Սպարտակի ապստամբությունը

[Leo Negri]

Թեմայում շփվում եմ ճշմարտությունը բացահայտելու, այլ ոչ բանավեճի մեջ հաղթելու նպատակով:
Դու կամ ինձ ուրիշ գրառողների հետ ես շփոթում, կամ որոշ բաներ ինձ չպետք է ուղղեիր:
Տիգրանի հեծելազորի մասին երբևէ ծպտուն չեմ հանել:

Կրկնեմ` գրածը քեզ ուղղված չէր:
Լիոնի հայկական հեծելազորի վարկածը ես նույնպես համարում եմ անհավանական:

Լեգեոների ու գլադիատորի համեմատությունը անելու փոխարեն կարդա իմ համեմատությունը արաբ և հռոմեացի զինվորի մասին:

Դե հա: Լավ պատրաստված զինվորները երբ շատ են, կրում են:

Ես այստեղ հատուկ նրա համար չեմ, որ ինչ որ մեկին սխալ հանեմ, հետևաբար ակնկալում եմ նաև նման վերաբերմունք իմ հանդեպ:

Ինչու ես կարծում, որ քեզ ուզում եմ սխալ հանեմ? Հենց որ հարցով?

Բայց եթե նրանց նպատակը Հռոմը գրավելը չէր, ապա ուրիշ ինչ կերպ էին պատրաստվում կործանել վերը նշված Հռոմը: Կարծեմ սրա մասին էինք խոսում:

Դե օրինակ Սերտորիուսի համար /վերջինիս հաստատ թալանված ավերակների մեջ կորած Հռոմ պետք չէր/ դեպի Հռոմ ճանապարհ մաքրելը` մի շարք հավանական նպատակներից ոչ պակաս հավանականա: Եվս մի հավանական նպատակ` իտալիկների պետության ստեղծելը: Կամ Հռոմին իրեք տարի շարունակ շեղելը` որ չկարանա ոչ Պոմպեյին, ոչ Լուկուլլոսներին հավելյալ զորք ուղարկի: Նպատակներ շատ կարան լինեն` մեզնից ոչմեկ Սպարտակի շտաբում էդ վախտ նստած չէր, ու իրա մասին ինչ գիտենք` գիտենք իրա թշնամիների ասածից:

[Malxas]

Դե հա: Լավ պատրաստված զինվորները երբ շատ են, կրում են:

Լեո Նեգրի, ես սրա հակառակն եմ գրել, որը դու հավանաբար չես կարդացել:
Մի անգամ էլ գրեմ քո խաթեր, եթե համաձայն չես, համոզված եմ որ կառարկես
Ասում եմ մեկ լավ պատրաստված արաբ զինվորը կարող էր չորս լավ պատրաստված լեգեոների հաղթել, բայց պատերազմի դաշտում տասը հազար լավ պատրաստված լեգենոերները հաղթում էին քառասուն հազար լավ պատրաստված արաբ զինվորներին: Թվերն աբստրակտ եմ գրել: Կարծում եմ գրածիս իմաստը հասկացար ու զուգահեռներն էլ գլադիատորների հետ կարող ես տանել:

Սպարտակի նպատակների մասին էնքան խճճեցիր, որ էլ չգիտեմ ինչ գրեմ:
Եթե գիտես որևէ նշույլ նրա նպատակներից, ապա խնդրում եմ գրի: Իսկ եթե չգիտես, ապա հակված եմ մնա լայն կարծիքին, որ Սպարտակի ապստամբությունը հենց սկզբից էլ դատապարտված էր:
Երևի համաձայն կլինես, որ ճակատամարտում հաղթելը քիչ է պատերազմը հաղթելու համար: Ճինացիների ու չժուրչժենների օրինակը կարդացիր? Հապա ինչ կասես բյուզանդացիների մասին, որոնք շնորհիվ իրենց կուլտուրայի առանց մեկ զինվոր իսկ զոհելու տեր դարձան Արևելյան հռոմեական կայսրությանը:

[Leo Negri]

Դե հա: Լավ պատրաստված զինվորները երբ շատ են, կրում են:

Կրում են այթ թվում իրանց թվով գերազանցող ավելի քիչ պատրաստ զինվորների: Դու ուրիշ բան նկատի ունես?

Սպարտակի նպատակների մասին էնքան խճճեցիր, որ էլ չգիտեմ ինչ գրեմ:

Տես: Սպարտակը առնվազն խիստ տաղանդավոր զորավար էր, կարողացավ ռեկորդային ժամանակահատվածում ստեղծել լեգիոններ վարի տվող բանակ: Նման մարդիկ աննպատակ չեն գործում, ընդ որում հաճախ իրանց նպատակները էդքան էլ ակնհայտ չեն: Նպատակների մասին կարելիա գլխի ընկնել` նայելով, թե ինչա այս կամ այն զորավարը արել:
Հռոմը գրավելու հնարավորություն Սպարտակը ուներ: Այդ հնարավորությունից ինքը չօգտվեց: Իտալիայից դուրս գալու հնարավորություն Սպարտակը ուներ: Դրանից էլ չօգտվեց: Հետևաբար դրանք իրա նպատակները չէին:

Իսկ եթե չգիտես, ապա հակված եմ մնա լայն կարծիքին, որ Սպարտակի ապստամբությունը հենց սկզբից էլ դատապարտված էր:

Սպարտակի պատերազմը դատապարտվեց, երբ Իսպանիայում դավաճանեցին Սերտորիուսին, իսկ Ապենինյան թերակղզում Սպարտակից ինչ ինչ պատճառներով բաժանվեցին Գաննիկը ու Կրիքսը սեփական ոչ էդքան փոքր զորքով:

Ճինացիների ու չժուրչժենների օրինակը կարդացիր? Հապա ինչ կասես բյուզանդացիների մասին, որոնք շնորհիվ իրենց կուլտուրայի առանց մեկ զինվոր իսկ զոհելու տեր դարձան Արևելյան հռոմեական կայսրությանը:

Դա ինչ կապ ունի Սպարտակի հետ, կպարզաբանես?

