Մեզ դարձյալ տեղափոխեցին։ Այս անգամ տարան միչև Դանուբի պռունկը: Դենն էլ տեղ չկար՝ Բուլղարիան էր: Մեր ճամբարը Գալաֆաթ քաղաքի հյուսիս-արևելյան մասում էր: Մեր ճամբարը Դանուբի ապառաժոտ կիրճի վերևում էր տեղադրված: Կրկնակի փշալարերով օղակված տախտակյա հյուղակների շարան էր: Բոլոր անկյուներում գիշերային լուարձակներով «կահավորված» պահակետեր էին կանգնեցված, խաչձև անկյուններին գնդացիրներ էին տեղադրված:
«Գերիներն իրավազուրկ են» և «փախչողներին՝ գնդակահարություն» պաստառները փակցված էին մուտքի ճակատին։
Մեր նոր պարետը Պապովիչ անունով մեկն էր, սա կարելի էր կարդալ ամեն մի բարաքի ճակատին: Նորից տեղավորեցին 3 հարկանի չոր նառերի վրա։ Ինչ ունեինք՝ նրանով էլ պիտի ծածկվեինք, սակայն շատ չանցած մեզ ներքնակներ հատկացրեցին:
Պապովիչը շուտով ցույց տվեց իր ֆաշիստամետությունը՝ խիստ էր, հետո ավելի խստացավ: Մեր մեջ տարվող ագիտացիան չէր թուլանում, պարբերաբար մեզ քարոզում էին, որ պայքարում են «հրեական բոլշևիզմի» դեմ՝ չմոռանալով կիրառել պատժամիջոցներ:
Մեր «սպայական» ճամբարը, որի իսկական անունը «Խազանովիչյան» պետք է լիներ, դրսևորեց իր բարձր գիտակցությունը՝ իսկական ընդհատակյա դիմադրություն կազմակերպվեց։ Տոկոնության դասկան օրինակներ կային։ Կար ներքին ու արտաքին ցանց, որը գլխավորում էին անկոտրում մարդիկ։ Գլխավորողներին ոչ ոք չգիտեր, նրանք ծպտված էին գործում և սոսկ իրազեկում էին ստորադասներին։
Մեր դասակը գործում էր ինքնուրույն, բայց հաղորդակցվում էր անմիջապես կենտրոնի հետ: Ամենօրյա, շփումները պարտադիր էին: Սիմոնյանը մեկ այստեղ էր, մեկ՝ այնտեղ, խառնվացքով շուտ լեզու գտնող մարդ էր, բոլորի հետ լեզու էր գտնում ու լուրեր էր բերում-տանում։ Նա մեր կապավորն էր: Նույնը կարելի է ասել Անդրանիկի ու Խաժակի մասին, սակայն նրանք այդքան էլ ակտիվորեն չէին գործում։ Մեր կողքին էր հայտնվել Ցոլակը, այստեղ՝ այս նոր ճամբարում նա միացել էր մեր դասակին։ Նա կապավոր չէր, նա «կենտրոնի» ներկայացուցիչն էր։ Մեր հարաբերությունները ավելի սերտացան:
Մենք ունեինք մեր «ձայնասփյուռը»՝ Տիգրան էր անունը, բարձրաձայն ասմունքոում էր երգեր երգում, դերեր կատարում, նմանակում։ Հեշությամբ երևացող, աչքի ընկնող անձնավորություն էր, «արտիստությունն» իր մենաշնորհն էր, նա դրանով էր իր ժողովրդի զավակը և այդքանն իրեն բավական էր: Կարելի է երկար խոսել Բաբկենի, կապիտան Խորենի և մնացածների մասին, սակայն դառնանք ճամբարի կյանքին։
Ճամբարը սկսեց լիարժեքորեն շնչել այն օրից, երբ հնարավորություն ստեղծվեց շփվել արտաքին աշխարհի շարքային գերիների հետ։ Սրանք աշխատում էին գյուղերում և այլ «օբեկտներում» ազատ կալանավորի կարգավիճակով: Նրանց միջոցով հնարավոր եղավ ոչ միայն արտաքին աշխարհի անց ու դարձին տեղյակ լինել, այլև նյութական միջոցներ հայթայթել։ Սկսեցինք թղթի, մատիտի, բրիչ ու բահի երես տեսնել։ Հատկապես արժեքավոր էին ռադիոմասերն ու քարտեզները։ Արդյունքն այն եղավ, որ մենք բոլոր դասակներում ունեցանք գաղտնի ռադիո և քարտեզներ: Սկսեցինք գաղտնի թերթ հրատարակել ծաղրանկարներով: Կապը ուժեղացավ: Շուտով ունեցանք նաև գրական, թատերական և քաղաքական հավաքների գաղտնի ցանցեր։ Սա արվում էր «սանթիլների» հենց քթի տակ. նրանք արդեն անտարբեր էին:
