պատվիրված է փոխանցել քեզ այս դաշույնը, իշխան, հայտնել պայմանանշանը` հաղթանակ ու պատիվ, և ասել, որ դու ոտքի հանես հեծելազորը: Շուտով սպարապետ Տիգրանի գլխավորած մեր հիմնական բանակը կլինի Միջագետքի հյուսիսում, իսկ դու էլ պետք է առաջանաս Զագրոսյան լեռներով կամ դրանց փեշերով` ընթացքում կապ պահպանելով հիմնական բանակի հետ:
- Ասա սպարապետին` հրամանդ ի կատար,- նայեցի սուրհանդակին ու ավելացրի,- մեկնիր, ռազմիկ, քեզ ճանապարհին հաջողություն եմ ցանկանում:

Անմիջապես հրամայեցի խփել մեծ թմբուկն ու մոտս կանչել հազարապետերին: Տղերքի հետ այս ամենը վաղուց էինք քննարկել և ավելորդ խոսքերի կարիք արդեն կարծես թե չկար: Ավելացրի միայն մի քանի բառ.
- Տղերք, այս ամենի մասին դուք վաղուց գիտեիք ու սրան պատրաստ էիք: Ձեր ռազմիկներն էլ են պատրաստ, մենք բոլորս ենք պատրաստ,- նայեցի ենթականերիս,- ու դրա վկան է վերջին ամիսների մեր չարչարանքը: Մեզ բոլորիս վրա կարևորագույն առաքելություն է դրված, առաքելություն` ազատել մեր հարազատ Հայաստանը հարավցի գիշատիչ արքայից: Ձեզնից ու ձեր ռազմիկներից,- հայացքով չափեցի հազարապետերին ու շարունակեցի,- մեզնից, բոլորիցս է կախված Հայաստանի ներկան ու ապագան: Ու դրա համար` եղեք քաջարի, ճշտորեն կատարեք հրամաններս ու աշխատեցրեք գլուխներդ: Այսքան բան, իսկ այժմ` ի զեն: Վաղը լուսաբացին մենք շարժվում ենք:

Բանակն արդեն պատրաստ էր դուրս գալու, բայց իմ հատուկ հրամանով ես այն մեկ օրով հետաձգեցի: Այդ օրը մեր ճամբարում բոլոր ռազմիկներին հրամայված էր քնել դեռևս մինչև արևը մայր մտնելը. մեզ թարմ ռազմիկներ էին պետք:

[Lion]

*

Ես բաց էի թողել մեր երկրում զարգացող քաղաքական իրադարձությունների թելը ու, թեև Հերում ամենևին էլ ինչ-որ մի հետին գործով չէի զբաղված, բայց այնուհանդերձ շատ բաներից հետ էի մնացել: Որպես կանոն շփվում էի միայն սպարապետի ուղարկած սուրհանդակների հետ, որոնք հայտնում էին իրենց ասելիքն ու հեռանում: Դե նրանք շատ բան չգիտեին էլ և լավագույն դեպքում կարող էին հայտնել ինձ միայն իրադարձությունների արտաքին պատկերը: Իսկ դա պարզ էր` միջագետքցիք դիմել են մեր օգնությանը և մենք հիմա շարժվում ենք դեպի հարավ: Ինձ անհանգստացնում էր Մադակ-Անին, բայց բարեբախտաբար մեզ հաջողվեց արդեն լրիվ քայքայված այս երիտասարդին հիմնովին փակել Անիում: Շշուկների մակարդակով խոսում էին, որ երբեմնի Մեծ քուրմը լրիվ խելագարվել է, անվերջ ինչ-որ կնոջ անուն է տալիս և նրա օրերը հաշված են: Լուրեր չունեի նաև Կորճայքի իմ բանակից, որոնց հիմա գլխավորում էր բազմափորձ հազարապետ Հայկը: Մենք այնքան արագ ու աննկատ շարժվելու խնդիր ունեինք, որ մեզ կարողանում էին գտնել միայն սպարապետի սուրհանդակները: Մնացածի համար արշավող մեր շարասյան շրջակայքում մշտապես գործող “Դաշույն”-ի տղերքը անհայտության պատ էին ստեղծել:

Արշավանքի արդեն տասնհինգերորդ օրն էր, երբ սպարապետից ներկայացած հերթական սուրհանդակը հայտնեց, որ Արարտայի հիմնական բանակը տասնմեկ բյուրի կազմով ու նրանց մեջ էլ կուտիները, առանց լուրջ դիմադրության հանդիպելու առաջանում է դեպի հարավ և նրա առաջապահ ջոկատներն արդեն Ասսուրի շրջակայքում են: Արբելայի ու Քալխույի մոտակայքում մերոնց հաջողվել էր ջարդել Նարամ-Սուենի մի քանի թռուցիկ ջոկատներ, սակայն պարզից էլ պարզ էր, որ դա դեռևս ոչինչ չի նշանակում: Ես փորձում էի հնարավորինս համաձայնեցնել դեպի հարավ իմ առաջխաղացումը Արարտայի հիմնական բանակի առաջխաղացման հետ և ականջս կախ պահել իրադարձություններին: Հոկտեմբերի կեսերին ինձ հայտնեցին, որ մերոնք, բանակի հաղորդակցության ուղիներն ու թիկունքը ապահովելու համար հետևում թողնելով զգալի ուժեր, արդեն Աքքադի շրջակայքում են, սակայն սպարապետը չի պատրաստվում գրոհել ուժեղ ամրացված այդ քաղաքը: Թողնելով մեկ բյուր մեզ հնազանդված Սիպպարում` սպարապետը մնացած վեց բյուրերով շարունակում է առաջխաղացումը դեպի հարավ և աստիճանաբար մոտենում է Նիպպուրին: Այդ ընթացքում ես հասցրեցի դուրս գալ Էշնունայից արևելք ու սկսեցի սպասել իրադարձությունների զարգացմանը: Ամեն ինչից դատելով, վճռական մարտը հասունանում էր:

Բանն այն է, որ Նարամ-Սուենը, տեղեկանալով մեր առաջխաղացման մասին, ինչքան հնարավոր է ռազմիկներ էր քաշել Մեծ Անապատից, հավաքել էր իր բոլոր ցրված ուժերը և, մի կողմ թողնելով նույնիսկ Աքքադի պաշտպանությունը, կենտրոնացել էր Նիպպուրի վրա: Աքքադի արքան, որը ռազմական գործում ամենևին էլ հիմար մարդ չէր, լավ էր հասկանում, որ շուտով Արարտայի բանակը թիկունքից կմոտենա իրեն և Նիպպուրը պաշարողները իրենք կհայտնվեն շրջապատման մեջ:
- Դրա համար էլ,- հայտնեց ինձ հերթական սուրհանդակը սպարապետի Տիգրանից,- աքքադցի այդ ավազակը արդեն չի խնայում ոչինչ ու ոչ մեկին: Անվերջ ալիքներով Նիպպուրի վրա հարձակման է նետում կատաղությունից խելագարված Մեծ Անապատի որդիներին ու մի քանի տեղ արդեն ճեղքել է պարիսպը: Բայց այս անգամ միջագետքցիք կարծես թե որոշել են տղամարդավարի մարտ տալ,- քմծիծաղ տվեց սուրհանդակը,- ճեղքված պարիսպների դեմ սրանք նոր պարիսպներ են կառուցել, փլել են շրջակայքի տները, մի խոսքով, այնտեղ հիմա իսկական մի դժոխք է տեր, իշխան, բայց,- ավելացրեց սուրհանդակը,- Նիպպուրը կարծես թե դեռևս կանգուն է: Երբ ես դուրս էի գալիս, մերոնք արդեն շարժվում էին Քիշից դեպի հարավ ու հիմա արդեն նրանք պետք է որ ահագին առաջխաղացած լինեն:

Ես անհրաժեշտ ցուցումներով բաց թողեցի սուրհանդակին և մոտս կանչեցի հազարապետերին ու իմ հավատարիմ Գլակին:
- Սկսվեց, տղերք,- դարձա ես ենթականերիս, երբ մենք խորհրդակցության նստեցինք մոտակա ծառի ստվերում,- ահա, տեսեք, սա Նիպպուրն է,- մի կլորակ գծեցի ավազի վրա,- հյուսիսից, այստեղից, դեպի Նիպպուր է շարժվում մեր հիմնական բանակը, որը երկու օրից արդեն տեղում կլինի: Մենք այստեղ ենք, արևելքից` լեռներում: Մենք խնդիր ունենք ճակատամարտի ժամանակ թևային հարված հասցնել հակառակորդին, որից հետևում է, որ պետք է տեղում հայտնվենք ժամանակին: Գլակ,- դարձա ես “Դաշուն”-իս հրամանատարին,- այս պարագայում քո գործը շատ է կարևորվում: Տեղեկություններ, մեզ անվերջ տեղեկություններ են պետք բանակների դասավորության մասին: Դու մեկ լրիվ հարյուրյակ ունես ձեռքիդ տակ, ոչինչ չխնայես:
- Հրամանդ ի կատար, տեր իշխան,- ոտքի կանգնելով ու ձեռքը դնելով թրի կոթին ձգվեց բազմափորձ ռազմիկը ու նրա աչքերում ես կրկին երկաթի փայլ տեսա:
- Հազարապետներ,- դարձա ես ենթականերիս,- ճշգրիտ կատարում եք հրամաններս ու այս հարցում, զգուշացնում եմ, ես ոչ մի թերացում չեմ հանդուրժի: Աքքադցի այդ ավազակի հետ իմ խաղը ամենավճռական փուլում է ու վայն եկավ նրան տարավ, ում պատճառով ես հանկարծ այդ խաղը տանուլ կտամ: Այս անգամ չարիքի արմատը ես պետք է, որ արմատախիլ անե…մ՜մ…,- հանկարծ բնորոշ սուր զգացումն ունեցա ու մի պահ շեղվեցի, բայց անմիջապես էլ հավաքեցի ինձ,- դուք ինձ հասկացաք: Տեղներդ:

Սուր զգացումը հայտնվում էր ու կորում: Անիծյալ Շամի, մի՞թե դու նորից թափառում ես իմ շարասյան մոտակայքում:

[Lion]

*

Ռազմիկներս սկսեցին պատրաստվել արշավի, իսկ ես, օգտվելով առիթից, մի պահ լքեցի մեր բանակատեղին: Մերկացնելով թուրս և պատրաստ լինելով ամեն վայրկյան հանդիպել անակնկալի, սկսեցի առաջանալ: Ինչպես և նախորդ անգամ, այս անգամ ևս Շամին անակնկալ կերպով դուրս եկավ ծառի հետևից` հընթացս սրբելով արյունոտված դաշույնը:
- Քո հետախույզներն անզգույշ են, Հայկ,- շողոմ ժպտաց Շամին ու ես նկատեցի, որ այս անգամ ևս սրա մոտ դաշույնից բացի ավելի լուրջ զենք չկա,- ու նրանք չկարողացան նույնիսկ իմ պես սովորական մի կնոջ մոտենալը զգալ:
- Դու սովորական կին չես, դու հրեշ ես,- հասկանալով տեղի ունեցածը, ցանկացա թուրս վրա բերել ես,- ու դու այստեղից այլևս չես հեռանա…
- Ս՜ը՜ը՜ս,- մատը շրթունքներին դրեց Շամին,- այստեղ գալուց, Հայկ, ես մի գեղեցիկ ծաղիկ քաղեցի…, ձեռք գցեցի, սենց ասենք: Սրա պես,- Շամին պոկեց ոտքի տակ հայտնված կակաչն ու սկսեց առաջ գալ,- գեղեցիկ ծաղիկ, Աստղիկ անունով: Աստղիկը կարոտում էր իր ամուսնուն, որը չգիտես ինչով էր զբաղված, Աստղիկին կրծում էր մենակություն, նա տխրում էր ու մենակ էր, Աստղիկն ուզում էր տեսնել իր սիրելիին և նա հետս եկավ…

Աչքերս մի պահ մթնեցին. Աստղիկը Շամի ձեռքում է հայտնվել…
- Աստղիկը շուտով Նիպպուրում կլինի, Հայկ, իսկ ես այստեղ եկա, որ քեզ հայտնեմ այդ լավ լուրը: Ընդամենը այսքան բան, բռնկուն իմ լեռնեցի,- բազմանշանակ ժպտաց Շամին:
- Եթե Աստղիկին մի բան պատահի, սողուն, ես կպոկեմ, գլուխդ վրայիցդ կպոկեմ,- գոռացի ես:
- Չես պոկի,- անակնկալ դաժանացնելով ձայնը վրաս նայեց Շամին ու գետին նետեց կակաչը,- չես պոկի, Հայկ, ու գիտե՞ս ինչու,- Շամին տրորեց կակաչը,- դու իմացար ինչու, լեռնեցի, ու դու լավ գիտես, որ սրանից հետո իմ ասածը պետք է անես: Հասկացա՞ր: Հա, ի դեպ, այս փոքրիկ մատանին, որ կարծես թե դու ես նվիրել այդ մահկանացու կնոջը, Աստղիկը խնդրեց փոխանցել քեզ,- Շամին ոտքերիս տակ նետեց Աստղիկին նվիրած իմ մատանին,- ես շուտով կասեմ քեզ, թե դու ինչ պետք է անես… Հայկ,- ձայնի նրբերանգը նորից մեղմացնելով ու հմայիչ ժպտալով հետ-հետ գնաց Շամին ու կորավ թփերի մեջ:

Չէր կարելի և ոչ մի վայրկյան կորցնել: Վերցրեցի մատանին և արագորեն բանակատեղի վերադարձա: Այստեղ արդեն ամեն ինչ պատրաստ էր: Մտքերս խռնվում էին գլխումս, իմ տեղը հեծելազորի հետ է, բայց Աստղիկը…

[Lion]

Ահա, այս քարտեզի վրա կրկին կարելի է հստակ տեսնել, թե հայերն այն ժամանակ ըստ Հայկի խոսքերի ինչ էին մտածել: Հայկական հիմնական բանակը հյուսիսից մոտենում է Նիպպուրին, իսկ Հայկի հեծելազորն էլ արևելքից, արդեն լավ հայտնի Զագրոսյան լեռներից, գետանցում է Տիգրիսը և մոտենում է երկու թշնամական բանակների շփման կետին` պատրաստվելով թևային հարված հասցնել Նարամ-Սուենի բանակին