[Malxas]

Լեո Նեգրի ջան, ևս մեկ անգամ պետք է խնդրեմ, որ կարդաս հատկապես իմ գրառումները: Հիմա մեկ մեկ պարզաբանեմ:

Լեո ՆեգրիԿրում են այդ թվում իրանց թվով գերազանցող ավելի քիչ պատրաստ զինվորների: Դու ուրիշ բան նկատի ունես?

Ունեմ և գրել եմ այդ մասին: Գլադիատորները պատերազմի փորձ չունեին և ես լիովին հնարավոր եմ համարում նրանց պարտությունը նույն քանակի լեգեոներներից պատերազմի դաշտում: Կրկեսում գուցե և գլադիատորները հաղթեին:
Սպարտակի տաղանդը ես երբևէ չեմ ժխտել: Նա իսկապես հանճարեղ կերպով միավորեց նախկին ստրուկներին :Բայց նաև, արի ինձ հետ համաձայնիր, որ սկզբնական շրջանում հատկապես, հաջողությունը ուղեկցել է նրան, ուղարկելով ապաշնորհ ու թույլ զորավարներ: Արդեն մի անգամ գրել եմ, որ Հռոմի ընտիր զորամասերը Իտալիայում չէին գտնվում և հնարավոր չէ գուշակել այն ճակատամարտի ելքը, որը տեղի կունենար Սպարտակի ու Պոմպեոսի կամ Սպարտակի ու Լուկուլլոսի միջև:
Պարզաբանեմ չինացիների օրինակը: Ասածս այն էր, որ եթե նույնիսկ ստրուկներին հաջողվեր գրավել Հռոմը, ապա իրենք միևնույն է, ձուլվելու էին Հռոմին և ոչ թե կործանելու էին Հռոմը:
Ռայադերը գրում է, որ Սպարտակին իմպերատոր էին կոչում հռոմեական ձևով ու նաև Միհրի քուրմ էին օծել` (Միհրը տարածված աստվածություն էր հռոմեացիների մեջ, չնայած արևելյան ծագմանը)
Սա էլ իմ խոսքի իրավացիության ապացույց է, կարծում եմ:

[Leo Negri]

Ունեմ և գրել եմ այդ մասին: Գլադիատորները պատերազմի փորձ չունեին և ես լիովին հնարավոր եմ համարում նրանց պարտությունը նույն քանակի լեգեոներներից պատերազմի դաշտում: Կրկեսում գուցե և գլադիատորները հաղթեին:

Լռիվ նույն բանն ես ասում: Քիչ քանակությամբ գլադիատորները կհաղթեին քիչ քանակությամբ լեգիոներների, շատ քանակությամբ լեգիոներները կհաղթեին շատ քանակությամբ գլադիատորների:

Սպարտակի տաղանդը ես երբևէ չեմ ժխտել: Նա իսկապես հանճարեղ կերպով միավորեց նախկին ստրուկներին :Բայց նաև, արի ինձ հետ համաձայնիր, որ սկզբնական շրջանում հատկապես, հաջողությունը ուղեկցել է նրան, ուղարկելով ապաշնորհ ու թույլ զորավարներ: Արդեն մի անգամ գրել եմ, որ Հռոմի ընտիր զորամասերը Իտալիայում չէին գտնվում և հնարավոր չէ գուշակել այն ճակատամարտի ելքը, որը տեղի կունենար Սպարտակի ու Պոմպեոսի կամ Սպարտակի ու Լուկուլլոսի միջև:

Պատմությունը եթե-ներ չի սիրում: Թեկուզ հաստատ շատ հետաքրքիր ճակատամարտ կլիներ Պոմպեյի ու Սպարտակի չջլատված բանակի միջև, ու իրոք շատ դժվարա ասել, թե ով կհաղթեր:
Ապաշնորհ զորավարներ ուղարկում էին սկզբի վախտերը: Պետք չի մտածել, որ Հռոմում բացի Պոմպեյիս ու Լուկուլլոսից մնացածը սաղ ապաշնորհ էին:

Պարզաբանեմ չինացիների օրինակը: Ասածս այն էր, որ եթե նույնիսկ ստրուկներին հաջողվեր գրավել Հռոմը, ապա իրենք միևնույն է, ձուլվելու էին Հռոմին և ոչ թե կործանելու էին Հռոմը:

Սպարտակը ձուլվելու կարիք չուներ, ինքը առանց էդ էլ ապստամբությունից առաջ հռոմեական մշակույթի կրող էր, կամ վերջինիս ծանոթ էր շատ մոտիկից:

Ռայադերը գրում է, որ Սպարտակին իմպերատոր էին կոչում հռոմեական ձևով ու նաև Միհրի քուրմ էին օծել` (Միհրը տարածված աստվածություն էր հռոմեացիների մեջ, չնայած արևելյան ծագմանը)

Միթրաիկ կուլտը հռոմեական բանակ մտելա ՄԹ 1ին դարից: Սպարտակի վախտ Միթրային Հռոմում դեռ չէին դավանում, իրան քուրմի օծում տալ չէին կարող /նամանավանդ հաշվի առնելով որ մինչև քուրմ դառնալը միթրայիկ ինիցիացիան ներառում էր մի շարք ավելի ցածր աստիճաններ/:
Ընդհանրապես դժվարա ասել, թե ինչ կրոն էր դավանում Սպարտակը: Պլուտարքոսը գրումա, որ իրա կինը Դիոնիսի քրմուհի էր, բայց դե Պլուտարքոսի գրածը հալած յուղի տեղ դնել պետք չի:

[Malxas]

Նեգրի Լռիվ նույն բանն ես ասում: Քիչ քանակությամբ գլադիատորները կհաղթեին քիչ քանակությամբ լեգիոներների, շատ քանակությամբ լեգիոներները կհաղթեին շատ քանակությամբ գլադիատորների:

Ուրախ եմ, որ մոտավորապես հասկացանք իրար

Իսկ չես կարծում, որ մինչև Կրասոսը բոլոր զորավարներն էլ ապաշնորհ էին: Խնդրում եմ սխալ չհասկանալ, ապաշնորհ Սպարտակի համեմատությամբ: Իսկ ահա Պոմպեոսի ու Լուկուլլոսի զորավարական տաղանդն ավելի բացահայտորեն է արտահայտված պատմության մեջ, քան Սպարտակինը: Սա իմ կարծիքն է:

Նեգրի: Սպարտակը ձուլվելու կարիք չուներ, ինքը առանց էդ էլ ապստամբությունից առաջ հռոմեական մշակույթի կրող էր, կամ վերջինիս ծանոթ էր շատ մոտիկից:

Էս էլ եղավ, որ նույն բանն ենք ասում

Սպարտակի քուրմ լինելու մասին չեմ պնդում: Եթե ասում ես ուրեմն երևի մի բան գիտես: Իսկ Պլուտարքոսի գործերին ավելի շատ վերաբերվում եմ որպես գեղարվեստական երկերի: Տիգրանակերտի ճակատամարտի մասին մի տեղ գրում է, որ հայերը 100.000 զոհ տվեցին, իսկ մի այլ տեղ 10.000 :

[Lion]

Կրկնեմ ևս մեկ անգամ` հիպոթեթիկ հեծելազորը ամենայն հավանականությամբ Սպարտակի սեփական ռեզերվներն են եղել:

Լավ, թեր ու դեմ կարծիքներն արտահայտվեցին, թող յուրաքանչյուրն ինքը հետևություններ անի: Ի դեպ, եթե չեմ սխալվում, շուտով մեր առաջատար պատմաբաններից մեկը լույս կընծայի իր "Տիգրան Մեծ"-ը և այդ գրքում հեղինակը կպաշտպանի "իմ" թեզը (իրականում թեզն իրենն է, դա ես եմ իրեն կրկնում) Իսկ առայժմ ուղղակի նշենք, որ Արտակ Մովսիսյանի հենց նոր հրատարակած "Տիգրան Մեծ"-ում պաշտպանվում է նույն այս տեսակետը...

Նավատորմի առումով` պետք չի կիլիկացի ծովահեններին ներկայացնել որպես լուսապայծառ հայ զինվորների: Ասա փող տվող լիներ:

Ոչ մի "լուսապայծառություն", բայց նաև ոչ մի "զուտ փողասիրություն" - ծովահենների մոտ ամեն ինչ էլ պատահում է...

Ես Տիգրանի տեղը լինեի` թագավորությանս կեսը կտայի ստրատեգիկ թշնամու թիկունք հեծելազոր ուղարկելու հնարավորության համար:

Առանց ստրատեգիական բազայի կամ գոնե հաստատ կապի դրա հետ, առանց պաշարողական տեխնիկայի, առանց տեղական աջակցության... Իմ կարծիքով, նույնիսկ եթե Տիգրանն իր ողջ 55.000-անոց հեծելազորն ուղարկեր Ապենիններ այս պայմաններում, ուղղակի կկործաներ իր ռազմիկներին:

Ցրված Սպարտակի զորքին վարիյա տվել վերադարձած Պոմպեյը` ինքը հաստատ ուշադրություն կդարձներ "հայկական" հեծելազորի մնացուկների վրա, կհարցներ, բա դուք ստեղ որտեղից? Ծովահեններն են բերել? Թե ձեր արքանա հրամայել?

Իսկ ինչու եք կարծում, որ Հայ ռազմիկները պետք է տարբերանշաններ կրեին? Կամ էլ միթե բացառում եք, որ ստրուկների մեջ հայեր էլ են եղել - դեռ հարց է, Պոմպեոսը կկարողանար գերել հայ հեծյալներին, թե ոչ, բայց եթե գերել էր, մերոնք կարող էին հանգիստ որպես ստրուկ ներկայանալ...

Ոնց գիտեի, որ դրանց ես հիշելու: Ահամ, եկ սկսենք 16րդ դարը համեմատել մթա 1ին դարի հետ, շատ մոտիկ են:

Սկզբունքները նույնն են - կապերություն:

Դու դա գրեցիր որպես Սպարտակի հաղթանակների պատճառ: Ես գրեցի, որ դա պատճառ չի, պատճառը Սպարտակի` մեծամասնությամբ գլադիատորներից չբաղկացած բանակի ավելի էֆֆեկտիվ լինելն էր` որպես բանակի:

Ես դա գրեցի որպես պատճառներից ընդամենը մեկը - իսկ բանակային մակարդակով իհարկե Հռոմի բանակն էր լավը...

Ի վերջո, եթե սթափ նայենք իրերին, ապա ոչ մի բանակ, չհաշված մի քանի բացառություն ճակատամարտերից, չէր կարող հաղթել հռոմեական զորքին բաց դաշտում:

Խիստ էր ասված - հռոմեացիների նկատմամբ բազում ահղթանակներ ունեն իրենց հաշվում պարթևները, հայերը, պարսիկները, սարմատները, գերմանացիները, գոթերը և այլն...