Մեր Տիգրանն ու Զարզանդն արդեն ծանոթ «սանթիլներ» ունեին, նրանք արդեն խոսում ու երգում էին ռոմիներեն։ Սկսեցինք փշալարերի տակով ստորգետնյա ուղիներ փորել… Դա այնքան էր գաղտնի, որ իրենք փախչողներն էլ մինչև վերջին պահը չէին իմանում դրա գոյության մասին: Պարետ Պապովիչն իր կատաղութունը նրանց վրա էր թափում։ Գրեթե բոլոր փախչողները բռնվում էին:
Այդտեղ մեզ խառնեցին նաև Հասի ճակատամարտում գերի ընկածներին: Նրանցից տեղեկացնք կատարված հսկայական փոփոխութունների մասին, հատկապես բանակի կազմի, տեխնիկայի և թիկունքի վերաբերյալ: Առաջին անգամ աստղերով ուսադիրներ ու տարբերանշաններ տեսանք: Իմացանք երկրորդ ճակատի ու ամերիկյան օգնության մասին: Իսկ մինչ այդ ոչ միայն քարոզչությունն էր ուժեղանում, այլև պատիժները։ Բանն այնտեղ հասավ, որ Անտոնեսկին, իր կրոնական ու աշխարհական շքախմբով եկավ շոշափելու՝ թե արդյո՞ք մենք սովետական մարդ ենք մնացել:
Իսկ Աշա Պապովիչը անդադար մտածում էր, թե ինչպես ճամբարում եղած բոլշեվիզմը արնխեղդ անի։ Ամեն օր նա գալիս էր մի նոր բան մոգոնած։ Ուներ «սիգուրացիա» կոչվող գաղտնի բաժինը, կազմում էր ցուցակներ՝ բոլշևիկների ,հրեաների… Ամեն առավոտ բոլորը պիտի հրապարակում շարված լինեին, պիտի օրը սկսեինք աղոթքից։ Ամենից առաջ պետք է աղոթք անեինք «տիրոջը»: Շարվելը շարվում, բայց շատերս չէինք խաչակնքում, դրա համր էլ շուտով մեզ հետևող սանթիլ նշանակվեց:
Մի շաբաթ անց այս միջոցառումը հնացավ, բթացավ, նոր բան էր հարկավոր: Վլասովականներին բաց թողեց մեր մեջ: Հատուկ «յասիներ» նշանակեց ըստ դասակների: Մեր դասակի «յասինը» հայտնի «սպիտակ արջն» էր՝ վլասովականների պարագլուխներից առաջինը։ Կային նաև ուրիշ մատնիչներ ու հացկատակներ։ Այս ամենի հետ՝ վայրագության հասնող քարոզչություն էր տարվում. «Մարքսը հրեա է, նա խաբել է մարդկանց… Իրենք հայրենիք չունեն, դրա համար էլ համաձայնություն են քարոզում… Անհայրենիք, բարոյական կերպարից զուրկ մանրեներ են… Հիտլեր գերմարդը վերջ է տալիս մարդկության այդ թշնամիներին…»…
Օրումեջ նույն բանն էր. «Բեռլինից հատուկ դասախոս է եկել, պատմաբան պրոֆեսոր է, իսկական դասախոսություն է կարդալու, ձերը կեղծ է եղել,սուտ է եղել, ձեզ խաբել են»… Քշում էին մի ընդհանուր սրահ ու սկսվում էր…
Մի օր դասախոսության ժամանակ ընդհատակյա դիմադրության անդամներից մեկը գոչեց.
-Ընկերներ, Ստալանի գերիներ, մի լսեք այս հիտլերյան խելագարին։
Այս խոսքերի հետ՝ տուր թե կտաս՝ ինչ ձեռքներն ընկավ թռավ դեպի դասախոսը։ Սա փախավ։ Վերադարձավ սանթիլներով, բայց դահլիճում մի երկու հոգուց բացի ոչ ոք չկար: Հրահանգեց ամեն ազգի կրոնավորներ բերել՝ պիտի ազգային ոգին հակադրեին կոմունիստական գաղափարին: Մեր քահանան խելոք էր.