[Lion]

*

Ես նայեցի դեպի արևմուտք ու փորձեցի տեսնել, թե ինչ է կատարվում հեռվում` Նիպպուրի պատերի տակ: Տիգրիսը մենք երեկ էինք գետանցել և այժմ գտնվում էինք քաղաքի մոտակայքում: Ճակատամարտը կարծես թե դեռ չէր սկսվել, թեև բանակներն արդեն պատրաստ էին մարտի: Նարամ-Սուենի բանակի թիկունքում ծխում էր Նիպպուրը, բայց պարզ երևում էր, որ քաղաքը դեռևս լրիվ գրավված չէ: Այստեղ ու այնտեղ բռնկվում ու հանդարտվում էր ձեռնամարտը, իսկ երբեմն էլ կրակի բարձր սյուներ էին բարձրանում այս կամ այն տան կտուրից: Մեկ բյուր թողնելով քաղաքի գրոհը ավարտելու համար` Նարամ-Սուենը մյուս բյուրերը շուռ էր տվել և մարտակարգ էր ընդունել հյուսիսից մոտեցած մեր հիմնական բանակի դեմ: Նոր էի ճամփու դրել սպարապետ Տիգրանից ներկայացած հերթական սուրհանդակին, որը փոխանցել էր ինձ պատրաստ լինելու հրաման: Դե ես վաղուց էի պատրաստ, իսկ նման դեպքերն էլ մենք վաղուց էինք քննարկել. դուրս գալ թշնամու մարտակարգի վրա թևից ու հզոր հարված հասցնել, քանդել, կեղծ նահանջով հետևիցդ տանել թևն ու հող նախապատրաստել ճակատային հզոր հարվածի համար, սա էր, որ ես ու սպարապետ Տիգրանը նախատեսել էինք Մեծ Անապատի որդիների հերթական այս բանակի համար:

Արդեն ձիերը հեծնելու հրաման պետք է տայի, երբ սուր զգացումս, որ ինձ չէր լքում Շամի հետ վերջին հանդիպումից սկսած, հանկարծ սկսեց ուժեղանալ: Նույն պահին էլ մոտ վազեց Գլակը և զեկուցեց, որ հենց նոր մեր ճամբարատեղի շրջակայքում հերթական մի լրտեսի են բռնել:
- Կատաղորեն դիմադրում էր, տեր իշխան,- հայտնեց Գլակը, սրբելով ձեռքի բացվածքից հոսող արյունը,- բայց մի հաջող հարված ու հանգստացավ: Ինքս էլ եմ զարմացած, տեր իշխան, նայիր:

“Դաշույն”-ի երկու ռազմիկներ առաջ եկան ու ոտքերիս տակ դատարկեցին գալարվող պարկի պարունակությունը: Լրիվ փոշեթաթախ ու քերծոտված, կապկպված ձեռքերով Շամին հայտնվեց դիմացս` գետնին:
- Սրա հետ ես առանձին խոսելիք ունեմ, տղերք: Մեզ մենակ թողեք, հեծնեք ձիերն ու սպասեք իմ ազդանշանին,- հրամայեցի ես ու Գլակը երկու ռազմիկների հետ հեռացան:
- Աստղիկը անվտանգության մեջ է, Հայկ,- վրաս նայելով համարձակ տոնով խոսեց Շամին,- ու նրա կյանքը հիմա լրիվ քո ձեռքերում է: Ու եթե ուզում ես նրան նորից տեսնել…, կենդանի տեսնել,- բազմանշանակ ավելացրեց Շամին,- պետք է անես այն, ինչ ես կասեմ, հասկացա՞ր:
- Չէ՜,- կատաղած գոռացի ես ու ճարպիկ հարվածով անջատեցի զրուցակցիս:
- Սրան պինդ կապեք, տղերք, գցեք պարկը, դրեք ձիու վրա ու բերեք հետներս,- գոռացի ես մոտ վազած ռազմիկներիս, իսկ հետո դարձա հազարապետերիս,- ի մա՜րտ, տղե՜րք, մենք հարձակվո՜ւմ ենք:

Ձիավորներս միանգամից էլ դուրս եկան թաքստոցներից և մենք սրընթաց երթով սկսեցինք արշավել քաղաքի ուղղությամբ: Ես զգում էի, որ սպարապետ Տիգրանը ձգում, դիտավորյալ ձգում է մարտը սկսվելը, որ մեզ հնարավորություն տա մոտենալ: Իր հերթին չէր շտապում մարտը սկսել նաև Նարամ-Սուենը, ակնհայտորեն հույս ունենալով այդ ընթացքում վերջնականապես ճզմել դիմադրության բոլոր օջախները իր բանակի թիկունքում մխացող Նիպպուրում: Մոտ քառորդ ժամ արշավելուց հետո ես զգացի, որ արդեն ժամանակն է: Մոտ կանչեցի հազարապետերիս ու հրամայեցի մարտական կարգով շարել հեծելազորը:
- Դուք գիտեք, տղերք, մենք վաղուց ենք որոշել, թե նման դեպքերում ոնց պետք է կռվենք: Հարձակում, նետահարում, առանց լուրջ ձեռնամարտի նահանջ, հարձակվում ենք, թշնամու աջ թևին քաշում ենք մեր հետևից ու նահանջում ենք, հարձակում նահանջ, դե՜, տեղնե՜րդ:
Մեր հիմնական բանակի շարքերում սկիզբ առած ակտիվությունից զգացի, որ սպարապետը նկատել է ինձ: Շուտով հեծելազորս արդեն մարտական կարգով շարված էր և ես այն թևից լայն ճակատով տարա ուղիղ Նարամ-Սուենի աջ թևի վրա:
- Գլակ,- արշավելիս դարձա կողքիցս ընթացող հարյուրապետիս,- “Դուշույն”-դ կողքիս հավաքիր, հիմա ու մարտի ժամանակ ինձ աչքից չկորցնես:

Գլակը մի քանի հատու հրամաններ արձակեց և հենց արշավի ընթացքում էլ իրենց հոյակապ նժույգների վրա սուրացող “Դաշույն”-ի ռազմիկները կենտրոնացան ինձ մոտ:

[Lion]

Արդեն թշնամու թևի անմիջական հարևանությամբ էինք, երբ Մեծ Անապատի որդիները նոր միայն նկատեցին մեզ: Ես գտնվում էի մեր արշավող հեծելազորի առաջին շարքերում ու լայն ճակատով մենք գնացինք Նարամ-Սուենի ուղիղ աջ թևի վրա:
- Հա՜յկ,- գոռացի ես ու հեծյալներս բռնեցին գոռոցս,- Աղեղնաձի՜գ,- տարածվեց թշնամու վրա արշավող հեծյալներիս շարքերում:

Նարամ-Սուենի բանակի աջ թևը հստակ սահմաններ չուներ և սկզբում մենք հանդիպեցինք հատուկենտ ռազմիկների: Սրանք նույնիսկ չհասցրեցին էլ զենքի դեմել, երբ մենք ուղղակի տրորեցինք նրանց ու առաջ շարժվեցինք: Շուտով, սակայն, բանը արդեն հասավ թրերին ու ես զգացի, որ թշնամու մարտակարգը խտանում է:
- Աղեղնե՜րը,- գոռացի ես ու հրամանս անմիջապես էլ տարածվեց արշավող հեծյալների ողջ ճակատով մեկ:

Մեկը մի քիչ շուտ, մեկը մի քիչ ուշ, բայց ողջ թափով առաջացող իմ հեծյալներին այնուհանդերձ հաջողվեց դանդաղեցնել ընթացքը և մենք թևից ու նաև թիկունքից լուսնաձև պարուրեցինք թշնամու բանակի աջ թևը: Միանգամից էլ ձեռքներս առանք աղեղները ու սկսեցինք հեռվից նետերի տարափ տեղալ հակառակորդի հոծ շարքերի վրա: Սրանց մեծ մասը սկզբում նույնիսկ չհասկացավ էլ, թե ինչ է կատարվում և որտեղից են իրենք հարվածներ ստանում: Մեր կողմում գտնվում էին թշնամու երեք բյուր, բայց, չունենալով նախնական հրահանգներ, սրանք դանդաղեցին գործել: Իսկ մենք չէինք դադարեցնում աղեղների հարվածները: Ի վերջո թշնամու բանակի հետևի ու կողքի շարքերը շուռ եկան և ես տեսա, որ, թափահարելով երկար մահակներն ու տապարները, մեզ վրա են վազում մոտ մեկ բյուր հետևակայիններ:
- Տեղու՜մ,- ձեռքս բարձրացրեցի ես,- տեղու՜մ,- կրկնեցի հրամանս, երբ թշնամու ռազմիկները, հնձվելով մեր աղեղների հարվածներից, այնուհանդերձ սկսեցին մոտենալ,- տեղու՜մ,- գոռացի ես, երբ թշնամու ողջ բյուրը արդեն քսան նիզակաչափ հեռավորության վրա էր,- գնացի՜նք,- ես շուռ տվեցի ձիս հակառակ ուղղությամբ և ձեռքի շարժումներով հրամայեցի ողջ ճակատին էլ այդպես վարվել:

Մենք չափ գցեցինք ձիերը և սկսեցինք սլանալ դեպի արևելք` մեր հետևից տանելով թշնամու բյուրը: Աչքի պոչով նկատեցի, որ մի քանիսը մեր հեծյալներից չհասցրեցին նույնն անել ու, տարվելով մարտով, ընկան թշնամու հարվածներից: Բայց մեզ հիմնականում հաջողվեց պոկվել թշնամուց:
- Կանգնե՜լ,- գոռացի ես ու հրամանս ալիքաձև տարածվեց ողջ շարքով այն բանից հետո, երբ հևացող թշնամու հետևակայիններին մենք բավականին հետ էինք թողել ու սրանք ուժասպառ փլվել էին գետնին:
- Իմ հետևի՜ց,- գոռացի ես ու կրկին շուռ տվի հեծելազորը:

Թշնամու արյունաքամ լինող ու հևացող բյուրը, տեսնելով մեզ, խուճապի մատնվեց ու սկսեց դեպի հետ վազել, բայց մենք արագորեն հասանք սրանց ու կրկին աղեղների հարվածների տակ առանք: Զգալով, որ մեզնից չեն փախչի, Անապատի արդեն խելագարության աստիճանի հասած այդ որդիները կրկին շուռ եկան ու փորձեցին ձեռնամարտ սկսել, բայց ես կրկին հետ տարա հեծելազորս: Եվս մեկ նման շարժում և թշնամու բյուրն արդեն չկար:

Ես կրկին առաջ տարա իմ ձիավորներին ու մենք ևս մեկ անգամ թիկունքից մոտեցանք Նարամ-Սուենի աջ թևին: Թշնամու երկրորդ բյուրը շուռ եկավ մեզ վրա, բայց նույն պահին էլ, կախվելով թշնամուց մյուս թևում, սպարապետ Տիգրանը հզոր հարված հասցրեց կենտրոնում և նաև մեր թևում: Զգացի, որ արդեն հաղթում ենք:
- Առավե՜լ,- գոռացի ես մոտս հավաքված հազարապետերին,- կրկնել շարժումը, նորվանինի պե՜ս:

Տարվել էի մարտով, բայց ոչ մի պահ մտքիցս չէր հեռանում Աստղիկը: Սակայն ի՞նչ կարող էի անել ես, մարտադաշտը լքելով ու անիմաստ փնտրտուքներ սկսելով չէր հասատ, որ ես կարող էի գտնել նրան: Մենք մեր հետևից տարանք թշնամու արդեն երկրորդ բյուրն ու աղեղների հատու հարվածներով սկսեցինք մաշեցնել այն, իսկ այդ ընթացքում թշնամու թուլացած աջ թևում արդեն եռում էր ձեռնամարտը ճակատից առաջխաղացած մեր հիմնական բանակի հետ: Մարտադաշտում փոշի էր ու դղրդյուն և արդեն դժվար էր որևէ բան զանզանելը: Մի բան համենայն դեպս պարզ էր և դա այն էր, որ Նարամ-Սուենի բանակը երերում է: Հերթական անգամ շուռ տվի հեծելազորս թշնամու դեմ ու հանկարծ տեսա, որ դիմացս մեր հարազատ դրոշներն են` թշնամու թևն արդեն չկար: Զգացի, որ պետք է զարգացնել հաջողությունն ու հատու հարված հասցնել արդեն կենտրոնին: Կենտրոնում, սակայն, մեզ արդեն չհաջողվեց կրկնել մեր մարտավարությունը: Ռազմիկները խառնվել էին իրար, մեր հեծելազորն արդեն գտնվում էր հարազատ հետևակայինների կուռ շարքերում, շուրջ բոլորն աղմուկ աղաղակ էր ու ես զգացի, որ մնում է միայն մեկ բան, բոլորին միահամուռ կերպով տանել թշնամու կենտրոնի դեմ:

- Սրա՜նց, հարվածիր ինչպես կարո՜ղ ես, տղերքի հե՜տ,- հրամայեցի այդ խառնաշփոթում մի կերպ գտած երկու հազարապետերիս,- մյուսներին ևս փոխանցիր, խփեք ինչպես կարո՜ղ եք, հետապնդեք ու ճզմե՜ք թշնամուն:

[Lion]

- Իսկ մե՞նք, իշխան,- դիմացս արձանացավ սառնասրտությունը չկորացրած Գլակը, երբ հեծյալներս մեր հիմնական բանակի ձախ թևի ռազմիկների շարքերում արդեն նետվել էին հարձակման կենտրոնի ուղղությամբ:
- Գլա՜կ,- գոռացի ես,- մոտս բեր էն քաձին:

Հավատարիմ հարյուրապետս նետվեց հրամանս կատարելու և քառորդ ժամ անց արդեն վերադարձավ պարկի մեջ վրան կապկպված Շամիի նժույգի հետ: Ես հանեցի դաշույնս, պատռեցի պարկի գլուխն ու մի ծանր ապտակ հասցրեցի գետնին ընկած ու շրջապատը հասկանալ փորձող Շամիին:
- Տեսնո՞ւմ ես այս դաշույն, քաձ: Ես հենց հիմա սրանով հատ-հատ կհանեմ աչքերդ ու վերջում էլ վիզդ կթռցնեմ, եթե հենց հիմա չասես, թե որտեղ է Աստղիկը:

Շամիի աչքերը վախից չռվել էին, բայց նա դեռ փորձեց դիմադրել ու ինչ-որ բան ասել:
- Դու ինձ կարծես թե չհասկացա՜ր, դո՜ւ գիտես,- ես մի շառաչյուն ապտակ ևս հասցրեցին Շամիին ու մոտեցրի դաշույնս դեմքին,- դե ինչ, մեզնից մեկը պակաս կլինի: Կարծում եմ սենց առիթը ես իրոք որ չպետք է բաց թողնեմ:
- Ա՜ա՜ա՜,- վերջնականապես կարծես թե վախից խելքը թռցրեց Շամին,- Նարամի վրանում է, Հա՜յկ, դու միայն ինձ ձեռք մի՜ տուր:
- Կգաս հետս ու ցույց կտաս, քու…,- նետեցի ես ու հրամայեցի:
- Գլակ, ում գտնես տղերքիցդ, հենց հիմա մոտս հավաքիր ու պատրաստվիր, մենք մտնում ենք թշնամու ճամբար: Պետք է երևանք ուղիղ Նարամ-Սուենի վրանի մոտ:

Մինչ Գլակը կհավաքեր “Դաշույն”-ի ռազմիկներին, ես առա Շամիին ուսիս ու գցեցի նրան նժույգի վրա:
- Դու սիրում ես նրան, Հա՜յկ,- նախանձախառն շշնջաց Շամին ու, զարմանալի է, բայց… ժպտաց:
- Դու դա չես հասկանա,- նետեցի ես ու գոռացի,- հ՞ը, Գլա՜կ, ո՞ւր կորաք:
- Պատրաստ ենք, իշխան,- գոռաց հարյուրապետս ու ես տեսա, որ նրան հաջողվել է հավաքել “Դաշույն”-ի մոտ յոթ տասնյակ ռազմիկ:
- Սրան ուշադիր եղեք,- Շամին վրա կապած ձին ցույց տվեցի Գլակին,- վերցնում ենք մեզ հետ, իսկ հիմա, իմ հետևի՜ց…

Մենք մեծ մի շրջան կատարեցինք և կեսժամյա վարգից հետո անցանք Նարամ-Սուենի բանակի կենտրոնի թիկունք: Շուրջ բոլորը խառնաշփոթ էր, թշնամու կենտրոնը ծվատվել էր, Նարամ-Սուենի վրանն արդեն երերում էր, իսկ քաղաքից էլ մանր ու մեծ խմբերով հեռանում էին թշնամու ռազմիկները: Առանց մեկ վայրկյան իսկ կորցնելու ես ուղղեցի փոքրիկ իմ ջոկատը ուղիղ դեպի Նարամ-Սուենի վրանը և, ինչքան արագ որ դա հնարավոր էր անել մարտի խառնաշփոթում, մարտ մղելով թշնամու առանձին ռազմիկների կամ փոքր ջոկատների հետ, մոտեցա դրան: Վրանը դատարկ էր և մարտն արդեն գրեթե դադարեցրած հայ ռազմիկները հայտնեցին, որ Աքքադի արքային հաջողվել է ճողոպրել:
- ... ,- հայհոյեցի ես ու շուրջս նայեցի:
- Տեր իշխան, սա կարծես թե ասելու բան ունի,- մոտ վազեց Գլակն ու սանձից բռնած մոտ բերեց նժույգը, որի վրա կապկպված ընկած էր Շամին:
- Մեզ մենակ թողեք,- հրամայեցի ես ու, երբ տղերքը տասնյակ քայլ հետ գնացին, հանեցի Շամիի բերանը խցկված կտորը:
- Հայկ, դու սիրում ես այդ կնոջը, ես զգացի, դա,- հևալով սկսեց խոսել Շամին,- էրնեկ այն կնոջը, Հայկ, որին դու կսիրես, ու… ափսո՜ս,- երկու կաթիլ արցունք գլորվեց Շամիի այտերն ի վար:

Մոտեցա զրուցակցիս, քանդեցի կապերն ու վար առա ձիուց: Շամիի ոտքերը թմրել էին և, չկարողանալով ոտքի վրա պահել իրեն, նա սկսեց ընկնել: Վերջին պահին հասցրեցի բռնել ու հանգիստ պառկեցնել գետնին:
- Շամի,- մեղմ տոնով ասացի ես,- ափսո՜ս…, ափսոս, որ ամեն ինչ այսպես ստացվեց ու ափսոս, որ մենք ավելի շուտ չհանդիպեցինք: Բայց ես զգացի, ես զգացի ու տեսա քեզ, ես զգում եմ, որ դու ինքդ էլ այս ամենից արդեն ձեռք ես քաշել:
- Հայկ,- հեծկլտաց Շամին ու ձեռքը գցեց վզովս,- ես շա՜տ կուզենամ, որ դու ի՜մը լինես…

Զգացի շրջապատիս զարմացական հայացքները, բայց նահանջելն արդեն ուշ էր:
- Մեզ երկար կյանք է վիճակված, Շամի, ու ապագան և ոչ-ոք էլ չգիտի: Բայց մի բան ես քեզ հաստատ խոստանում եմ, օգնիր ինձ գտնել Աստղիկին ու ես քեզ բաց կթողնեմ:
- Տաճարում Հայկ,- գլխով ցույց տվեց ինձ քաղաքի վրա բարձրացող ու զարմանալիորեն չայրված տաճարը Շամին ու շշնջաց,- Նարամ-Սուենն ու Աստղիկը պետք է որ այնտեղ լինեն…

[Lion]

*

Գլակի ու մեզ հետ մնացած “Դաշույն”-ի մոտ մեկ տասնյակ ռազմիկների ուղեկցությամբ գցեցինք մեզ ձիերի վրա ու վարգեցինք դեպի Նիպպուր: Քաղաքում անհավանական իրարանցում էր ու, թեև Անապատի որդիներն այլևս չէին երևում, սակայն ամեն ինչից էլ պարզ էր, որ նիպպուրցիներին ծանր հարված է բաժին ընկել: Ի՞նչ կարող ես անել, պատերազմը ուրախ բան չէր և ես, փորձելով ուշադրություն չդարձնել ոչնչի վրա, համառորեն ուղղություն էի պահում դեպի բլրի վրա բարձրացող տաճարը: Արդեն դրա պատերի տակ էր, սակայն, որ ձիս հանկարծ օրորվեց ու տապալվեց մի կողքի վրա:

Գրեթե միանգամից էլ հետս արշավող “Դաշույն”-ի տղերքի վրա պատերից ցատկեցին մի քանի ռազմիկներ և տապալեցին գետին: Արագորեն ոտքի կանգնեցի, բայց անմիջապես էլ մեկը հետևի կողմից ցատկեց ուսիս: Մյուսը փորձեց դիմացիցս թրի ուղիղ հարված հասցնել, բայց ես արագորեն շուռ եկա և թուրը մտավ մեջքիս կողմից վրաս ցատկած ռազմիկի մեջքը: Արագորեն ուղղվեցի և երկրորդ անգամ հարվածել փորձող ռազմիկի գլուխը ուժեղ հարվածով խփեցի պատին, որց հետո փորձեցի հասկանալ, թե ինչ է կատարվում: Նույն պահին էլ զգացի, որ կողքիս հայտնված մեկը ուզում է տապարով հարվածել ինձ և հասցրեցի հետ քաշվել: Երկսայր տապարը խրվեց ծառի մեջ և համարձակ այդ ռազմիկի գանգը ես հզոր հարվածով կիսեցի ծառին խրված իր իսկ տապարի ազատ սայրին հարվածելով: Պատից ներքև էին ցատկում տապարներով զինված նորանոր ռազմիկներ, իսկ վերջում էլ ներքև ցատկեց հատկապես հաղթանդամ մեկը` զինված ծանր թրով:

Սա կարող էր արդեն վերջը լինել, մանավանդ որ նույն պահին էլ չգիտես ինչ հնարքով կապերն արձակած Շամին ուղղվեց ձիու վրա և այն քշեց ուղիղ վրաս: Անմիջապես էլ ճանկեցի ոտքերիս տակ ընկած երկարակոթ տապարը, սակայն այդպես էլ չհասցրեցի ուղղվել, քանի որ ձին իր ողջ ծանրությամբ հարվածեց ինձ ու մենք բոլորս հայտնվեցինք գետնին: Առաջինն այնուհանդերձ ոտքի կանգնեցի ես և, ճանկելով թուրս ու ցատկելով ուղղված ձիու վրա, շուռ տվեցի նրա գլուխ դեպի հետ: Տապարակիր ռազմիկները փորձեցին հետապնդել ինձ, բայց ես կարողացա արագ ընթացքով դրանց բաժանել միմյանցից և հետ դառնալով, իրար հետևից հաշիվ տեսնել հետները: Վերջում, սակայն, ձիուս ոտքերին տապարի ծանր մի հարված ստացա ու կրկին ներքև գլորվեցի: Ընկնելիս տեսա, որ իմոնցից ոտքի վրա է դեռևս միայն խիզախորեն մարտնչող Գլակը, այն դեպքում, երբ մյուս ռազմիկներս արդեն փռված էին թշնամու տապարակիրների դիակների արանքներում:

Հետ մղեցի մեկի թրի հարվածը ու ձախով ուժեղ հարված կշռեցի այդ ռազմիկի ուղիղ դեմքին, նույն պահին էլ կռացա և խուսափեցի հերթական տապարակրի կտրող հարվածից, որից հետո թրովս ծանր հարված հասցրեցի սկզբում վերևից, իսկ հետո էլ մեջքից: Կարծես թե մի պահ դիմացա, բայց հենց միանգամից էլ առաջ եկան արդեն մյուս տապարակիրները և հաղթանդամ ռազմիկի հատու հրամանների ներքո շրջապատեցին ինձ ու կողքիս հայտնված և ոչ պակաս ճարպկությամբ պաշտպանվող Գլակին:
- Նարամ,- հաղթանդամ ռազմիկի վզովն ընկավ Շամին,- ես գիտեի, որ դու այստեղ կլինես:
- Հիմա՜, Շա՜մի,- համբուրելով Շամիի գրկից ազատվեց Նարամ-Սուենը, առաջ եկավ ու բարձրացրեց ձեռքը:

Նույն պահին օդը լցվեց նետերի սուլոցներով… ու մեզ շրջապատած տապարակիր ռազմիկները հնձված հասկի նման գետին տապալվեցին: Նարամ-Սուենն հետ-հետ գնաց և փորձեց պատսպարվել դռան հետևում, բայց Շամին, որն առաջինն էր հասցրել նույնն անել, ներսից արդեն փակել էր դուռը:
- Շա՜մի,- հուսահատ գոռաց Աքքադի երբեմնի հզոր տիրակալն ու սկսեց բռնցքահարել դուռը,- դու չե՜ս կարող ինձ հետ այդպես վարվել, բա՜ց…
Մերկացրած թուրը ձեռքին երիտասարդական ավյունով դեպի ինձ վազեց վաղուց արդեն հարյուրն անցած հազարապետ Հայկը.
- Ամեն ինչ կարգի՞ն է, իշխան: Գլակի ուղարկած սուրհանդակը հայտնեց մեզ, որ դու այս կողմերն ես ուղղություն բռնել ու ես մտածեցի, որ մեր օգնությունը քեզ ավելորդ չի լինի:
- Ժամանակին էր, հազարապետ,- գրկեցի ես հավատարիմ Հայկիս ու ժպտալով խառնեցի սաղավարտազուրկ ալեհերները,- գրողը քեզ տանի, Հա՜յկ, ե՞րբ այդքան մեծացար…

Որսալով հազարապետիս զարմացած հայացքը` սկսեցի մոտենալ Նարամ-Սուենին: Սա, հույսը արդեն լրիվ կտրած, մերկացրած թուրը ձեռքին ու ինձ նայելով սկսեց պատի երկայնքով շարժվել դեպի վերև:
- Սա վերջն է, արքա, նետիր զենքն ու դադարեցրու դիմադրությունը: Արիները արքաներին չեն սպանում:

Այդ պահին, սակայն, Նարամ-Սուենը մի քանի կտրուկ շարժումներով փոշու ամպ բարձրացրեց և, մինչ ես փորձում էի հասկանալ, թե ինչն է Աքքադի տիրակալին հանկարծ ստիպել պարել, կարծես ուղիղ գետնի տակն անցավ: Ես մոտ վազեցի ու նոր միայն նկատեցի, որ Նարամ-Սուենը կորել է պատի մեջ բացվող մի դռան մեջ, դուռ, որը պատի փոշոտ ֆոնի վրա ես չէի նկատել:

[Lion]

*

Նետվեցի դեպի դուռը, որի հետևում կորել էր Նարամ-Սուենը, և ոտքի հարվածով բացեցի այն: Դռան հետևում ոլորապտույտ աստիճաններ էին, որոնք տանում էին դեպի տաճարի գագաթը: Չէր կարելի կորցնել և ոչ մի վայրկյան: Ես գլխապտույտ արագությամբ հասա ոլորապտույտ աստիճանների վերջին: Ոտքի հարվածով բացելով հերթական դուռը` հայտնվեցի տաճարի գագաթին, որն իրենից ներկայացնում էր լայն մի հարթակ: Միանգամից էլ տեսա դրա ամենահեռավոր ծայրում կռացած երկու կերպարանք` մեկը հաղթանդամ և հանգիստ, իսկ մյուսը` ավելի փոքր ու թպրտացող: Նարամ-Սուենը արդեն գտնվում էր ամեն ինչ կորցրած վտանգավոր մարդու մի վիճակում և ես զգացի, որ նման մարդը պատրաստ է ամեն ինչի: Մերկացրած թուրը ձեռքիս սկսեցի առաջանալ` հայացքս չկտրելով աշտարակի ծայրում գտնվող կերպարանքներից: Լսելով քայլերիս ձայնը` Նարամ-Սուենը շուռ եկավ ու խելացնոր հայացքը հառեց վրաս:
- Դու հաղթեցիր, լեռնեցի, բանակս արդեն չկա,- խռպոտած խոսեց նա ու մի հայացք գցեց ներքևում տարածվող կրակե ծովին,- բայց մի հաղթանակ էլ ես տարա: Քո այս վերքը այլևս երբեք չի՜ ամոքվի…

Նարամ-Սուենը սկսեց աստիճանաբար մոտենալ հարթակի ծայրին.
- Դու սխալվում ես, Աքքադի տիրակալ,- պատասխանեցի ես ու իջեցրի թուրս,- ես քեզ չեմ հաղթել, ես քեզ պես կորցրած մի մարդ եմ` ոչ մի հաղթանակ:

Նամար-Սուենը մի պահ կանգ առավ, իսկ ես շարունակեցի.
- Հաղթում են աստվածները, ով Աքքադի տիրակալ, իսկ մահկանացուները միշտ էլ պարտվում են: Ու նույնիսկ եթե մի պահ նրանց թվա էլ նույնիսկ, որ իրենք հաղթել են, դա կլինի սուտ, սի՜ն մի խաբկանք: Մահկանացուները միշտ էլ պարտված են, քանի որ նրանք մահկանացու են, արքա: Մեկը մի քիչ շուտ, մյուսը մի քիչ ուշ, տարբերությունը չնչին ու ոչ էական է, պարտությունն անխուսափելի է…
- Աստվածնե՜րը,- խռպոտած ինձ դարձավ Նարամ-Սուենը,- աստվածները դատեցին քո օգտին, լեռնակա՜ն, բայց նրանք էլ են տեսնում, ես արեցի ամե՜ն ինչ, որ ես արժանի եղա իմ պապին ու իմ անվանը…

Ես զգացի, որ Նարամ-Սուենը թուլանում ու տատանվում է, դրա համար էլ շարունակեցի.
- Դու արժանի եղար քո կոչմանը, ով տիրակալ, ուղղակի այդպես էլ է ստացվում, աստվածներն այդպես դատեցին:
- Դու կապրե՜ս, լեռնակա՜ն, դու կապրես ու կվայելես կյա՜նքը: Բայց ինձ համար վայելքներն արդեն հետևում են,- խելագար կրակը նորից բռնկվեց զրուցակցիս աչքերում և ես զգացի, որ նահանջ այլևս չի լինի,- դու կապրե՜ս, լեռնական, բայց կհիշես այս ամենը, ընդմի՜շտ կհիշես…

Նարամ-Սուենը կտրուկ հետ գնաց և այն է, արդեն պատրաստվում էր ներքև հրել Աստղիկին, սակայն վերջինս կտրուկ կերպով հարվածեց երբեմնի արքայի ոտնաթաթին և, օգտվելով ցավի անակնկալից, դուրս պրծավ նրա ձեռքից ու վազեց դեպի ինձ: Նարամ-Սուենը նետվեց Աստղիկի հետևից, բայց այստեղ արդեն ես պահը չկորցրեցին ու արագորեն հայտնվեցի կնոջս ու կործանվող Աքքադի վերջին տիրակալի միջև:
- Ամեն ինչ վերջացած է, արքա,- ծածկելով կնոջս հետևումս` ասացի ես,- դու արժանիորեն կռվեցիր ու արժանիորեն էլ պարտվեցիր: Արի վերջացնենք այս ամենը, ներքև իջնենք ու խոսենք մեր երկրի ղեկավարների հետ: Ես վստահ եմ, նրանք քեզ հետ խիստ չեն վարվի…
- Իջնենք ներքև՜, համոզենք ձերոնց, որ խիստ չվարվե՜ն,- ծոր տվեց Նարամ-Սուենը,- իրենցից ստանանք արիներին բնորոշ բարեգթությունը, սկսենք ապրել որպես սովորական մարդ,- Նարամ-Սուենը նայեց վրաս ու ծիծաղեց,- դու գիտե՞ս ինչ է բացարձակ իշխանությունը, լեռնեցի, դու գիտե՞ս, որ այն նման մի դյութիչ կնոջ, որի դեմքին թռուցիկ նայելն անգամ քեզ արդեն հավերժ դարձնում է նրա գերին: Տիրել աշխարհի չորս կողմին ու բարեգթությո՜ւն խնդրել, ունենալ բացարձակապես ամեն ինչ ու ապրել ընդամենը որպես մի սովորական մա՜րդ…

Նարամ-Սուենը սկսեց աստիճանաբար հետ-հետ գնալ ու ես զգացի, որ ճակատագրական որոշումն արդեն ընդունված է:
- Մի արա այդ բանը, արքա, ես քեզ կյանք ու պատիվներ եմ խոստանում…

Սակայն “աշխարհի չորս կողմերի” երբեմնի արքան իմ այս վերջին բառերը այդպես էլ չլսեց: Նա հասել էր արդեն հարթակի ծայրին ու, անելով ևս մեկ քայլ, կորցրեց հավասարակշռությունը և խելագար գոռոցով ներքև սավառնեց…
- Տեր իշխան,- շնչասպառ լինելով իրեն հարթակ գցելով հարցրեց հազարապետ Հայկը և, տեսնելով ինձ ու Աստղիկին, ժպտաց,-…ո՞նց եք:
- Ապրում ենք,- ծիծաղեցի ես,- ի տարբերություն ոմաց, մենք… ապրում ենք:

[Lion]

*

Դա իրոք որ Աքքադի վերջն էր: Այդ օրը մենք վերջացրեցինք մեր այն երկարաձգված խաղը, որը գոնե ինձ համար սկիզբ էր առել դեռևս Քիշում, Շարուքենի հետ այն հիշարժան ընդհարման ժամանակ, երբ ես ու Մենեսը հազիվ պրծանք այդ փառասեր “հիրավի արքայի” ճանկերից: Նարամ-Սուենի զոհվելուց հետո նրա ջախջախված բանակի մնացորդներն ու Մեծ Անապատի որդիներն արդեն նույնիսկ երազել իսկ չէին կարող հետագա դիմադրության մասին: Արատա-պիզիրն ու սպարապետ Հայկը, զարգացնելով հաջողությունը, մեր տիրապետության տակ առան ողջ հյուսիսային ու կենտրոնական Միջագետքը: Միակ բանը, որ մնաց Մեծ Անապատի որդիներին, դա Միջագետքի հարավն էր: Չնայած մահու չափ կարոտել էի Աստղիկին, բայց, թիկնապահ ուժեղ խմբի ուղեկցությամբ թողնելով նրան Նիպպուրում, հենց նույն օրը երեկոյան իսկ ես հավաքեցի իմ հեծելազորը ու սկսեցի շարժվել դեպի հարավ:

Կարճ ժամանակ անց, սակայն, Լագաշում մեզ ներկայացավ մի դեսպան Նարամ-Սուենի որդի Շարկալաշիրից [1] և հայտնեց, որ իր տիրակալը ընդունում է արիների լիակատար հպատակությունը: Սա բավարարեց բարեմիտ ու խաղաղասեր Արատա-պիզիրին և դեպի հարավ մենք այդպես էլ չշարժվեցինք: Միջագետքի քաղաքներում հայտարարվում էր, որ աքքադական տիրապետությունը վերջացած է և բոլոր էնսիներին Արատա-պիզիրը տասն օրից հրավիրում է Լագաշ: Ոչի՜նչ, ի վերջո մտովի ձեռքս թափ տվեցի ես, հարավում դու մեզ համար արդեն այնքան էլ վտանգավոր չես ու գուցե և այսպես ավելի լավ է` կառավարելով քեզ, մենք կկառավարենք նաև Մեծ Անապատի որդիներին...