ինչքան էլ որոշ հայրենասեր մարդիկ չուզենան, որ էդ բանակը հայկական լիներ, իսկ Սպարտակի ապստամբությունը` կարևորագույն հայկական ռազմա-քաղաքական օպերացիա:

Գուցե... ուզենան?? Իրականում պատմաբանը պետք է օբյեկտիվ լինի... ընդամենը

Տիգրանն էլ բաց մարտում չկարողացավ հաղթել Լուկուլլոսին, այդ պատճառով խելամտորեն զգույշ մարտավարություն ընտրեց ու վերջո քշեց նրան իր երկրից:

Տիգրանը Լուկոլլոսին հաղթեց բոլոր մակարդակներում, և բաց մարտում, և փակում:

Տիգրան Մեծի կողմից օգնությունը Սպարտակին քիչ հավանական եմ համարում: Դա նաև քաղաքական մեծ սխալ կլիներ նրա կողմից, ինչը նման կալիբրի քաղաքագետի համար կարելի է բացառել:

Իսկ սենատորները դեռ պետք է ապացուցեին, որ Տիգրանը օգնել է Սպարտակին

Ինչ ես կարծում, ով կկրի, Թայսոնը, թե վետերան Սֆգան անցած զինվորը?

Եթե անզեն իրար բոքսեն` հստակ կկրի էն, որ պատրաստա տենց մենամարտելու: Եթե դուրս գան պատերազմի դաշտ` ապա էն, ով պատրաստա պատերազմելու ու համապատասխան փորձ ունի:

Համեմատությունը կոռեկտ չի - Աֆգանում կռվել են կալաշներով, Հռոմում եղել է ձեռնարամտ: Դրա համար ավելի լավ է համեմատել, թե ԱՄՆ միջին ծովային հետևակայինն է ուժեղ ձեռնամարտում, թե "Մարտեր առանց կանոնների" միջին սպորտսմենը...

[Leo Negri]

Իսկ չես կարծում, որ մինչև Կրասոսը բոլոր զորավարներն էլ ապաշնորհ էին: Խնդրում եմ սխալ չհասկանալ, ապաշնորհ Սպարտակի համեմատությամբ: Իսկ ահա Պոմպեոսի ու Լուկուլլոսի զորավարական տաղանդն ավելի բացահայտորեն է արտահայտված պատմության մեջ, քան Սպարտակինը: Սա իմ կարծիքն է:

Էդ նրանիցա, որ թե Լուկուլլոսը, թե Պոմպեյը, թե ասենք Սպարտակից հետո էկած Կեսարը շատ երկար ռազմական կարյերա են ունեցել, բազում հաղթանակներ տարել, ու շատ թունդ գովազդվել են հռոմեացի պատմիչների կողմից: Էդ իրանց պակաս տաղանդավոր չի սարքում: Բայց չեմ կարծում, որ Սպարտակը տաղանդի առումով իրանցից որևէ մեկին զիջեր, եթե իրանց գրեթե անսպառ հնարավորություններն ունենար` ինձ թվումա իրանցից ոչ մեկ Սպարտակի տեղում գտնվելով ավելի շատ բան չէր անի:

Սպարտակի քուրմ լինելու մասին չեմ պնդում: Եթե ասում ես ուրեմն երևի մի բան գիտես: Իսկ Պլուտարքոսի գործերին ավելի շատ վերաբերվում եմ որպես գեղարվեստական երկերի: Տիգրանակերտի ճակատամարտի մասին մի տեղ գրում է, որ հայերը 100.000 զոհ տվեցին, իսկ մի այլ տեղ 10.000 :

Դե, էդ երևի նրանիցա, որ գիտակցական սերը Հռոմի հանդեպ իրա մոտ կոնֆլիկտի մեջ էր ենթագիտակցական ատելության հետ:

[Malxas]

Լիոն ջան Տիգրանակերտում ով հաղթեց?
Ասա նաև այն ճակատամարտը, որտեղ Տիգրանը բաց դաշտում հաղթեց Լուկուլլոսին:

Պարթևներն ու հայերը այդքան հաճախ չեն հաղթել:Հիմնականում իրենց սահմաններին մոտ են հաղթել: Իսկ գոթերն ու գերմանացիներն ուշ շրջանում են հաղթել: Ես առանձնապես հակված չեմ գովել այդ հատվածի հռոմեական բանակը գովել:

[Lion]

Դե ինչ, հարգելի Malxas, կոնկրետանանք Տիգրանակերտում հաղթեցին հռոմեացիները, բայց հայերն էլ հաղթեցին Արածանիի ճակատամարտում: Դրանից հետո նույն այդ Լուկոլլոսը պարտվեց Կաբեյրայի, Զելայի և Տալավարիի ճակատամարտերում Սա առնվազն: Իսկ հռոմեացիների հակառակորդների հաշվին է Խառանը, Զևգման, Անտոնիոսի անհաջող արշավանքը, Տևտեբուրգյան անտառը, Հռանդեան, Բասենը, Էլեգիան, Մծբինը, Մելիտեն, Եդեսիան, կրկին Եդեսիան, Խաղկտիքը, III Սկյութական պատերազմը և այլն - այս շարքը դեռ կարելի է բավականին շարունակել...

[Leo Negri]

Լավ, թեր ու դեմ կարծիքներն արտահայտվեցին, թող յուրաքանչյուրն ինքը հետևություններ անի: Ի դեպ, եթե չեմ սխալվում, շուտով մեր առաջատար պատմաբաններից մեկը լույս կընծայի իր "Տիգրան Մեծ"-ը և այդ գրքում հեղինակը կպաշտպանի "իմ" թեզը (իրականում թեզն իրենն է, դա ես եմ իրեն կրկնում) Իսկ առայժմ ուղղակի նշենք, որ Արտակ Մովսիսյանի հենց նոր հրատարակած "Տիգրան Մեծ"-ում պաշտպանվում է նույն այս տեսակետը...