-Դուք հայ եք, որդիներս, այստեղ տարբեր ազգեր կան, չեմ ասում ռուսին խփեք, պարզապես գոյատևեք, կենդանի մնացեք……
Իր վերջին խոսքն ասաց ու թողեց գնաց…
Աշան բեմահարթակ կառուցել տվեց: Առավոտը մեզ հանում էին ու ստիպում կարմիր բանակի դասավորությամբ՝ ազգային զորասյուներով, շարային քայլով անցնել բեմահարթակի առջևով ու գոչել «կեցցե Հիտլերը»… Անցնում էինք լռությամբ, լավագույն դեպքում ինչ-որ անհասկանալի բան էինք մրթմրթում: Մի օր իր կողքին կանգնեցրեց մեր Խազանովիչին, որ ենթարկվենք՝ մեր գնդապետն էր, գիտեր, որ հարգված մարդ է։ Անցնում ենք և ահա , լսում ենք շատ բարձրակոչ
- Զդարովո տավարիշ պալկովնիկ Խազանովիչ
-Բոլոր դասակների շարասյունները իրար ետևից---- կատաղում է նոպայի մեջ է ընկնում, քիչ է մնում խելագարվի Աշան --բղավում- գոռում է Խազանովիչի վրադրել ցրել անմիջապես---
Հայերին նորից օժանդակ օգնություն էր եկել: Այս անգամ տեսակցել չթույլատրվեց: Միայն ներկայացուցիչների միջոցով պիտի ամեն ինչ մեզ հասցնեին: Համաձայնվեցինք, որ կապիտան Խորենն ու Հայկազյան Ցոլակը գնան։ Բերեցին։ Նորից պայքար սկսվեց. կեսը գտնում էր, որ հարևաններին և հիվանդներին պիտի բաժին հանվի, մյուս կեսը՝ ոչ։ Այս անգամ ուժեղ բախումներ եղան, քանի որ մի թևում Հրայր Բախալբաշյանի ու Բագրատի «Մաքուր ազգ» հոսանքն էր, որն ըստ էության «դաշնակցական» գաղափարների էր հարում։ Նրանք ասում էին. «ուրիշների հետ մենք գործ չունենք, մենք՝ հայ ենք»… Փաստորեն մեր մեջ քաղաքկան պայքար էր ընթանում։ Նրանք զանազան զրպարտությունների էին դիմում: Օրինակ. իմ մասին տարածում էին, թե իմ մեջ ազգային հոգի չկա, որ ես եղել եմ թրքացած որբ, որ կինս ռուս է, որ միշտ հետևել եմ ազգամերժ ուսմունքների և այլն: Այսպես անխիղճորեն ու տմարդի վարկաբեկելը նրանց համար դարձել էր աշխատանքի մեթոդ:
Երբ սկսում էի խոսել, ասում էին. «մի լսեք նրան, նա մաքուր հայ չէ…», և նման բաներ։ Մարդակեր Հիտլերի գովքով զբաղված մարդկանց հետ վիճելն ավելորդ էր:
Բագրատն անընդհատ տեղից-տեղ էր շրջում, բացատրություններ տալիս, բայց կոլեկտիվի մեջ լինել չեր սիրում: Լղարիկ, ոսկրոտ մարդ էր՝ նեղ ճակատով: Հրայրը, հակառակը՝ լայնաթիկունք, թավամազ, թավ ձայնով, խոշոր աչքերի ու ունքերի տեր մարդ էր: Խուզարկու հայացք ուներ: Եղել էր Լենինականի ինչ-որ կոմբինատի գլխավոր հաշվապահը: Հիտլերի հզորության ջատագով, անսքող դաշնակցական էր:
Այդ օրերին մենք՝ հայերով որոշել էինք փոխադարձաբար միմյանց պատմել մեր կյանքը։ Պարտավոր էինք պատմել ամեն ինչ, մարամասնորեն, ընդհուպ միչև սեռական ու անձնական կյանքը։ Հիշում եմ՝ որ իմը մոտովրապես մի շաբաթ տևեց: Այնպես, որ միմյանց ներսն ու դուրսը լավ գիտեինք: Հրայրը եղել էր անկուսակցական, Բագրատը՝ խորհրդային ապարատի կուսակցական կորիզի մեջ՝ հիմնարկի ծառայող: Երբ «սոխ ու սխտորի»՝ ազգերի մասին խոսակցություն էր սկսվում, Խաժակը, որ լավ լեզու ուներ, իր տարերքի մեջ էր մտնում՝ նմանակում էր, ձեռ առնում… Միջին հասակի, լղարիկ, բանիմաց, կենսուրախ ու անհոգ երիտասարդ էր: Շատ էր մազոտ և իսկապես…. խաժ աչքեր ուներ: Հատկապես չափն անցնում էր հրեությանը վարկաբեկելիս… Ես մեկ-մեկ ընդդիմանում էի՝
-ինչի՞ համար, որ մեղքի… Լուսավորվածությա՞ն, ճարպկությա՞ն, ջանասիրությա՞ն, խելոքության ու ձեռներեցությա՞ն…
Ինձ հակաճառում էին.
-Բա ինչո՞ւ են հարուստ, ինչո՞ւ նրանց մեջ թշվառ բանվորներ չկան, ինչո՞ւ են բոլորին շահագործում, ինչո՞ւ են ամեն տեղ ղեկավար դեր, բարձր դիրք, ունեն… Իսկ Հիտլերն ուզում է այդ տզրուկների վերջը տալ…
Դե արի ու էշը ցեխից հանի…
-Հրայր, Բագրատ,- ասում էինք,- չէ՞ որ Հիտլերը հայությանն էլ է ուտելու, որպես ոչ լիարժեք ցեղի, իսկ դուք հանճարեղ գերմարդ եք համարում, այդ խելագար ֆանատեկոսին: Մի՞թե Ձեր հայությունը կհանդուրժի դա։ Միայն մարքսիստ մարդը կարող է այդ ֆաշիստ ցավագարին ոչնչացնել
Մեջբերել
Էջանիշներ