- Ի՞նչ,- հարցրեց կողքիս շողացող Աստղիկը, երբ երկար բաժանումից հետո մենք հանդիպեցինք Լագաշի կառավարչի պալատում` սպասելով Արատա-պիզիրին:
- Ոչինչ, սիրելիս,- ժպտացի ես,- ասում եմ կինը պետք է վստահի ու հավատա իր ամուսնուն…
- Է՜հ՜հ՜, Հայկ, էլ մի՜ սկսիր,- գլուխը կախեց Աստղիկը,- ես քեզ տասն անգամ ասացի, չէ՞, որ քեզ հավատում էի, ուղղակի չգիտես էլ որտեղից հայտնված այդ կինը կարողացավ ինձ համոզել, որ դու… ը՜ը՜ը՜… ինչ-որ կանանց հետ… քո բանակում…, է՜հ՜հ… դե՜,- կարմրեց Աստղիկն ու սկսեց գետին նայել,- հավատում էի, ուղղակի…
- Այ դու կայծկլտան, այնպես կարմրեցիր, որ հիմա այտերիցդ կսկսի արյուն ցայտել,- ծիծաղեցի ես:
- Որովհետև սիրում եմ քեզ,- կրծքիս փարվեց Աստղիկն ու ժպտաց,- ու համ էլ… ասացի… չէ՞…

Նույն պահին էլ խփեցին մեծ թմբուկը և Լագաշի կառավարչի դահլիճում հավաքված ներկաներիս ազդարարվեց, որ ներս է մտնում Արատա-պիզիրը: Արարտայի Մեծ քուրմը, որ Լագաշում էր հավաքել Միջագետքի բոլոր քաղաքների կառավարիչներին, դեռ երկար էր խոսելու: Նա տեղեկացնելու էր, որ մերոնք գրավել են արդեն նաև Էլամի տարածքն ու Կուտիկ-Ինշուշինակը զոհվել է մարտում, ընդգծելու էր, որ Արարտան չի պատրաստվում հետևել աքքադական տիրակալների կառավարման բռնի մեթոդներին և որ պատրաստվում է վերականգնել բնիկ միջագետքցիներին հոգեհարազատ բոլոր հոգևոր ու աշխարհիկ հին կարգերը, ավելացնելու էր, որ այսուհետ սկիզբ է առնելու աքքադական թմբիրում հանգած միջագետքցիների իսկական մի վերածնունդ և հիացած միջագետքցիներին նկարագրելու էր էլի շա՜տ ու շատ բաներ, որ հայերը պատրաստվում են անել Միջագետքում, բայց ինձ վիճակված չէր մինչև վերջ լսելու այդ ամենը: Աստղիկի դյութիչ մարմնի հպումը արդեն իսկ մեջս խթանել էր վաղուց զսպված կիրքն ու կնոջս հետ միասին ես լքել էի Լագաշի կառավարչի շքեղ պալատը…

_____________________
[1] Շարկալաշիր (մ.թ.ա. 2200-2176): Աքքադի վերջին արքան, որի օրոք Աքքադը բացարձակապես զրկված էր որևէ տարածաշրջանային նշանակությունից:

[Varzor]

Varzor ջան, կարծում եմ, որ ձիերի պահով Հայկի ասածները անչափ ուշագրավ են: Մեծ թվով փաստեր են վկայում ընտանի ձիուն հայերի կողմից առաջինը ընտելացնելու մասին, բայց սա, իհարկե, առանձին թեմա է

Հեռու չեմ գնում` Եղեգնաձորի մոտ վերջին գտածոները ապացուցում են, որ Հայաստանի տարածքում ձիեր են օգտագործել մթա 3-րդ հազարամյակի վերջից և 2-րդ ի սկզբից: Լիոն ջան, դրանք նոր տվյաներ են` դեռևս այս տարվա գարնանից
Այսպիսով այն վարկածը, որ մթա 2-րդ հազարամյակի սկզբին ձիերին ընտելացրել են ուրալյան տափաստանների արիացիները և հենց այդտեղից էլ սկսել են իրենց արշավանքները, արդեն իսկ ստանում է մի ուեղ հարված, հանձինս հայկական նոր գտածոների

[Lion]

Լսել եմ:

[Varzor]

Էդ Արատա-պիզիրը էս նույնն ա?
http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%...B7%D0%B8%D1%80
Գուտիների արքան: Ես երկար ժամանակ մտածում էի, որ այդ գուտիները Ուրմիա լճի հարավային ափրին մոտ ապրող արիների ինչ-որ ցեղեր են եղել, նույնիսկ մտածում էի, որ դրանք քրդերի նախնիներն էին: Ի դեպ կա վարկած, որ դրանց կենտրոնները եղել են ներկայիս Քիրքուք-ի մոտակայքում` քրդական տերիտորիաներում:
Ենթադրում էի նաև, որ դրանք ընդամենը միջագետքը արշավողների մի մասն էին` առաջապահները, մնացած մասը հայկական ցեղեր էին, դրա համար էլ դրանց արքաները հայեր էին, մասնավորապես վերջինը` Տիրիգանը (ավելի ճիշտ կլինի Տիգրանը ):
Էս գուտիները Դյականովի հորինվածքներից են: Հետաքրքիր ա, որ այդ գուտիներոը որքան անակնկալ հայտնվեցին, նույնքան անակնկալ էլ անհետացան` ուրարտների ու խուռիների նման: Ի դեպ տարօրինակ է նաև, որ գուտիների մայրաքաղաքն են համարում Արապպան, որը հետագայում խուռիների մայրաքաղաքն են համարում:
Անկեղծ ասած, չեմ հավատում, որ միջագետքին, էլամին ու հարավային Հայաստանին տիրած "գուտիները" 100 տարվա մեջ վերացան: Այդպիսի բան չի լինում ուղղակի ֆիզիկապես անհնար է:
Մեկ էլ բիայնացիք մի 10-20 տարվա մեջ վերացան Ու այլևս չհիշատակվեցին Նույն կլասի փուչիկների շարանից են

[Lion]

Հենց ինքնա, ապեր, ուղղակի անվան իրական տեսքը կարող է լինել Արատա-պիզիր (Արատտայի գաղտնիք) և ուղղակի կապ ունենալ Արատտայի հետ: Այո, դու ճիշտ ես, այդ "Գ(Կ)ուտի" կոչվածները իրականում հայ ժողովրդի մի մասնիկն են եղել, որոնք ապրել են պատմական Կորճայքի տարածքում: Այս մասին Արտակ Մովսիսյանը շատ արժեքավոր աշխատություններ ունի:

http://forum.vardanank.org/index.php?showtopic=251405

Ընդհանրապես, սկզբունքային մի քանի սխալների պատճառով Մերձավոր Արևելքը լրիվ անտեղի "լցվում" է թիթեռնիկի կյանք ունեցող ցեղերով, ի դեմս "կուտիների", "կասիտների", "խուռիների", "տուրուկցիների", "ուրարտացիների" և այլն...