Երբ Տիգրան Մեծի քո վարկածը պաշտպանող որևէ ոչ հայ պատմաբանի գիտական աշխատության հղում տաս` նոր քո վարկածը կնդունեմ որպես գոնե մի քիչ հնարավոր: Իսկ մինչ այդ գործ ունենք տիպիկ հայամետ պատմության մեկնաբանության հետ` մենք սաղից ուժեղ ենք էղել, մենք սաղից խելոք ենք էղել, էն էլ չգիտես ոնց հիմա էս վիճակում ենք:

Ոչ մի "լուսապայծառություն", բայց նաև ոչ մի "զուտ փողասիրություն" - ծովահենների մոտ ամեն ինչ էլ պատահում է...

Դրա համար օրինակ երբ Կեսարին բռնեցին, փոխանակ կեղտոտ հռոմեացու վիզը կտրեին, հետ վաճառեցին Հռոմին:

Առանց ստրատեգիական բազայի կամ գոնե հաստատ կապի դրա հետ, առանց պաշարողական տեխնիկայի, առանց տեղական աջակցության... Իմ կարծիքով, նույնիսկ եթե Տիգրանն իր ողջ 55.000-անոց հեծելազորն ուղարկեր Ապենիններ այս պայմաններում, ուղղակի կկործաներ իր ռազմիկներին:

Բայց դե Սպարտակին օգնեց: Քաջ տղա Սպարտակն էլ, հենց որ հայկական դեսանտը էկավ, նենց ուրախացավ, որ զորքը բաժանեց ու հայ հեծելազորին տարավ Հռոմի վրա, մնացած զորքը թիկունքում թողելով /հարցա տրվում` էդ հայ հեծելազորում կոմմանդոներ են, թե Սպարտակի մոտիկ զինընկերներն են, որ Սպարտակը դեպի հյուսիս որոշեց տանի իրանց, ոչ թե բազում մարտերում կոփված սեփական զինվորներին/:
Լիոն, փորձել ես գեղարվեստական գրքեր գրել? Ինձ թվումա լավ կստացվեր:

Իսկ ինչու եք կարծում, որ Հայ ռազմիկները պետք է տարբերանշաններ կրեին? Կամ էլ միթե բացառում եք, որ ստրուկների մեջ հայեր էլ են եղել - դեռ հարց է, Պոմպեոսը կկարողանար գերել հայ հեծյալներին, թե ոչ, բայց եթե գերել էր, մերոնք կարող էին հանգիստ որպես ստրուկ ներկայանալ...

Հիպոթեթիկ երկխոսություն

Պոմպեյ: Արա հայ ես?
Հայ հեծյալ գերի: /մաքուր լատիներենով/ Խի, էդքան նման եմ?
Պոմպեյ: Հա:

Կամ էլ երևի Կրասսն էր դեբիլ` երբ հայկական հեծելազորը քաջ ֆիդայի Սպարտակի գլխավորությամբ տվեց իրա բարրիկադները ճեղքեց, ոչ մեկ չզարմացավ` էս ովքեր են, ստրուկներ են? Մի հատ չհրամայեց, որ տեղը տեղին հնարավոր գերիներին տանջեն, պարզեն իրանք Սպարտակին որտեղից:

Հիպոթեթիկ տեսարան:

Կրասս: Արա հայ ես?
Թարմ տանջված հայ գերի /մաքուր հայերենով/: Բա ինչ եմ, ես քու....

Սկզբունքները նույնն են - կապերություն:

Կապերությունը որպես երևույթ պատկանումա 10րդ դարին: Էլի ՄԹԱ 1ին դար չի հասնում, ինչքան ուզում ես ձգի:

Իհարկե բոլոր Հռոմի թշնամիները համագործակցում էին ծովահենների հետ, Սերտորիուսն էլ, Միհրդատն էլ, Տիգրանն էլ` բայց ասել, որ պետականորեն հովանավորում էին, արգելում թալանել պետական նավերը, ու պետք եղած դեպքում կանչում պատերազմի /ինչպես քո հիշատակած Անգլիայում, ի դեպ/, շատ հեռույա իրականությունից:

Իրականում պատմաբանը պետք է օբյեկտիվ լինի... ընդամենը

Իրականում գրեթե բոլոր պատմաբանները կորցնում են օբյեկտիվության վերջին նշույլները, երբ խոսքը գնումա սեփական երկրի մասին: Կրկին, դա չի նշանակում, որ հայրենասիրությունը վատ բանա:

Խիստ էր ասված - հռոմեացիների նկատմամբ բազում ահղթանակներ ունեն իրենց հաշվում պարթևները, հայերը, պարսիկները, սարմատները, գերմանացիները, գոթերը և այլն...

Էդ առումով համաձայն եմ: Անհաղթահարելի հռոմեացիք չէին, ուղղակի շատ ուժեղ ու կազմակերպված էին:

Տիգրանը Լուկոլլոսին հաղթեց բոլոր մակարդակներում, և բաց մարտում, և փակում:

Նամանավանդ մթա. 69թ. Տիգրանակերտի տակ: Շատ տպավորիչ հաղթանակ էր, մինչև հիմա օրինակ են բերում որպես փայլուն հաղթանակի նմուշ:

Իսկ սենատորները դեռ պետք է ապացուցեին, որ Տիգրանը օգնել է Սպարտակին

Սենատորներ: Էս Սպարտակի բանակում լիքը հայ ենք բռնել, էս ինչա կատարվում, այ Տիգրան ջան? Բա ախպեր չենք?
Տիգրան: Դրանք հայ ստրուկներ են, ախպերս որ դու ես, դրանց կիլիկացի ծովահեններն են բերել:
Սենատորներ: Լավ, Տիգրան ջան, համոզեցիր:
/լուռ տեսարան/

Համեմատությունը կոռեկտ չի - Աֆգանում կռվել են կալաշներով, Հռոմում եղել է ձեռնարամտ: Դրա համար ավելի լավ է համեմատել, թե ԱՄՆ միջին ծովային հետևակայինն է ուժեղ ձեռնամարտում, թե "Մարտեր առանց կանոնների" միջին սպորտսմենը...

