Ով էր իրականում Արտավազդ Երկրորդի մայրը

[Malxas]

Իսկ ես միայն քույր տարբերակն էի տեսել, և այն էլ բոլոր հեղինակների մոտ: Պարզաբանման համար կխնդրեի օգտվել ոչ թե ինտերնետից, որտեղ հաճախ կարելի է հապճեպ ու իմիջայլոց գրված, խմբագրման չենթարկված, անարժանահավատ ու սխալ տեղեկությունների հանդիպել, այլ տպագրված գրքերից:

[Malxas]

Եվս մեկ բանի վրա կուզենայի ուշադրություն հրավիրել: Արդյոք Արտավազդ Երկրորդը մինչև մթա 38 թվականը, իսկ դա այն թվականն է, որ մեր լավ եղբայր Լիոնը ներկայացնում է իբրև Տիգրան Մեծի մահվան տարի, արդյոք Արտավազդը դրամներ է հատել <արքայից արքա> նշումով: Կարծեմ Ռուբեն Մանասերյանի մոտ հանդիպել եմ, որ կտրել է դրամներ մինչև մթա 38 թվականը: Կճշգրտեմ ավելի ուշ, երբ ձեռքիս տակ ունենամ գիրքը: Այսպես ուրեմն, ինչքանով է հավանական, որ Տիգրան Մեծի կենդանի լինելու պարագայում նրա հայրենասեր և հորը հավատարիմ որդին դրամներ է հատում իր պատկերով և <արքայից արքա> տիտղոսով: Արդեն դրամ կտրելը ծանրակշիռ փաստ է, որ տվյալ անձը միահեծան է թագավորում:
Կխնդրեի բոլորին տեղեկություններ տրամադրել Արտավազդ Երկրորդի հատած դրամների տարեթվերի ու նրանց վրա արված գրությունների վերաբերյալ: Ահագին պարզություն կմտցնի մեր բանավեճի մեջ:

[Moonwalker]

Իսկ ես միայն քույր տարբերակն էի տեսել, և այն էլ բոլոր հեղինակների մոտ: Պարզաբանման համար կխնդրեի օգտվել ոչ թե ինտերնետից, որտեղ հաճախ կարելի է հապճեպ ու իմիջայլոց գրված, խմբագրման չենթարկված, անարժանահավատ ու սխալ տեղեկությունների հանդիպել, այլ տպագրված գրքերից:

Ճիշտն ասած տպագիր աղբյուրներ մոտս չկան, բայց օնլայն ռեսուրսներից ամենավստահելին Britannica հանրագիտարանը նույնպես պնդում է, որ Արտավազդն ամուսնացրել էր իր քրոջը.
http://www.britannica.com/EBchecked/.../Artavasdes-II

[Lion]

Լավ, քրոջ հարցում վեճն առայժմ ընդհատում եմ և ընդունում եմ, որ հավանական է հենց "Քույր" տարբերակը, թեև ինքս էլ զարմացած եմ Կփորձեմ նոր ինֆո փորփրել, բան իմացա, կասեմ: Ամեն դեպքում, նույնիսկ եթե այս մեկ "երեխային" էլ հանենք, էլի մնում են աղջիկներ, որոնք արդեն հաստատ, Արտավազդի աղջիկներն էին...

Ընդհանրապես Խորենացին Արտաշեսյանների կառավարման տարիների մասին փոքր ինչ սխալ պատկերացում ունի: Արտաշեսին (Արտաշես Ա) Խորենացու մոտ հաջորդում է Արտավազդը (Արտավազդ Ա), հետո Տիրանը (ըստ մեծագույն հավանականության Տիգրան Ա) ու վերջում Տիգրան Վերջինը: Տեսնում ենք, որ Արտավազդ Բ-ն ընդհանրապես չկա, իսկ Տիգրան Մեծը նույնացվում է Տիգրան Երվանդյանի հետ: Կարծեմ, թե մեզ հուզող հարցում Խորենացին մեզ չի կարող օգնել:

Մեզ հուզող հարցում Խորենացին մեզ չի օգնի, բայց նա որոշակի տեղեկություններ այնուհանդերձ տալիս է Արտավազդ II-ի (III) մասին:

Եվս մեկ բանի վրա կուզենայի ուշադրություն հրավիրել: Արդյոք Արտավազդ Երկրորդը մինչև մթա 38 թվականը, իսկ դա այն թվականն է, որ մեր լավ եղբայր Լիոնը ներկայացնում է իբրև Տիգրան Մեծի մահվան տարի, արդյոք Արտավազդը դրամներ է հատել <արքայից արքա> նշումով: Կարծեմ Ռուբեն Մանասերյանի մոտ հանդիպել եմ, որ կտրել է դրամներ մինչև մթա 38 թվականը: Կճշգրտեմ ավելի ուշ, երբ ձեռքիս տակ ունենամ գիրքը: Այսպես ուրեմն, ինչքանով է հավանական, որ Տիգրան Մեծի կենդանի լինելու պարագայում նրա հայրենասեր և հորը հավատարիմ որդին դրամներ է հատում իր պատկերով և <արքայից արքա> տիտղոսով: Արդեն դրամ կտրելը ծանրակշիռ փաստ է, որ տվյալ անձը միահեծան է թագավորում:
Կխնդրեի բոլորին տեղեկություններ տրամադրել Արտավազդ Երկրորդի հատած դրամների տարեթվերի ու նրանց վրա արված գրությունների վերաբերյալ: Ահագին պարզություն կմտցնի մեր բանավեճի մեջ:

Իհարկե, վատ մեթոդ չէ, թեև ինքս, պնդելով "38-ի տարբերակը", հակված եմ այն բանի օգտին, որ Տիգրան/Արտավազդ զույգում մ.թ.ա. 55 թ-ից արդեն դե-ֆակտո "առաջին ջութակ" էր հենց Արտավազդը, քանի որ "հակապարթևական" Տիգրանը համ ծեր էր, համ էլ արդեն այնքան էլ "երես չուներ" դաշնակցելու պարթևների հետ...

[Malxas]

Ծեր լինելը ու երես չունենալը նշանակություն չունեն այստեղ: Հնարավոր է նույնիսկ անկողնուց վեր չկենար Տիգրանը 10 կամ 20 տարի, բայց դա չի նշանակում, որ գահակիցը իր պատկերով դրամ պետք է հատեր: Կարող ես մեկ օրինակ բերել, երբ գահակիցն իր պատկերով դրամ է հատել եչբևէ: Կարծում եմ այդպիսի օրինակներ չկան, ամենաշատը կարող էին դրամի վրա նշել երկուսի գլուխներն էլ:
Ի դեպ Արտավազդը արքայից արքա մակագրությամբ դրամներ հատել է, այսպես ասած, պարթևների ինադու, այսինքն երբ վատ հարաբերություններ է ունեցել նրանց հետ, այլ կերպ ասած դրանով քաղաքական քայլ է կատարել: Էլի եմ կրկնում, ես կտրականապես բացառում, որ Արտավազդը Տիգրանը օրոք դրամներ հատեր: Գահակից եղել է մոտ 65 թվականից սկսած և մինչև 55 թ. դրամ չի հատել: Հենց այստեղից են գիտնականները բխեցնում Տիգրանի մահվան թվականը և ոչ թե այն պատճառով, որ նրա մասին գրառումներ չկան: Եթե քո տարբերակով ընդունենք, որ Տիգրանը 38 թվականին է մահացել: Արտավազդը դրամ չէր կարող հատել մինչև մթա 38 թվականը, քանի որ ընդամենը գահակից էր, չէր կարող հատել դրամ նաև 34 թվականից հետո, քանի որ գերեվարված էր Եգիպտոս: Ինչ է ստացվում, այդքան բազմաբնույթ, ակնհայտորեն տարբեր տարիքներ բնորոշող դրամները հատվել են ընդամենը 4 տարվա ընթացքում...
Էլի մեկ նկատառում. Բոլոր Արշակունիները դրամների վրա նշում էին իրենց տոհմի անունը` Արշակ, ինչը երբևէ չի նկատվել Արտաշիսյանների մոտ: Փոխարենը Արտաշես թագավորն իրեն համարում էր Երվանդական, իսկ իրենց տոհմը Արտաշիսյանները ծագեցնում էին Աքեմենյաններից: Սա թերևս լեգենդատիպ ու մոդայիկ նկատառում է, բայց նրանք դա երբեք չէին անի, եթե իրոք Արշակունի լինեին:

Չեմ կարծում թե Ատաշիսյանները Արշակունի են եղել: Սա հավանական չէ:

[Lion]

Արշակունի/Արտաշեսյանների պահով այս թեմայում չեմ խորանա, թեման այն չէ: Այլ թեմայում կարելի է: Դրամների պահով` իհարկե, ասածդ իմաստ ունի, բայց կարծում եմ, որ ամեն ինչ չէ, որ այդքան միանշանակ է: Կարծում եմ լավ փորփրելու դեպքում հնարավոր է գտնել գահակից արքաների նկարներ դրամների վրա: Իր հերթին ավելացնեմ, թր. "մ.թ.ա. 38"-ի պահով Խորենացու տվյալները շատ միանշանակ են...

Իսկ "Արքայից-արքա" տիտղոսն, ի դեպ, կրում էին Մեծ Հայքի բոլոր գահակալները` Տիգրան IV-ը ներառյալ...

[Malxas]

Դրամների պահով` իհարկե, ասածդ իմաստ ունի, բայց կարծում եմ, որ ամեն ինչ չէ, որ այդքան միանշանակ է: Կարծում եմ լավ փորփրելու դեպքում հնարավոր է գտնել գահակից արքաների նկարներ դրամների վրա:

Բազմաթիվ անգամներ առիթ եմ ունեցել հին դրամներ ուսումնասիրելու և ոչ մի գահակցի չեմ հանդիպել, որ իր անունով դրամ հատեր: Երբ գտնես խնդրում եմ ցույց տուր ինձ:

Իր հերթին ավելացնեմ, թր. "մ.թ.ա. 38"-ի պահով Խորենացու տվյալները շատ միանշանակ են...

Իսկ Խորենացուն միշտ չէ, որ պետք է աներկբայորեն վստահել: Քերթողահայրը հաճախ է սխալվում, խառնում է ինչպես անունները այնպես էլ թվականները:

Իսկ "Արքայից-արքա" տիտղոսն, ի դեպ, կրում էին Մեծ Հայքի բոլոր գահակալները` Տիգրան IV-ը ներառյալ...

Դե բոլորը չէին կրում իհարկե Տիգրան Երկրորդից սկսեցին կրել, բայց խոսքից կառչել չլինի, ես իհարկե հասկացա, որ Տիգրանից հետո նկատի ունեիր: Բայց դե իրավամբ միայն Տիիգրանն էր կրում արքայից արքա տիտղոսը: Արտավազդ Երկրորդի ու Արտաշես Երկրորդի ժամանակ Մեծ Հայքը դեռ էլի հզոր էր: Բայց նրանցից հետո արքայից արքա տիտղոսն արդեն ձևական բնույթ էր կրում:

[Lion]

Բազմաթիվ անգամներ առիթ եմ ունեցել հին դրամներ ուսումնասիրելու և ոչ մի գահակցի չեմ հանդիպել, որ իր անունով դրամ հատեր: Երբ գտնես խնդրում եմ ցույց տուր ինձ:

Խնդրեմ - "Տիգրան IV և Էրատո պղնձե դրամ", ստեղծվել է մ.թ.ա. 2 թ-ին: Կարող ես տեսնել այստեղ` "Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա", Երևան 1981, էջ 308:

Իսկ Խորենացուն միշտ չէ, որ պետք է աներկբայորեն վստահել: Քերթողահայրը հաճախ է սխալվում, խառնում է ինչպես անունները այնպես էլ թվականները:

Սխալներ, իհարկե, կան, ինչպես ցանկացած այլ պատմիչի մոտ, բայց նրան ավելի շատ սխալներ են վերագրում, քան նա իրականում թույլ է տվել:

Դե բոլորը չէին կրում իհարկե Տիգրան Երկրորդից սկսեցին կրել, բայց խոսքից կառչել չլինի, ես իհարկե հասկացա, որ Տիգրանից հետո նկատի ունեիր:

Պարզ է, եղբայր, Տիգրանի II Մեծից հաշված... բոլորը

Բայց դե իրավամբ միայն Տիիգրանն էր կրում արքայից արքա տիտղոսը: Արտավազդ Երկրորդի ու Արտաշես Երկրորդի ժամանակ Մեծ Հայքը դեռ էլի հզոր էր: Բայց նրանցից հետո արքայից արքա տիտղոսն արդեն ձևական բնույթ էր կրում:

Չէի ասի այդքան միանշանակ...

Մ.թ.ա. I դարի երկրորդ կեսում. "… հայերն ավելի հզոր էին, քան պարթևները: Եվ եթե Տիգրանից հետո պարթևները գերիշխող ու առաջնորդող դեր էին կատարում` դրա պատճառը այն էր, որ Պարթևական թագավորությունը, շնորհիվ իր հեռավորության և աշխարհագրական նպաստավոր դիրքի, ավելի էր պաշտպանված ու ապահովված հռոմեական հարձակումներից, քան Հայաստանը",- այսպես է բնորոշում այս ժամանակաշրջանում Առաջավոր Ասիայում առաջացած ուժերի դասավորությունը և Հռոմի հակառակորդներին հռոմեացի պատմիչ Ռուֆուս Սեքստուսը` տալով հռոմեացի պատմիչի համար զարմանալիորեն օբյեկտիվ մի գնահատական

[Malxas]

Խնդրեմ - "Տիգրան IV և Էրատո պղնձե դրամ", ստեղծվել է մ.թ.ա. 2 թ-ին: Կարող ես տեսնել այստեղ` "Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա", Երևան 1981, էջ 308:

Դու էլ հո համեմատություն չարեցիր: Նրանք էն գլխից էլ հավասարազոր գահակից էին: Ասացիս իմաստը հասկացիր Լիոն ջան և ոչ թե գահակից բառից բռնիր Ես նկատի ունեմ այն գահակցին, որը հոր երկարամյա գահալության վերջում դառնում է նրա գահակիցը:

Լիոն ջան, մթա 20 թվականից հետո հայերը հաստատ պարթևներից հզոր չէին:

[Շինարար]

հռոմեացի պատմիչ Ռուֆուս Սեքստուսը`

Էս սաղ Ռուֆուսները սեքսի հետ մի տեսակ լավ են լինում փաստորեն

[Lion]

Դու էլ հո համեմատություն չարեցիր: Նրանք էն գլխից էլ հավասարազոր գահակից էին: Ասացիս իմաստը հասկացիր Լիոն ջան և ոչ թե գահակից բառից բռնիր Ես նկատի ունեմ այն գահակցին, որը հոր երկարամյա գահալության վերջում դառնում է նրա գահակիցը:

Իհարկե, "դրամային պահերը" պետք է հաշվի առնել, բայց դե էդքան խորանալն էլ էն չի - ամեն ինչ էլ կարող էր լինել, վերջը հայր ու որդի են

Լիոն ջան, մթա 20 թվականից հետո հայերը հաստատ պարթևներից հզոր չէին:

Կհիմնավորես? Չգիտես ինչու կասկածում եմ, որ ընդամենը գրել ես համաշխարհային-պատմական մտքի իներցիայի ազդեցության տակ...

[Moonwalker]

Lion եղբայր, ինձ ամենևին անհնար չի թվում Տիգրանի մահվան քո նշած տարեթիվը (Ք.ա. 38թ.): Որքան գիտեմ Տիգրանի մահվան թվականի համար հիմք է ծառայել ի պաշտպանություն հռոմեական կոնսուլ Պուբլիուս Սեստուսի Ցիցերոնի արտասանած ճառի հետևյալ հանվածը.

« Qui et [Tigranes] ipse hostis fuit populi Romani et acerrimum hostem in regnum recepit, qui conflixit, qui signa contulit, qui de imperio paene certavit, regnat hodie et amicitiae nomen ac societatis, quod armis violarat, id precibus est consecutus:»: (Cic. Sest. 27, 59):-Բնագիրը

«Therefore, Tigranes—who was himself an enemy of the Roman people, and who received our most active enemy in his territories, who struggled against us, who fought pitched battles with us, and who compelled us to combat almost for our very existence and supremacy—is a king to this day, and has obtained by his entreaties the name of a friend and ally, which he had previously forfeited by his hostile and warlike conduct.» -Անգլերեն

«Այսպիսով, Տիգրանը, ով ինքը Հռոմեական ժողովրդի թշնամին էր, ով իր տարածքում ընդունեց մեր ամենագործուն թշնամուն (երևի ի նկատի ունի Միհրդատ Պոնտացուն), ով պայքարեց մեր դեմ, ով հարկադրեց մեզ կռվել գրեթե մեր գոյության ու գերակայության համար, նաև հիմա էլ արքա է ու ձեռք է բերել ընկերոջ ու դաշնակցի համբավ, ինչը նա նախկինում կորցրել էր իր թշնամական ու ռազմատենչ պահվածքով» -նախօրոք ներում եմ հայցում հնարավոր աննշան թարգմանական թերությունների համար:

Վերոհիշյալ ճառն արտասանվել է Ք.ա. 56թ.-ին ու ըստ այդմ էլ Տիգրանի մահվան թիվ ընդունված է Ք.ա. 55թ.-ը (թեև խորհրդային տարիներին ընդունված էր 96-55թթ-ը): Այսինքն առաջնորդվում են վերջին հիշատակման սկզբունքով: Ու ըստ իս շատ հավանական է, որ Տիգրանը 55-ից հետո ուղղակի անցել է վաստակած հանգստի կառավարումը թողնելով Արտավազդին
Եթե դժվար չի այս կամ մեկ այլ թեմայում կնշես մահվան թիվը 38-ն ընդունելու փաստարկդ հաստատող մեջբերում կամ մեջբերման հղում:

[Malxas]

Մունուոկեր
Եթե հիմք ընդունել միայն քո բերած փաստարկները, ապա իրոք, Տիգրանի մահվան 38 թվականն անիրական չէ: Սակայն եթե դրանց ավելացնում ենէ իմը, ապա դա ծիստ կասկածելի է դառնում: Մասնավորապես, եթե Տիգրանը կենդանի լիներ այդ ժամանակ, ապա Արտավազդն իր անունով դրամ չէր հատի:

[Moonwalker]

Մալխաս, եկ մի պահ ընդունենք, որ Տիգրան Մեծը մահացել է 38թ.-ին: Էդ դեպքում նա արդեն 100-ամյա զառամյալ ծերուկ կլիներ, ով, մեծագույն հավանականությամբ, արդեն «բույս»-ի կենսակերպ էր վարում: Չի կարելի բացառել, թե Արտավազդը, ով ինքն արդեն պատկառելի տարիքի էր, կսկսեր դրամ կտրել, որպես արքայից արքա, մանավանդ արդեն մի տասնամյակ երկիր էր կառավարում: Իսկ եթե անգամ ենթադրենք, որ Արտավազդը որպես օրինավոր որդի սպասել է հոր մահվանը, նա 38-35/4թթ.-ին ժամանակ կունենար դրամ հատելու (մինչև գերվելը): Իսկ ինչ վերաբերվում է դրամի վրա պատկերված երիտասարդ դեմքին՝ կարող ենք նշել, որ բոլորն էլ իրենց դրամի վրա ձգտել են պատկերել ծաղկման տարիքում: Հետաքրքիր է, թե կա արդյոք Արտավազդի դրամների հատման կոնկրետ տարեթիվ

[Malxas]

Նախ Լիոնին պատասխանեմ, անցյալ պոստի մեջ չհասցրի, շտապում էի:

Կհիմնավորես? Չգիտես ինչու կասկածում եմ, որ ընդամենը գրել ես համաշխարհային-պատմական մտքի իներցիայի ազդեցության տակ...

Դե թեկուզ նրանով, որ պարթևներից 10 անգամ փոքր տարածք էին զբաղեցնում, 10 անգամ քիչ բնակչություն ունեին ու նաև չկար Տիգրան Մեծի պես տիրակալ, որ այդպիսի լուրջ խոչընդհոտները հաղթահարեր:

Մալխաս, եկ մի պահ ընդունենք, որ Տիգրան Մեծը մահացել է 38թ.-ին: Էդ դեպքում նա արդեն 100-ամյա զառամյալ ծերուկ կլիներ, ով, մեծագույն հավանականությամբ, արդեն «բույս»-ի կենսակերպ էր վարում: Չի կարելի բացառել, թե Արտավազդը, ով ինքն արդեն պատկառելի տարիքի էր, կսկսեր դրամ կտրել, որպես արքայից արքա, մանավանդ արդեն մի տասնամյակ երկիր էր կառավարում: Իսկ եթե անգամ ենթադրենք, որ Արտավազդը որպես օրինավոր որդի սպասել է հոր մահվանը, նա 38-35/4թթ.-ին ժամանակ կունենար դրամ հատելու (մինչև գերվելը): Իսկ ինչ վերաբերվում է դրամի վրա պատկերված երիտասարդ դեմքին՝ կարող ենք նշել, որ բոլորն էլ իրենց դրամի վրա ձգտել են պատկերել ծաղկման տարիքում: Հետաքրքիր է, թե կա արդյոք Արտավազդի դրամների հատման կոնկրետ տարեթիվ

Մունուոկեր ջան, նախ ասե, որ Արտավազդը գահակից է եղել մթա 65 թվականից ու մինչև 55 թվականը դրամներ չի հատել: Ինչ վերաբերում է Տիգրանի որպես բույս ապրելուն, ապա եթե հնագույն պատմիչը նրա մահվան տարեթվին այդքան մեծ նշանակություն է տալիս, ապա նրա կենդանության օրոք դրամ հատելուն էլ պետք է մեծ նշանակություն տրվի: Այս հարցում կտրուկ հակակարծիք եմ քո և Լոենի հետ: Կրկնում եմ, որևէ օրինակներ չկան, երբ գահակից որդին հոր կենդանության օրոք կամ մինչև նրա գահից հրաժարվելը, դրամ հատեր:
Շատ շնորհակալ եմ, որ դրամները ներկայացրել ես այստեղ: Մեծ հաճույքով դիտեցի ու նաև պետք է ասեմ, որ առաջին երկուսը տարիքային առումով այդքան չեն տարբերվում իրարից, իսկ մյուսներում պատկերներն այնքան էլ հստակ չեն: Ձեռքիս տակ ունեմ Գ. Գոյանի գիրքը նվիրված Հայաստանի թատրոնի 2.000 ամյակին: Հենց այստեղ եմ տեսնում դրամները, որոնք տարիքային առումով խիստ տարբերվում են: Մասնակիորեն կա դրամ, որտեղ Արտավազդը ներկայացված է երիտասարդ, երազկոտ, պարզ ու ազնիվ դեմքով: Իսկ մյուս դրամների վրա ավելի տարիքով է, պատկառելի և այլն և այլն: Մի 20 տարվա տարբերություն նկատվում է, որը և կազմում է նրա փաստացի կառավարման ժամանակաշրջանը:
Դրամների հատման թվականի մասին: Այդպիսի տվյալներ կան. Ես դրանց մասին կարդացել եմ Ռուբեն Մանասերյանի համապատասխան աշխատության մեջ: Կաշխատեմ 2 - 3 օրվա ընթացքում ներկայացնել: Հեղինակավոր և լուրջ գիտնական է: Խորհուրդ կտամ կարդալ նրա աշխատությունները Տիգրանի և Արտավազդի մասին, որոնք իմ համոզմամբ լավագույնն են մեր պատմաբանների բազմաթիվ աշխատությունների մեջ:
Այսպիսով, իմ հիմնական փաստարկներն են` Արտավազդը 65 - 55 թթ եղել է գահակից, բայց դրամ չի հատել, իսկ դրանից հետո սկսել է հատել մինչև 34 թթ և դա բնավ 38 - 34 կարճ ժամանակամիջոցում չի եղել:
Եվ ընդհանրապես չեմ հասկանում, թե ինչու ենք ուզում Տիգրանի կյանքը ձգել մինչև 38 թվականը: Համաձայն եմ, թեորեապես կարող է հնարավոր լինել, բայց եկեք չհիմնվենք դրա վրա սոսկ այն պատճառով, որ մեկ աղբյուր դրա մասին գրել է: Ախր այդ աղբյուրի մյուս թվականներն էլ չեն համընկնում...