Այսօրը պատմության քառուղիներում…

[My World My Space]

Թեմայում առաջարկում եմ գրանցել մեր ազգի, պետականության համար հիշարժան իրադարձություններ, որոնք նաև օգտակար կլիներ մեզ բոլորիս համար տեղեկացվածության առումով....

միայն ըստ օրերի խնդրում եմ, այսինքն` ամեն օր տվյալ օրվա մասին....


Ուրեմն սկսեցինք


1921 թվականի այսօրը`մարտի 15-ին, Բեռլինի Շառլոտենբուրգ թաղամասի Հայդենբուրգ փողոցում Սողոմոն Թեհլերյանը գնդակահարում է Օսմանյան Թուրքիայի Ներքին գործերի նախարար (1913-1918թթ.-ին), Հայոց Եղեռնի գլխավոր կազմակերպիչներից մեկին` Թալեաթին, և ձերբակալվում: Սակայն 1921թ. հունիսի 2-ին գերմանական դատարանը անպարտ է ճանաչում Սողոմոն Թեհլերյանին։

[Rammstein]

Մոդերատորական. Թեման «Ժամանց» բաժնից տեղափոխվում է «Դեսից - Դենից» բաժին:

[Նաիրուհի]

1921 թ. փետրվարի 26-ից մարտի 16-ը Մոսկվայում առանց Խորհրդային Հայաստանի պատվիրակության մասնակցության տեղի ունեցան ռուս-թուրքական բանակցություններ։ Մարտի 16-ին Խորհրդային Ռուսաստանի և քեմալական Թուրքիայի միջև կնքվեց Մոսկվայի պայմանագիրը, որով Թուրքիային էին տրվում Կարսի, Արդահանի, Սուրմալուի և Արդվինի շրջանները։ Հայաստանին էին վերադարձվում Ալեքսանդրապոլն ու շրջակա գյուղերը, Նախիջևանն ստանում էր ինքնավար տարածքի կարգավիճակ Խորհրդային Ադրբեջանի խնամակալության ներքո։

Նույնիսկ այս պայմանագրի կնքումից հետո թուրքական զորքերը չէին շտապում հեռանալ Շիրակի գավառից։ Խորհրդային Ռուսաստանն ակնարկեց, որ Խորհրդային Հայաստանի հետ նոր պատերազմ սկսելու դեպքում այն կդիտարկվի որպես Խորհրդային Ռուսաստանի դեմ պատերազմ, և 1921 թ. ապրիլի կեսերին թուրքական զորքերը դուրս եկան Շիրակից՝ ավերելով շրջանն ու կազմակերպելով հայերի կոտորածներ։

1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին Թուրքիայի և Անդրկովկասի երեք Խորհրդային հանրապետությունների միջև կնքվեց Կարսի պայմանագիրը, որով վերահաստատվեցին Մոսկվայի պայմանագրի դրույթները՝ հայությանը պարտադրելով հաշտվել ազգային տարածքների օտարման հետ։

[My World My Space]

1921 թ. փետրվարի 26-ից մարտի 16-ը Մոսկվայում առանց Խորհրդային Հայաստանի պատվիրակության մասնակցության տեղի ունեցան ռուս-թուրքական բանակցություններ։ Մարտի 16-ին Խորհրդային Ռուսաստանի և քեմալական Թուրքիայի միջև կնքվեց Մոսկվայի պայմանագիրը, որով Թուրքիային էին տրվում Կարսի, Արդահանի, Սուրմալուի և Արդվինի շրջանները։ Հայաստանին էին վերադարձվում Ալեքսանդրապոլն ու շրջակա գյուղերը, Նախիջևանն ստանում էր ինքնավար տարածքի կարգավիճակ Խորհրդային Ադրբեջանի խնամակալության ներքո։

Նույնիսկ այս պայմանագրի կնքումից հետո թուրքական զորքերը չէին շտապում հեռանալ Շիրակի գավառից։ Խորհրդային Ռուսաստանն ակնարկեց, որ Խորհրդային Հայաստանի հետ նոր պատերազմ սկսելու դեպքում այն կդիտարկվի որպես Խորհրդային Ռուսաստանի դեմ պատերազմ, և 1921 թ. ապրիլի կեսերին թուրքական զորքերը դուրս եկան Շիրակից՝ ավերելով շրջանն ու կազմակերպելով հայերի կոտորածներ։

1921 թ. հոկտեմբերի 13-ին Թուրքիայի և Անդրկովկասի երեք Խորհրդային հանրապետությունների միջև կնքվեց Կարսի պայմանագիրը, որով վերահաստատվեցին Մոսկվայի պայմանագրի դրույթները՝ հայությանը պարտադրելով հաշտվել ազգային տարածքների օտարման հետ։

Ի դեպ իրականում պայմանագիրը կնքվել է մարտի 18-ին` հետին թվով....

[Նաիրուհի]

1896 թ. ապրիլի 2-ին Երզնկայի Ներքին Բագառիճ գյուղում ծնվել է Սողոմոն Թեհլերյանը։ Սովորել է հայրենի գյուղում, Երզնկայում և Կ. Պոլսի Կեդրոնական վարժարանում: 1913թ. փոխադրվել է Սերբիա, ապա անցել Կովկաս՝ մասնակցելու կամավորական շարժմանը: Կովկասյան ճակատում թուրքերի դեմ կռվել է Սեպուհի (Արշակ Ներսիսյան) վաշտում (կամավորական առաջին ջոկատ, հրամանատար՝ Անդրանիկ):
1921թ. Թեհլերյանը մասնակցել է Հ. Յ. Դաշնակցության «Նեմեսիս» գործողությանը։
Վիճակահանության ժամանակ նրան բաժին ընկավ գլխավոր դահիճ Թալեաթը: 1921թ. մարտի 15-ին, Բեռլինի Շառլոտենբուրգ թաղամասի Հայդենբուրգ փողոցում 25-ամյա Ս. Թեհլերյանը գնդակահարեց Թալեաթին (տե´ս թեմայի առաջին գրառումը):
1921թ. հունիսի 2-ին գերմանական դատարանը (նախագահ՝ դոկտոր Լեմբերգ), անպարտ է ճանաչել Սողոմոն Թեհլերյանին: Արդարացված Թեհլերյանը երկար տարիներ ապրել է Բելգրադում: 1945-ից հետո բնակություն է հաստատել ԱՄՆ-ի Ֆրեզնո քաղաքում, որտեղ էլ մահացել է 1960թ. մայիսի 23-ին:

[Նաիրուհի]

Այսօր Քարվաճառի ազատագրման օրն է

1993 թ. ապրիլի 3-ին Քարվաճառի թուրքերը, տեսնելով Նորաբակի լեռնանցքից իջած և քաղաքի վերահեռարձակիչ հեռուստաաշտարակի բարձունքում դիրքավորված հայ զորաջոկատի հայտնվելը, ձայնասփյուռային կապով դիմել են մերոնց և խնդրել շնորհել նրանց մի քանի ժամ բնակչությամբ հանդերձ քաղաքը դատարկելու և հեռանալու համար: Կեսօրին` ժամը 14.00-ի սահմաններում, Քարվաճառի վրա ծածանվել է հայոց եռագույնը:

[Ambrosine]

Ես էլ մտածում էի` չեն հիշի այս օրը: Ապրես, Նաիրուհի ջան

Շնորհավո՜ր, ժողովուրդ`



Մամ ջան, չտխրես, շատ չմտածես,
Գնում ենք կռիվ ախպերս ու ես...

Ու թե պետք լինի, կզոհվենք այսպես
Հայ ազգի համար ախպերս ու ես...

[Tig]

1896 թ. ապրիլի 2-ին Երզնկայի Ներքին Բագառիճ գյուղում ծնվել է Սողոմոն Թեհլերյանը։ Սովորել է հայրենի գյուղում, Երզնկայում և Կ. Պոլսի Կեդրոնական վարժարանում: 1913թ. փոխադրվել է Սերբիա, ապա անցել Կովկաս՝ մասնակցելու կամավորական շարժմանը: Կովկասյան ճակատում թուրքերի դեմ կռվել է Սեպուհի (Արշակ Ներսիսյան) վաշտում (կամավորական առաջին ջոկատ, հրամանատար՝ Անդրանիկ):
1921թ. Թեհլերյանը մասնակցել է Հ. Յ. Դաշնակցության «Նեմեսիս» գործողությանը։
Վիճակահանության ժամանակ նրան բաժին ընկավ գլխավոր դահիճ Թալեաթը: 1921թ. մարտի 15-ին, Բեռլինի Շառլոտենբուրգ թաղամասի Հայդենբուրգ փողոցում 25-ամյա Ս. Թեհլերյանը գնդակահարեց Թալեաթին (տե´ս թեմայի առաջին գրառումը):
1921թ. հունիսի 2-ին գերմանական դատարանը (նախագահ՝ դոկտոր Լեմբերգ), անպարտ է ճանաչել Սողոմոն Թեհլերյանին: Արդարացված Թեհլերյանը երկար տարիներ ապրել է Բելգրադում: 1945-ից հետո բնակություն է հաստատել ԱՄՆ-ի Ֆրեզնո քաղաքում, որտեղ էլ մահացել է 1960թ. մայիսի 23-ին:

Ի դեպ, ամսի 2-ին կամերային երաժշտության տանը այս առիթով միջոցառում կար: Ճիշտն ասած մենք էլ չգիտեինք թե ուր ենք գնում, մեզ մեր պարի դասատուն՝ Աննան, ասեց, որ միջոցառում կա՝ պարապմունքից հետո գնացինք: Շատ լավ էր, խոսվեց մեր հերոսների մասին, Նեմեսիսի մասին, մեր ներկայիս պատմության դասագրքերում դրանց ներկայացվաց լինելու՝ ավելի ճիշտ չլինելու մասին, այդ հերոսների պետական մակարդակով չգնահատված լինելու մասին և այլն և այլն...
Վերջում երգեցինք... /Գինի լիցը.../, պարեցինք՝ Կարինի հետ, կարգին մեծ շրջան էր ստացվել

հ.գ. ամենավատը էն էր, որ նման միջոցառումները ՀԿ-ներն են կազմակերպում, ոչ մի պետական աջակցություն: Հետաքրքիրա մեր պետությունը ինչի՞ համարա...

[Նաիրուհի]

Երեկ լրիվ մոռացել էի...

Ապրիլի 10-ը Մարաղայի ցեղասպանության օրն է։

Դա նման էր Գողգոթային... շատ տարիներ անց:

1992թ. ապրիլի 10-ի վաղ առավոտից ադրբեջանցիները սկսել են ռմբակոծել Մարաղան՝ Լեռնային Ղարաբաղի ամենամեծ գյուղերից մեկը։ Ժամը 14.00-ի սահմաններում օմոնականները ներխուժել են գյուղ։
Ադրբեջանական հրոսակները թալանել են բոլոր տները, իսկ այն ամենը, ինչ չեն կարողացել թալանել, այրել են` հաճախ` տանտերերի հետ միասին: Բնակիչներին կոտորել են ամենադաժան եղանակներով` այրել, անդամահատել, անգամ սղոցել: Դաժան կոտորածների արդյունքում տարբեր տվյալներով սպանվել է ավելի քան 80-100 մարաղացի, այդ թվում` 30-ը` կանայք, 40-ից ավելի մարդ վիրավորվել է, ևս 63-ը գերեվարվել են: Վերջիններիս թվում եղել է ինը երեխա: Բազմաթիվ մարաղացիներ սպանվել են փախուստի ճանապարհին` ծնողների, զավակների, հարազատների աչքերի առջև: Պատանդ տարված մարաղացիներից յոթը վերադարձվել են, 17-ը փոխանակվել են, մեկը գնվել է, մեկին հաջողվել է փախչել գերությունից, ութ հոգու սպանության մասին տեղեկություններ են ստացվել, ևս 29-ի ճակատագիրն առ այսօր անհայտ է: Մեկ մարդ սպանվել է փոխանակման պահին, մեկն էլ` փախուստի փորձ կատարելիս:

Մարաղան այժմ գտնվում է ադրբեջանցիների վերահսկողության ներքո։

[Նաիրուհի]

1965 թ. ապրիլի 21-ին Թալինի շրջանի Արեգ գյուղում ծնվել է Արցախյան պատերազմի մասնակից, ՀՀ ազգային հերոս, ՀՅԴ անդամ, 1990թ. սեպտեմբերից մինչեւ 1991թ. ապրիլի 30-ը Խանլարի շրջանի Գետաշեն-Մարտունաշեն ենթաշրջանում հայկական զորամիավորման հրամանատար Թաթուլ Կրպեյանը։

Տարրական եւ միջնակարգ կրթությունը ստացել է Թալինի տեխնիկական դպրոցում, որն ավարտել է գերազանցությամբ: Խորհրդային Միության բանակում ծառայելուց հետո ընդունվել է ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետը (1987թ.): Համալսարանի առաջին կուրսում Թաթուլը միացել է Հայկական ազատագրական շարժմանը: Թաթուլը նաեւ Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ վերամիավորելուն ուղղված «Միացում» կազմակերպության անդամ էր (1987թ.):
1990թ. սեպտեմբերին Թաթուլը մեկնել է Արցախ: Իր իսկ կազմավորած զինված խմբով 1990թ. սեպտեմբերից մինչեւ 1991թ. ապրիլի 30-ը իրականացրել է Գետաշենի շրջանի (Գետաշեն-Մարտունաշեն) ինքնապաշտպանությունը` ընդդեմ ադրբեջանական զինված ուժերի եւ ոստիկանական խմբավորումների: Զոհվել է 1991թ. ապրիլի 30-ին «Օղակ» գործողության ժամանակ:
1996թ. սեպտեմբերի 20-ին արժանացել է ՀՀ բարձրագույն` ազգային հերոսի կոչման:
Թաթուլը թաղված է հայրենի Արեգ գյուղում: Գյուղում կանգնեցված է տուֆակերտ հուշարձան, որի ճարտարապետն է Տարիել Հակոբյանը:

Թաթուլ Կրպեյանի անունով են կոչվում ՀՅԴ արտասահմանյան մի քանի կազմակերպություններ, դպրոց` Արեգ գյուղում, փողոց՝ Թալինում, լսարան՝ ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետում:

Թաթուլին նվիրված երկու երգերը՝
աշուղ Գևորգ-«Մայրամուտ իջավ» («Թաթուլ Կրպեյանի հիշատակին») (Կատարում են Մխիթար Քեթցյանն ու աշուղ Գևորգը)


Ներսիկ Իսպիրյան-«Լեռան լանջին»(Կատարում են Թովմաս Պողոսյանն ու «Սայաթ-Նովա» համույթը)

[Նաիրուհի]

Այսօր ՀՀ ազգային հերոս Թաթուլ Կրպեյանի մահվան 20-րդ տարելիցն է։

1991թ. գարնանը Լեռնային Ղարաբաղի հյուսիսային շրջաններում ավելի էր սրվում պատերազմական իրադրությունը: 1991թ. ապրիլին խորհրդային և ադրբեջանական իշխանություններն այս գյուղերի դեմ ուղղված ռազմական գործողություն սկսելու որոշում ընդունեցին: Օղակ գործողությունը (Операция Кольцо) Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի տարածքում գտնվող մի շարք հայաբնակ գյուղերի բռնի հայաթափումն էր սովետական բանակի և ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի կողմից` էթնիկական զտման նպատակով։

1991թ. ապրիլի 30-ին Կիրովաբադում տեղակայված խորհրդային 4-րդ բանակի 2-րդ դիվիզիան` տանկերի, հրետանու եւ ռազմական ավիացիայի աջակցությամբ, շրջափակման մեջ է առնում Ադրբեջանական ԽՍՀ Խանլարի շրջանի Գետաշեն եւ Մարտունաշեն գյուղերը: Այս գործողությանը ժամեր անց հետեւում է Ադրբեջանի ՆԳՆ զորքերի հատուկ նշանակության ջոկատների (ՕՄՕՆ) եւ ադրբեջանցի «կամավորների» մուտքը նշված գյուղերի տարածք։ Անձնագրային ռեժիմի ստուգման պատրվակով հայաբնակ գյուղերի բնակիչներին ադրբեջանցիները բռնի կերպով ուղղաթիռներով արտաքսում Ստեփանակերտ կամ Կիրովաբադ, ապա` Հայաստան։ Ինքնապաշտպանության ղեկավարներ Թաթուլ Կրպեյանը, Սիմոն Աչիկգյոզյանը (Դեդ) զոհվում են անհավասար կռվում: Գործողությունները տևում են մեկ շաբաթ։ Տասնայակից ավելի խաղաղ բնակիչներ են գնդակահարվում ու կացնահարվում (հիմնականում՝ տարեց մարդիկ)։ Շուրջ հարյուր տղամարդկանց օմօնականները գերի են քշում Կիրովաբադ։ Ականատեսների վկայությամբ, օպերացիայի արդեն իսկ առաջին օրվանից շրջակա ադրբեջանական գյուղերի հազարավոր բնակիչներ խուժում են Գետաշեն ու Մարտունաշեն եւ սկսում թալանել հայերի ունեցվածքը։

[Ambrosine]

Այսօրը Շուշիի ազատագրման և հաղթանակի օրն է:

Որ շատ երկար-բարակ չգրեմ, մի դրվագ պատմեմ:
Վերջերս գերմանացի ուսանողների տարանք ԼՂՀ: Բնականաբար, պետք է Շուշի էլ տանեինք: Երբ արդեն Շուշիից դուրս էինք եկել, տղաներից մեկը մեզ հարցրեց, թե` ներքևում Ստեփանակե՞րտն է: Մեր դրական պատասխանը ստանալուց հետո ասաց` ահա թե ինչու էր կարևոր Շուշին, որովհետև Ստեփանակերտը անընդհատ ռմբակոծվելու ռեալ սպառնալիքի տակ էր: Ընկերուհիս ոչ պակաս ոգևորված ասաց` բայց ախր ո՜նց են կարողացել Շուշին վերցնել, ինչպե՜ս, միայն զարմանալ կարելի է: Գերմանացի տղան կարծես մեզ սկսեց բացատրել, թե ինչն է մղել հայերին` ազատագրելու մեր քաղաքը :ՃՃ: Նա ասաց` հայերը մտածել են, որ եթե չվերցնենք, իրենք մեզ կհաղթեն. այսինքն` կամ պետք է ամեն գնով քաղաքը վերցնենք, կամ պետք է դատապարտվենք մահվան, իսկ ադրբեջանցիները մտածել են` մեր ինչի՞ն է պետք Շուշին, մենք Բաքու ունենք, կգնանք Բաքու...
Ընկերուհիս հիացական հայացքով ինձ նայեց ու հայերենով ասեց` Աստղ, ինչ հաճելի է, չէ՞, որ մարդիկ արդեն մեր փոխարեն վերլուծում ու պատասխանում են : Իրոք, տպավորիչ էր:


Իսկ փաստական ու պատմական դրվագները կարող եք կարդալ ու տեսնել`

Շուշիի ազատագրումը. հոդված

[Նաիրուհի]

Մայիսյան հերթական հաղթական գրառումը...

Մայիսի 18-ը Բերձորի ազատագրման օրն է

1992թ. մայիսի 18-ին Արցախի ինքնապաշտպանության ուժերը հուժկու հարվածով ազատագրեցին Լաչինի շրջանն ու Լաչինը (այժմ՝ Քաշաթաղի շրջան և Բերձոր): Բացվեց Արցախը Հայաստանին կապող ճանապարհը, և ճեղքվեց Ղարաբաղի շրջափակման օղակը: Լաչինի ազատագրումը դարձավ Շուշի-Լաչին գործողության ավարտը: Այդ ճանապարհն անվանեցին «Կյանքի ճանապարհ»:

(Մինչ Լաչինի շրջանի ազատագրումը և Հայաստանի հետ ցամաքային կապի հաստատումը, Արցախը տնտեսական շրջափակման մեջ էր: Դադարեցված էր էլեկտրաէներգիայի և գազի մատակարարումը: Ռազմամթերքի, սննդամթերքի, դեղորայքի, վառելիքի նվազագույն քանակը Արցախ էր տեղափոխվում քաղաքացիական ավիացիայի ուժերով)։

[Ambrosine]

Մի օր ուշացումով...

Մայիսի 28

1918թ. այս օրը` ժ. 12:00-ին, ընդունվեց այս պատմական հայտարարությունը, որի խմբագրությունը հանձնվել էր Ավ. Ահարոնյանին, Նիկոլ Աղբալյանին, Հովհաննես Քաջազնունուն և Ալ. Խատիսյանին`
«Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծարումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր դրության հանդեպ Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն և միակ իշխանություն: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մոտ օրերում կազմել Հայոց ազգային կառավարություն` Ազգային խորհուրդը ժամանակավորապես ստանձնում է կառավարական բոլոր ֆունկցիաները` հայկական գավառների քաղաքական ու վարչական ղեկը վարելու համար»:

Իսկ 1919թ. այս օրը ընդունվեց Հայաստանի առաջին հանրապետության անկախության հռչակագիրը `
«Հայաստանի ամբողջականությունը վերականգնելու և ժողովրդի լիակատար ազատությունն ու բարգավաճումն ապահովոելու համար` Հայաստանի կառավարությունը, համաձայն բովանդակ հայ ժողովրդի միահամուռ կամքի և ցանկության, հայտարարում է, որ այսօրվանից Հայաստանի բաժան-բաժան մասերը մշտնջենապես միացած են` իբրև անկախ պետական միություն:
Ուղիղ մեկ տարի առաջ Ռուսահայերի համագումարից ընտրված Ազգային խորհուրդը հայտարարեց իրեն անդրկովկասյան հայկական գավառների բարձրագույն իշխանություն: Ազգային խորհրդի կազմած կառավարությունն այդ քաղաքական ակտի մասին պաշտոնապես պետությունների ներկայացուցիչներին հայտնելուց հետո այս մի տարվա մեջ, փաստորեն, հաստատել է իր իշխանությունը Անդրկովկասի հայկական գավառներում:
1919թ. փետրվար ամսին Երևան քաղաքում կայացած Արևմտահայ երկրորդ համագումարը հանդիսավոր կերպով հայտարարեց, որ նա Հայաստանը միացյալ և անկախ է ճանաչում:
Այժմ Անդրկովկասում և Օսմանյան կայսրության սահմաններում գտնված պապենական հայկական երկրների միացման և անկախության այս ակտը կատարելով` Հայաստանի կառավարությունը հայտարարում է, որ միացյալ Հայաստանի պետական ձևն է Ռամկավար Հանրապետությունը և որ ինքը հանդիսանում է Միացյալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը:
Այսպիսով, ներկայումս Հայաստանի ժողովուրդն է իր ամբողջացած հայրենիքի գերագույն տերն ու տնօրենը և Հայաստանի պառլամենտն ու կառավարությունը հանդիսանում են Միացյալ Հայաստանի ազատ ժողովուրդը շաղկապող բարձրագույն օրենսդիր և գործադիր իշխանությունը:
Հայաստանի կառավարությունը սույն ակտը հրատարակում է 1919թ. ապրիլի 27-ի պառլամենտի որոշմամբ կառավարությանը տրված հատուկ լիազորությունների հիման վրա»:

Հռչակագիրը կարդաց զինվորական նախարարի հետ Խորհրդարանի պատշգամբ դուրս եկած Ալ. Խատիսյանը, որից հետո զորքը ողջույնի կանգնեց, զինվորական նվագախումբը նվագեց «Մեր հայրենիք»-ը, և ամեն կողմից լսվեցին «Կեցցե՛ Միացյալ և Անկախ Հայաստան» բուռն բացականչությունները:

Խատիսյանը ապա գրում է, որ 1919թ. մայիսի 28-ի ակտը բնական զարգացումն էր նախորդ տարվա մայիսի 28-ի ակտի, որով հիմք էր դրվում հայկական անկախությանը: Հայ ազգային գիտակցությունն էր, որ, արյան ու արցունքի գետեր անցնելով, գալիս էր` այդ ակտերով դարբնելու հայ ժողովրդի ազատության, անկախության և միության կռվանները:


Շնորհավո՜ր...

[Նաիրուհի]

1922 թ. հուլիսի 21-ին (ըստ որոշ աղբյուրների՝ 25-ին) իրագործվում է 1919 թ. ՀՅԴ 9-րդ ընդհանուր ժողովում հաստատված «Նեմեսիս» պատժիչ գործողության մաս կազմող ահաբեկումներից մեկը։ Ստեփան Ծաղիկյանը, Պետրոս Տեր-Պողոսյանը, Արտաշես Գևորգյանը և Զարեհ Մելիք-Շահնազարյանցը Թիֆլիսում՝ Չեկայի շենքի դիմաց, սպանում են իր դաժանության համար «մսագործ» մականունն ստացած Ահմեդ Ջեմալ փաշային՝ Օսմանյան Կայսրության ռազմածովային ուժերի նախկին նախարարին։ Ըստ մի վկայության՝ այդ սպանությանն ականատես Չեկայի այդ օրվա պետը կողքիններին վստահ ասում է, որ դա դաշնակցական տեռոր է։

Ի տարբերություն «Նեմեսիսի» մյուս սպանությունների, որոնք կատարվել էին տարբեր եվրոպական քաղաքներում, այս ահաբեկումն իրականացվում է բոլշևիկյան հեղկոմի մոլեգին տիրապետության օրերին՝ նոր խորհրդայնացած Վրաստանում, ուր այդ ժամանակ ընդհատակում դեռևս գործում էր ՀՅԴ Վրաստանի Կենտրոնական Կոմիտեն։

Ջեմալի ահաբեկման մասին վկայություն է թողել Ս. Վրացյանն իր «Մրրկածին Դրօն» գրքում. «Հ.Յ. Դաշնակցութեան Վրաստանի Կենտր. Կոմիտէի նախաձեռնութեամբ, 1922 թ. Յուլիս 21ին, Թիֆլիսում, օրը ցերեկով, ահաբեկուեց Իթթիհատական եռապետութեան վերջին ողջ մնացած անդամ, բոլշեւիկների բարեկամ ու գործակից Ջէմալ փաշան։ Չեկան անհաշիւ բանտարկութիւններ առաւ, բայց չէր համարձակւում սուր միջոցների դիմել՝ վախենալով փոխադարձութիւնից։ Դրօն իրաւունք ստացաւ Մոսկուայից (ուր կ՛ապրէր աքսորեալի կարգավիճակով) եւ շտապով մեկնեց Թիֆլիս, ուր բոլոր յայտնի դաշնակցականները ձերբակալուած էին։ Դրոյի հեղինակութիւնը թէ՛ դաշնակցական ընկերների եւ թէ բոլշեւիկների աչքին այնքան բարձր էր, որ նրան յաջողուեց երկու կողմի համար ընդունելի պայմաններով բանտից ազատ արձակել Կենտր. Կոմիտէի անդամներին եւ ձերբակալուածների մեծ մասին։ Այդ առթիւ Վրաստանի Կենտր. Կոմիտէի անդամները եւ Դրօն հրապարակեցին մի «դեկլարացիա», որով ճանաչում էին սովետական իշխանութիւնը եւ կոչ էին անում բոլոր դաշնակցականներին հետեւելու իրենց օրինակին։

«Արտասահմանում մեզ, որ անհաշտ պայքարի մէջ էինք սովետական բռնատիրութեան դէմ, որոշ էին այդ «դեկլարացիա»յի դրդապատճառները եւ իմաստը, բայց եւ այնպէս անթոյլատրելի էինք համարում Դրոյի եւ ընկերների ընթացքը։ Ես նոյնիսկ ստիպուած եղայ հրապարակով, մամուլի միջոցւվ, դատապարտել «դեկլարացիա»ն եւ զգուշացնել ընկերներին, որ չընկնեն բոլշեւիկեան ծուղակը։ Հետագային մենք իմացանք, որ «դեկլարացիա»ն մնացել է սոսկ թուղթի վրայ եւ ոչ մի հետեւանք չէր ունեցել, բացի այն, որ Չեկան փաստ էր ձեռք բերել արդարացնելու համար իր մեղմ վարմունքը դաշնակցականների նկատմամբ»...

 •

• 

 Սեղմել՝ ցույց տալու համար

Ջեմալ փաշան շանսատակ

***
...Հա, մեկ էլ 1905 թ. կատարվում է հերթական անհաջող մահափորձը Աբդուլ Համիդի դեմ։ Այն պատմության մեջ հայտնի է որպես Ելտըզի մահափորձ, քանի որ ծրագրված էի իրականացնել Ստամբուլի Ելտըզի մզկիթի հարևանությամբ։

 •

• 

 Սեղմել՝ ցույց տալու համար

Սուլթանին սպանելու որոշումը կայացվել էր 1904 թ. ամռանը Աթենքում։ Գործողությունը պիտի ղեկավարեր անձամբ Քրիստափոր Միքայելյանը։
Մանրակրկիտ ուսումնասիրություններից հետո որոշվում է, որ սպանությունը կատարելու ամենահարմար առիթն ընձեռվում է ուրբաթ օրերին, երն Համիդը, մզկիթից դուրս գալով, ուղղվում է դեպի իր կառքը։ Այդ պահին հրապարակի հյուրանոցի պատշգամբից Քրիստափորը, Վռամը, Սաֆոն ու մեկ-երկու ուրիշներ փոքր ձեռնառումբեր պիտի նետեին սուլթանի վրա, իսկ իբրև հավելյալ միջոց տարածքում գտնվող մի կառքի մեջ պիտի դրված լիներ պայթուցիկ սարք։
Սակայն պատահականությունն այլ կերպ է դասավորում իրերի ընթացքը։ Նախ 1905-ի մարտին՝ այդ օրվա համար նախատեսված ձեռնառումբերի վերջին փորձարկման ժամանակ զոհվում են Քրիստափոր Միքայելյանն ու Վռամ Քենտիրյանը։ Գործի ղեկավարությւոնն ստանձնում է Սաֆոն։ Վերջինս հրաժարվում է պատշգամբի ծրագրից և որոշում բավականանալ կառքի պայթեցումով։ Հաղորդիչները միացնելուց և վայրկյանաչափերը գործի դնելուց հետո կզմակերպիչները հեռանում են կառքից։ Այն պայթում է ճիշտ սահմանված պահին՝ 108 վայրկյան անց, սակայն այդ օրը սուլթանն ուշանում է, քանի որ ոտքի վրա խոսքի էր բռնվել շեյխի հհետ...