Հռոմում երևի մենակ վերջերս են լսել նետերի մասին:
Ինչ վերաբերվումա կռվելուն` ես ընկերական սպարինգվել եմ համ ԱՄՆ բանակայինի /պատկերացում անգամ չունեմ, մորպեխ էր թե չէ/, համ MMA ներկայացուցչի հետ: Առաջինին կարացել եմ դիմանամ ու մի բան անեմ, երկրորդը ինձ մի քանի վայրկյանում գետնովա ծեփել: Տարբերությունը ձեռնամարտային հմտության առումով ահռելի էր:

[Malxas]

Տիգրանակերտում հաղթեցին հռոմեացիները: Արածանիի ճակատամարտը չի կարելի բացահայտ պարտություն համարել: Դրանից հետո հռոմեացիների զորքը չցրվեց, ինչպես Տիգրանակերտի դեպքում, այլ նահանջեց պահպանելով իր մարտական վիճակը:

Կաբեյրայի, Զելայի և Տալավարիի մասին բացարձակ գաղափար չունեմ: Կարելի է ավելի մանրամասն` նշելով աղբյուրները:

Պարտությունների մասին գրել ես մի շարք, որը ոչ մի կերպ չի հակասում իմ գրածին: Պարտվել են հռոմեացիները, բայց ոչ այնքան հաճախ և հիմնականում իրենց սահմաններից հեռու: Կրկնում եմ որ ուշ ժամանակները նկատի չունեմ:

Ի դեպ ես չեմ ասել, որ հռոմեացիներն անպարտ էին:

[Lion]

Երբ Տիգրան Մեծի քո վարկածը պաշտպանող որևէ ոչ հայ պատմաբանի գիտական աշխատության հղում տաս` նոր քո վարկածը կնդունեմ որպես գոնե մի քիչ հնարավոր: Իսկ մինչ այդ գործ ունենք տիպիկ հայամետ պատմության մեկնաբանության հետ` մենք սաղից ուժեղ ենք էղել, մենք սաղից խելոք ենք էղել, էն էլ չգիտես ոնց հիմա էս վիճակում ենք:

Տիգրանին պաշտպանող վարկածը ոչ հայ պատմաբանների շուրթերից լսելու ձգտումը ընդամենը ցույց է տալիս, թե ինչ աստիճան ես դու թերագնահատում հայ պատմաբաններին: Եվ ի դեպ, հետաքրքիր է, եթե հայերը "սուբյեկտիվ" են, ապա ինչու հանկարծ օտար պատմաբանը պետք է "օբյեկտիվ" լինի??

Իսկ մինչ այդ գործ ունենք տիպիկ հայամետ պատմության մեկնաբանության հետ` մենք սաղից ուժեղ ենք էղել, մենք սաղից խելոք ենք էղել, էն էլ չգիտես ոնց հիմա էս վիճակում ենք:

Իսկ մինչ այդ գործ ունենք տիպիկ թերարծեք մեկնաբանության հետ - մենք սաղից թույլ ենք, մեզ միշտ նվաճել են, վայց մամա ջան, օգնեք մեզ...

Դրա համար օրինակ երբ Կեսարին բռնեցին, փոխանակ կեղտոտ հռոմեացու վիզը կտրեին, հետ վաճառեցին Հռոմին:

Երբ որ Կեսարին բռնեցին, Կեսարը դեռ Կեսար չէր... ի դեպ ասեմ

Բայց դե Սպարտակին օգնեց: Քաջ տղա Սպարտակն էլ, հենց որ հայկական դեսանտը էկավ, նենց ուրախացավ, որ զորքը բաժանեց ու հայ հեծելազորին տարավ Հռոմի վրա, մնացած զորքը թիկունքում թողելով /հարցա տրվում` էդ հայ հեծելազորում կոմմանդոներ են, թե Սպարտակի մոտիկ զինընկերներն են, որ Սպարտակը դեպի հյուսիս որոշեց տանի իրանց, ոչ թե բազում մարտերում կոփված սեփական զինվորներին/:

Սկզբնաղբյուրների և թեմայի բացարձակ անտեղյակություն - Բրուտտյան ճեղքումից կարճ ժամանակ անց Սպարտակը վերջնական պարտություն կրեց և զոհվեց:

Լիոն, փորձել ես գեղարվեստական գրքեր գրել? Ինձ թվումա լավ կստացվեր:

Չեմ կասկածում, իսկ այ դու փորձիր պատմական սկզբնաղբյուրներին ծանոթանալ... կօգնի տարրական սխալնել չգործել:

Հիպոթեթիկ երկխոսություն

Անիմաստ, կեղծ-իրատեսական սխոլաստիկություն:

Կապերությունը որպես երևույթ պատկանումա 10րդ դարին: Էլի ՄԹԱ 1ին դար չի հասնում, ինչքան ուզում ես ձգի:

Կապերությունը միշտ էլ եղել է:

Իհարկե բոլոր Հռոմի թշնամիները համագործակցում էին ծովահենների հետ, Սերտորիուսն էլ, Միհրդատն էլ, Տիգրանն էլ` բայց ասել, որ պետականորեն հովանավորում էին, արգելում թալանել պետական նավերը, ու պետք եղած դեպքում կանչում պատերազմի /ինչպես քո հիշատակած Անգլիայում, ի դեպ/, շատ հեռույա իրականությունից:

Հիմնավորումներ չտեսա... Ընդհակառակը, հենց այդ նույն ծովահենների գործողությունների արդյունքում էր, որ Հռոմը ծովում մեծապես տոռմուզվում էր: Իսկ ծովահենների բազան, ի դեպ, գտնվում էր Տիգրանի հսկողության տակ գտնվող Կիլիկիայում, որտեղ, կրկին ի դեպ, հայերը անչափ շատ էին:

Իրականում գրեթե բոլոր պատմաբանները կորցնում են օբյեկտիվության վերջին նշույլները, երբ խոսքը գնումա սեփական երկրի մասին: Կրկին, դա չի նշանակում, որ հայրենասիրությունը վատ բանա:

Գրեթե... Ի դեպ, բոլոր լիբերալներն էլ (ինչպես նաև կոմունիստներն ի դեօ) նույն այդ օբյեկտիվությունը կորցնում են, երբ խոսքը գնում է իրենց ազգի որևէ ձեռքբերման մասին: Գիտեեեք, ինչ, դրանով հպարտանալը վատ տոն է...

Էդ առումով համաձայն եմ: Անհաղթահարելի հռոմեացիք չէին, ուղղակի շատ ուժեղ ու կազմակերպված էին:

Ու նաև մեծաթիվ - Հանրապետության վերջին տարիներին ու ուշ կայսրության դարաշրջանում ունեին 600.000-անոց ոչ վատ բանակ...

Նամանավանդ մթա. 69թ. Տիգրանակերտի տակ: Շատ տպավորիչ հաղթանակ էր, մինչև հիմա օրինակ են բերում որպես փայլուն հաղթանակի նմուշ:

Նամանավանդ Արածանիի, Կաբեյրայի, Զելայի ու տալավարիի ճակատամարտերում

Ինչ վերաբերվումա կռվելուն` ես ընկերական սպարինգվել եմ համ ԱՄՆ բանակայինի /պատկերացում անգամ չունեմ, մորպեխ էր թե չէ/, համ MMA ներկայացուցչի հետ: Առաջինին կարացել եմ դիմանամ ու մի բան անեմ, երկրորդը ինձ մի քանի վայրկյանում գետնովա ծեփել: Տարբերությունը ձեռնամարտային հմտության առումով ահռելի էր:

Ինչն էլ հենց պետք էր ապացուցել

[Lion]

Տիգրանակերտում հաղթեցին հռոմեացիները: Արածանիի ճակատամարտը չի կարելի բացահայտ պարտություն համարել: Դրանից հետո հռոմեացիների զորքը չցրվեց, ինչպես Տիգրանակերտի դեպքում, այլ նահանջեց պահպանելով իր մարտական վիճակը:

Արածանիի ճակատամարտը բացահայտ և ուղղակի պարտություն էր: Հռոմեական բանակը չկաողացավ կատարել իր ստրատեգիական և տակտիկական նպատակները: Իսկ Տիգրանակերտից հետո, ի դեպ, Տիգրանի բանակը ամենևին էլ չցրվեց: Ու եկեք չմոռանանք, որ տեղեկությունները մենք ստանում ենք թշնամական և բացահայտ ստախոսության հակված աղբյուրներից: Նույն հայկական աղբյուրների համաձայն Լոկոլլոսը ընդամենը մի ... ավազակ էր, վայկուն:

Կաբեյրայի, Զելայի և Տալավարիի մասին բացարձակ գաղափար չունեմ: Կարելի է ավելի մանրամասն` նշելով աղբյուրները:

Աղբյուրները նույնն են - հռոմեական հեղինակնեը:

68 նոյեմբեր – Կաբեյրայի ճ-մ

Միհրդատ VI Եվպատորի գլխավորած Մեծ Հայքի (4.000) և Փոքր Հայքի (4.000) թագավորությունների միացյալ հեծելազորը Սատաղ (Փոքր Հայք, Գայլ գետի վերին հոսանքում) -Կաբեյրա երթուղովմոտեցավ քաղաքի մոտ ճամբարած հռոմեական բանակին (մոտ 10.000):
I փուլ – Հայկական հեծելազորը հարձակվեց առաջխաղացած հռոմեական բանակի վրա և, պարտության մատնելով, ետ շպրտեց վերջինիս:
II փուլ – Հաջորդ օրը բռնկվեց նոր մարտ, որը ընթացավ փոփոխակի հաջողություններով: Ի վերջո մարտի վճռական պահին թշնամու շարքերում մարտնչող վարձկան պոնտացիները անցան հայերի կողմը, որի արդյունքում հռոմեացիները ծանր պարտություն կրեցին, իսկ նրանց մնացորդները ապաստանեցին քաղաքում: Սակայն մարտի վերջում Միհրդատը ծանր վիրավորվեց, որի հետևանքով Հայկական հեծելազորը նահանջեց:
Հայերը կորցրին մոտ 800 զինվոր, թշնամին` 1.000 սպանված և վիրավոր, ինչպես նաև 4.000 գերի, որոնք սկսեցին ծառայել Միհրդատին: Վերահաս ձմռան պայմաններում կողմերը դադարեցրեցին մարտական գործողությունները, սակայն այս ընթացքում Պոնտոսում գտնվող հռոմեացիներին միացավ Լուկուլլոսի կողմից ուղարկված հռոմեական ևս 1 լեգեոն:

67 մարտ – Զելայի ճ-մ (Սեբաստիայից 120 կմ հարավ-արևմուտք)

Ձմեռն անցկացնելով Մծբինում ` Լուկուլլոսի գլխավորած հռոմեական բանակը (մոտ 70.000) վաղ գարնանը, խուսափելով Մեծ Հայքի մոտեցող բանակից, թողեց այն և Մծբին-Ամիդ-Արկաթիակերտ-Մելիտե-Առանե-Սեբաստիա (վերջինը` Փոքր Հայք, Սեբաստիա գավառ, Հալիս գետի աջ ափին) երթուղով սկսեց նահանջել դեպի հյուսիս-արևմուտք` ընթացքում հավաքելով Մեծ Հայքի տարածքում ցրված կայազորները ու նահանջելով հռոմեական տիրապետության տակ մնացած Պոնտոսի շրջաններ: Այս ընթացքում Միհրդատ VI Եվպատորի գլխավորած Պոնտոսի թագավորության բանակը (10.000 հետևակ), ինչպես նաև Մեծ Հայքի (4.000) և Փոքր Հայքի (5.000) թագավորությունների միացյալ հեծելազորը, ցանկանալով ջախջախել Պոնտոսում գտնվող հռոմեական բանակը մինչև Լուկուլլոսի հիմնական բանակի տեղ հասնելը, պաշարեց Դադասը, որտեղ գտնվում էր թշնամու գումակը: Տեղեկանալով այդ մասին` Պոնտոսում գտնվող հռոմեական բանակը (10.000) շարժվեց թշնամու ուղղությամբ: Ի պատասխան դրա Միհրդատը, թողնելով պաշարումը, իր բանակը արագորեն շարժեց թշնամուն ընդառաջ և քաղաքի մոտ հանդիպեց վերջինիս:
I փուլ – Հռոմեական բանակը վաղ առավոտյան հարձակվեց առաջապահում գտնվող Պոնտոսի թագավորության բանակի վրա, որի արդյունքում բռնկվեց համառ և անորոշ մարտ:
II փուլ – Զգալով, որ մարտը երկարաձգվում է, Միհրդատը, անձամբ գլխավորելով Հայկական հեծելազորը, վճռական հարձակում գործեց թշնամու վրա և նրան պարտության ու փախուստի մատնեց: Լեգեոներների մեծ մասը փակվեցին մի ճահճոտ տեղանքում և վերջնականապես ոչնչացան:
Հայերը կորցրին մոտ 1.000, դաշնակիցը` մոտ 1.000, թշնամին` 7.174 զինվոր:

67 գարուն – Տալավարի ամրոցի ճ-մ (Փոքր Հայք): Մեծ Հայքի (մոտ 3.500) և Փոքր Հայքի (4.500) թագավորությունների միացյալ հեծելազորը անակնկալ հարձակումով կորուստներ պատճառեց Լուկուլլոսի գլխավորած հռոմեական բանակին (մոտ 70.000) և նահաջեց: Հայերը կորցրին մոտ 100, թշնամին` 2.000 զինվոր: Արքայից-արքա Տիգրան II Մեծի գլխավորած Մեծ Հայքի թագավորության բանակի (մոտ 80.000) արշավանքի պայմաններում հռոմեական բանակը թողեց նաև Պոնտոսը և նահանջեց Կապադովկիա, իսկ Միհրդատը առանց դիմադրության գրավեց Սեբաստիան, Ամասիան (Սեբաստիայից մոտ 120 կմ հյուսիս-արևմուտք) և Գանգրան (Փոքր Ասիա, Տուզ լճից մոտ 165 կմ հյուսիս):

Պարտությունների մասին գրել ես մի շարք, որը ոչ մի կերպ չի հակասում իմ գրածին: Պարտվել են հռոմեացիները, բայց ոչ այնքան հաճախ և հիմնականում իրենց սահմաններից հեռու: Կրկնում եմ որ ուշ ժամանակները նկատի չունեմ:

"Ոչ այնքան հաճախ" պարտվել են նաև ուրիշ ազգերը Ուզում ես պարտություն իրենց սահմաններում? խնդրեմ, նույն Սպարտակի ապստամբությունը, Կաննը, Տրեբիա լճի ճակատամարտը, գերմանացիների հայտնի ջախջախումները մ.թ.ա. II դարի վերջին...

Ի դեպ ես չեմ ասել, որ հռոմեացիներն անպարտ էին:

Ոչ-ոք անպարտ չէ:

[Malxas]

Իսկ ինչու ես կարծում, որ Տիգրանի բանակը չցրվեց:
Այդ դեպքում ինչու թույլ տվեցին գրավել Տիգրանակերտը: Ախր հենց այդ պատճառով էլ քաղաքը հանձնվեց, որովհետև տեսավ, որ Տիգրանից այլևս օգնություն չի ստանա: Ինչու վերստին չճակատամարտեցին, եթե չէին ցրվել և ինչու զգույշ մարտավարություն ընդունեցին հետագայում, եթե հռոմեական զենքի առավելությունը բացահայտ չէր: Տիգրանը խելացի տիրակալ էր և համապատասխան եզրահանգումներ արեց առաջին պարտությունից:
Լուկուլլոսի երկրորդական ուժերը, համաձայն եմ, պարտություն են կրել: Իսկ ահա նրա հիմնական բանակը մարտական տեսքով լքեց Հայաստանը, ինչը չի խոսում այն մասին, որ նրան բացարձակ հաղթել էին:
Էն որ ճակատամարտն էր, երբ հայերն ու պարթևները լուծ են սարքում, իսկ հռոմեացիք անցնում են դրա տակով? Այ դա հաղթանակ է:
Հաղթանակ է նաև Խառանի ճակատամարտը, որտեղ Սուրենը փայլուն կերպով պարտության մատնեց Կրասոսին:

Իսկ ահա Արածանին հարաբերական հաղթանակ եմ համարում:


Լիոն ջան, ճակատամարտերը նշելիս, խնդրում եմ Սպարտակի ժամանակաշրջանից շատ հեռու մի գնա, որովհետև ես այդ հատվածն եմ նկատի ունեցել: