«Տիգրան Մեծ», պատմավեպ

[Malxas]

Ջահեր մ.թ.ա. I դարի սկզբի թատրոնում, այն էլ գիշերը` ներկայացումի ավարտից հետո, այն էլ վառված... Ի դեպ, Անահիտի տաճարը վարձակներով լցնելը, որը ընդամենը բաբելական տրադիցիայի չապացուցված արտացոլանքն է, ևս կարծես այնքան էլ պատմական չէ:



Թվում է, թե փորձը ավելի շատ կարևոր հենց թրամարտում, այլ ոչ թե նիզակ նետելու գործում

Հետաքրքիր տենդեց է վերջին տարիների մեր պատմական վիպասանության մեջ` բոլորը քրմերին ներկայացնում են որպես կենտրոնական իշխանության թշնամին: Կարծես թե եկեղեցի/պետություն հարաբերության արտացոլումն է, որն այնուհանդերձ այնքան էլ պատմական չէր...

Ջահեր այն ժամանակներում եղել են: Իսկ ինչու դրանցից մի քանիսը չվառել գիշեր ժամանակ, եթե թատրոնում գողանալու գույք կա:

Անահիտի տաճարում վարձակներ լինել չլինելուն չեմ կարող լրիվ համոզված վիճաբանել: Բայց նայելով հին նկարներն ու քանդակները, որոնք ի դեպ դու էլ կարող ես տեսնել Գևորգ Գոյանի Հայաստանի թատրոնի 2.000 ամյակին նվիրված աշխատության մեջ, ավելի հակված եմ կարծելու, որ Անահիտի տաճարում վարձակներ եղել են:

Այն կարծիքին եմ, որ նիզակ գործածելը թուր գործածելուց ավելի դժվար է:

Գլխավոր քրմին որպես կենտրոնական իշխանության թշնամի ներկայացնելով տեղեկացված չեմ եղել, որ մեր մյուս վիպասաններն էլ են այդպես վարվել: Բայց կարծում եմ, որ դա բնական բան է: Արտաշեսի որդիների մեջ կարծեմ մեկը քուրմ է եղել ու ելել է իր թագավոր եղբոր դեմ: Ավելի ուշ էլ կաթողիկոսներն էլ հակադրվել կենտրոնական իշխանությանը:
Ի դեպ քրմերի և եկեղեցականների դեմ ոչինչ չունեմ: Պարզապես վեպը բնականորեն այդ հունով գնաց:

[Varzor]

Ջահեր այն ժամանակներում եղել են: Իսկ ինչու դրանցից մի քանիսը չվառել գիշեր ժամանակ, եթե թատրոնում գողանալու գույք կա:

Անահիտի տաճարում վարձակներ լինել չլինելուն չեմ կարող լրիվ համոզված վիճաբանել: Բայց նայելով հին նկարներն ու քանդակները, որոնք ի դեպ դու էլ կարող ես տեսնել Գևորգ Գոյանի Հայաստանի թատրոնի 2.000 ամյակին նվիրված աշխատության մեջ, ավելի հակված եմ կարծելու, որ Անահիտի տաճարում վարձակներ եղել են:

Այն կարծիքին եմ, որ նիզակ գործածելը թուր գործածելուց ավելի դժվար է:

Գլխավոր քրմին որպես կենտրոնական իշխանության թշնամի ներկայացնելով տեղեկացված չեմ եղել, որ մեր մյուս վիպասաններն էլ են այդպես վարվել: Բայց կարծում եմ, որ դա բնական բան է: Արտաշեսի որդիների մեջ կարծեմ մեկը քուրմ է եղել ու ելել է իր թագավոր եղբոր դեմ: Ավելի ուշ էլ կաթողիկոսներն էլ հակադրվել կենտրոնական իշխանությանը:
Ի դեպ քրմերի և եկեղեցականների դեմ ոչինչ չունեմ: Պարզապես վեպը բնականորեն այդ հունով գնաց:

Ջահերի ու վարձակների պահով համամիտ եմ (հելլենիզմի դարաշրջանում վարձակների առկայությունն առավել քան հավանական է)
Բայց նիզակի պահով` ոչ: ՆԻզակ նետելը այդքան էլ մեծ փորձառություն չի պահանջում, մանավանդ միայնակ պարապելու համար բարդություն չի ներկայացնում: Նույնը կարելի է ասել նաև նետ արձակելու վերաբերյալ:
Սակայն սրամարտի համար ոչ միայն բավականաչափ պրակտիկա է անհրաժեշտ զուգամարտում, այլև որոշակի "հնարքների" իմացություն

Էս վեպի պահով բան չեմ իմացել
Հեսա արագ-արագ կարդալով հասնեմ ձեզ

[Malxas]

Ջահերի ու վարձակների պահով համամիտ եմ (հելլենիզմի դարաշրջանում վարձակների առկայությունն առավել քան հավանական է)
Բայց նիզակի պահով` ոչ: ՆԻզակ նետելը այդքան էլ մեծ փորձառություն չի պահանջում, մանավանդ միայնակ պարապելու համար բարդություն չի ներկայացնում: Նույնը կարելի է ասել նաև նետ արձակելու վերաբերյալ:
Սակայն սրամարտի համար ոչ միայն բավականաչափ պրակտիկա է անհրաժեշտ զուգամարտում, այլև որոշակի "հնարքների" իմացություն

Էս վեպի պահով բան չեմ իմացել
Հեսա արագ-արագ կարդալով հասնեմ ձեզ

Նիզակի պահով հնարավոր է որ սխալվում եմ, բայց իմ կարծիքը դատարկ տեղը չի ձևավորվել, այլ ուսումնասիրությունների արդյունքում: Էլի կփորփրեմ ու կպատասխանեմ ավելի հիմնավորապես:
Ինձ շատ հաճելի է, որ միանում ես: Ի դեպ, իմ կարծիքները ձևավորվում են նաև քո կատարած գրառումների արդյունքում

[Lion]

Ջահերի ու վարձակների պահով համամիտ եմ (հելլենիզմի դարաշրջանում վարձակների առկայությունն առավել քան հավանական է)
Բայց նիզակի պահով` ոչ: ՆԻզակ նետելը այդքան էլ մեծ փորձառություն չի պահանջում, մանավանդ միայնակ պարապելու համար բարդություն չի ներկայացնում: Նույնը կարելի է ասել նաև նետ արձակելու վերաբերյալ:
Սակայն սրամարտի համար ոչ միայն բավականաչափ պրակտիկա է անհրաժեշտ զուգամարտում, այլև որոշակի "հնարքների" իմացություն

Էս վեպի պահով բան չեմ իմացել
Հեսա արագ-արագ կարդալով հասնեմ ձեզ

Նիզակի ու թրի պահով մնում եմ իմ կարծիքին, մանավանդ որ խնդիրը վերաբերվում է նիզակ նետելուն: Վարձակների պահով էլ ասեմ, որ ես առայժմ չեմ հանդիպել որևէ հաղորդում առ այն, որ մեր տաճարներում եղել է. "սրբազան պոռնկություն" կոչվող երևույթը: Դե իսկ ջահերը... չգիտեմ, երևի մարխերը նկատի ունես??!!

[Varzor]

Նիզակի ու թրի պահով մնում եմ իմ կարծիքին, մանավանդ որ խնդիրը վերաբերվում է նիզակ նետելուն: Վարձակների պահով էլ ասեմ, որ ես առայժմ չեմ հանդիպել որևէ հաղորդում առ այն, որ մեր տաճարներում եղել է. "սրբազան պոռնկություն" կոչվող երևույթը: Դե իսկ ջահերը... չգիտեմ, երևի մարխերը նկատի ունես??!!

Բայց հենց էդ մարխերն էլ կոչվում են "ջահ": Ներկա բառբարներում դեռպահպանվել է "ջախ"` ցախ, փայտ տարբերակը:
Էդ "սրբազան անառակություն" երևույթը իմ հիշելով որոշ օտար պատմիչների և գրողների կողմից հիշատակված է իրնեց աշխատություններում:

Սրի պահով` միանշանակ սրամարտը-թրամարտը համարվում է բարդագույնը դասական մերձամարտի մարտական տեխնիկաների մեջ (մահակ, նիզակ, սուր, գուրզ-դագանակ): Դրա համար էլ արևելյան մարտարվեստներում այն սկսում են ուսումնասիրել "բարձր դասարաններում":

[Lion]

Ջախ/ջահի պահով համաձայնեցի, բայց. "պոռնկության" պահով կհամաձայնեմ միայն այն ժամանակ, երբ տեսնեմ ծանրակշիռ ապացույցներ...

[Varzor]

Ջախ/ջահի պահով համաձայնեցի, բայց. "պոռնկության" պահով կհամաձայնեմ միայն այն ժամանակ, երբ տեսնեմ ծանրակշիռ ապացույցներ...

Ապացույցները ցույց տալ չեմ կարող շատ պարզ պատճառով:
Լավ, կճշտեմ այդ ինֆորմացիայի աղբյուրները ու քեզ կտեղեկացնեմ: Իհարկե խոսքս գնում է հին աղբյուրների մասին:

[Malxas]

Նիզակի ու թրի պահով մնում եմ իմ կարծիքին, մանավանդ որ խնդիրը վերաբերվում է նիզակ նետելուն: Վարձակների պահով էլ ասեմ, որ ես առայժմ չեմ հանդիպել որևէ հաղորդում առ այն, որ մեր տաճարներում եղել է. "սրբազան պոռնկություն" կոչվող երևույթը: Դե իսկ ջահերը... չգիտեմ, երևի մարխերը նկատի ունես??!!

Իմ կարծիքով գոյություն է ունեցել պարզապես պոռնկություն, առանց սրբազանի:
Թրի ու նիզակի պահով եկեք ավելի խորությամբ ուսումնասիրենք եղելությունը և նոր գրենք մեր կարծիքները:

[Malxas]

26. Բանաստեղծների մրցույթը

Հայկական օրացույցի բոլոր ամիսները, ամսվա և շաբաթվա օրերը ու նույնիսկ ժամերը իրենց անուններն ունեն: Այնքան բազմազան, տարաշխարհիկ, խնամքով ու սիրով ընտրված, որ թվում է հայերը րոպեներին ու վայրկյաններին էլ անուններ կտային, եթե գործնականում հնարավոր լիներ և իմաստ ունենար: Այսպիսով, հայկական թվագրության երկու հազար երեք հարյուր իննսունվեց թվականի չորրորդ ամսվա յոթերորդ օրը, այսինքն ճիշտ այնքան տարի, ամիս և օր անց, երբ Հայկը նետահարեց Բելին, որը մեր նկարագրած գործողությունների ամսաթիվը լինելով հանդերձ` պաշտոնապես կոչվում էր Տրե ամսվա Աստղիկի օր ( Ք.Ա. 96 թ., նոյեմբերի տասնվեց), հազարապետ Վարդան Բագրատունին պալատական Արտաշեսին և Մարդպետունի գործակալության զինվոր Առնակին ուղեկցեց Տիր աստծո տաճար, որտեղ, ինչպես և ամեն տարի այդ ժամանակ, չտեսնված եռուզեռ էր: Ամեն ամսվա յոթերորդ օրը համազգային սիրո տոնի էր վերածվում, քանի որ ամբողջովին Աստղիկ աստվածուհուն էր նվիրված: Այդ օրը Վահան Վահունին անպայման գնում էր Աստղիկի տաճար, որի քրմապետն էր, և անձամբ օրհնում տոնախմբությունը, որ դադար չէր առնում առավոտից մինչև իրիկուն: Աստղիկի օրն առատորեն հարսանիքներ ու նշանադրություններ էին լինում, սիրահարներն իրար ծաղիկ էին նվիրում, սիրո խոստովանություններ անում ու հավատարիմ լինելու երդումներ տալիս: Սակայն Տրե ամսին, այսինքն Տիր աստծուն նվիրված ամսին, Աստղիկի օրը մեկ այլ իմաստ էր ստանում. այն, որ արվեստների հովանավոր աստծուն հայերը մեկ ամբողջ ամիս էին նվիրել, պերճախոս վկայում էր նրանց արվեստապաշտության մասին: Եվ գործն էլ, իսկապես, միայն անուն տալով չէր սահմանափակվում: Տրե ամսվա առաջին իսկ օրվանից բոլոր արվեստագետները միահամուռ աշխուժանում էին ու ձգտում եռանդուն մասնակցություն ունենալ այն մրցույթներին ու միջոցառումներին, որ կազմակերպում ու հովանավորում էր Տիր աստծո տաճարը:

Արվեստների տաճարին մոտենալիս Վարդան Բագրատունին, Արտաշեսն ու Առնակը դեռ հեռվից զգացին տոնական դրամադրությունը: Տիրի տաճարը դժժում էր մեղվի փեթակի պես: Քրմապետ Տաճատ Անձևացին, մոտ քառասուն տարեկան հսկայամարմին և առնական մի մարդ, որին ավելի շատ զորավարի դերը կսազեր, քան քրմի, իր անսպառ եռանդով շարժման մեջ էր դրել բոլոր տաճարականներին: Ոմանք հյուրերին էին ընդունում, ոմանք մրցույթի մասնակիցներին ցուցակագրում, իսկ մյուսները զբաղված էին տոնական սեղանով: Չնայած խիստ զբաղվածությանը` քրմապետն անձամբ դիմավորեց Վարդան Բագրատունուն ու շատ ուրախ էր երևում, որ նա ուրիշ հյուրեր էլ է բերել: Ծանոթանալով Արտաշեսի և Առնակի հետ` Տաճատ Անձևացին հյուրերին արագ սեղանի մոտ առաջնորդեց: Ի ցավ Արտաշեսի` ճաշը տրվելու էր մրցույթից հետո, սակայն կարող էր սփոփվել նրանով, որ սեղանին գինի և ցորենի բլիթներ կային: Անընդհատ նորանոր հյուրեր էին գալիս: Հիմնականում ազնվական արվեստասերներ էին, շատերն իրենց կանանց ու դուստրերի, ոմանք էլ` միայնակ կամ ընկերների հետ: Ի թիվս մյուսների եկավ նաև պալատական գուսան Համազասպը, յոթանասունին մոտ սպիտակահեր մի ծերունի, որն իր հետ բերել էր դեռատի դստերը` նուրբ դիմագծերով մի գեղեցիկ աղջկա: Տաճատ Անձևացին նրանց էլ հրավիրեց իր սեղանին: Ավագները` գուսան Համազասպը, քրմապետ Տաճատ Անձևացին, հազարապետ Վարդան Բագրատունին և պալատական Արտաշեսն իսկույն մի աշխույժ քառյակ կազմեցին, ու յուրաքանչյուրը ձգտում էր ավելի շատ խոսել, քան լսել և իր պարտքն էր համարում դիմացինի գիտակցությանը հասցնել արվեստի մասին սեփական անկրկնելի և իմաստություններով լի կարծիքը: Ամենաաշխույժն, իհարկե, պալատական Արտաշեսն էր, որն, ինչպես անսպասելիորեն պարզվեց, բանաստեղծությունների հանդեպ հսկայական սեր ուներ և տաղերգության իսկական գիտակ էր: Նախկին քուրմը հազվադեպ էր լռում և այն էլ` որպեսզի հերթական բլիթը անէացնի իր հսկայական երախում ու վրայից խմի Արարատյան դաշտի անուշաբույր գինին: Իսկ ահա Առնակը դուրս էր մնացել այդ պատկառելի քառյակ կղզյակից, և դա ուներ իր պատճառները: Նախ` փոքր ինչ հեռու էր նստած նրանցից, երկրորդ` երիտասարդի վրա ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում, և, բացի այդ, հե՞շտ է անդամ դառնալ մի հասարակության, որտեղ ամենակրտսերը` քաջարի Վարդան Բագրատունին, Առնակի երկու տարիքն ուներ և ըստ վարվելակերպի պատշաճ կանոնների` հազվադեպ էր խառնվում ավագների վիճաբանությանը: Սակայն պետք է նշել, որ երիտասարդն այնքան էլ դժգոհ չէր իր բախտավիճակից: Սկզբում փոքր-ինչ կաշկանդված էր, որ մնացել է գուսանի դստեր ու երկու քրմուհիների շրջապատում (նրանց Տաճատ Անձևացին էր նրբանկատորեն հրավիրել, որ դեռատի աղջիկը մենակ չմնա տղամարդկանց մեջ), սակայն մի հայացք գցելով գուսանի աղջկան` Առնակն անմիջապես ըմբռնեց նրա աչքերի խորությունն ու զգաց, թե ինչ ձգող ուժ ունեն: Տասնութ տարեկան պատանու համար դա, իհարկե, գերադասելի էր գինովցած տղամարդկանց գոռում-գոչյունների կիսախելագար հորձանուտում լինելուց: Սկզբում Առնակը մի քանի մաշված արտահայտություններ փոխանակեց զրուցակիցների հետ, իմացավ որ գուսանի դստերն Աստղիկ են կոչում, և մտածեց, որ նա Աստղիկ աստվածուհու նման գեղեցիկ է (քրմուհիների անունները լսելուն պես մոռացավ): Քրմուհիները մի քանի հարց տվեցին երիտասարդին, ի միջի այլոց հետաքրքրվեցին նրա զինվորական ծառայությամբ, իրար երեսի նայեցին և եկան եզրակացության, որ գավառացի երիտասարդը ոչ մի հետաքրքրություն չի ներկայացնում: Հետո տարերայնորեն բաժանվեցին Առնակից ու Աստղիկից և սկսեցին իրար ականջի մի երկխոսություն փսփսալ, որը, դատելով խոսակցության ձևից, խիստ կարևոր էր ու նախատեսված չէր օտար ականջների համար: Ահա այսպես, դեպքերի բերումով Առնակն ու Աստղիկը մենակ մնացին, ու երիտասարդն արդեն հարաբերությունների զարգացում էր ակընկալում, սակայն հետագա զրույցը ոչ մի կերպ չստացվեց: Աստղիկը հարցերին հիմնականում միավանկ էր պատասխանում, երբեմն խիստ անբնական ժպիտ էր քամում իր գեղեցիկ դեմքից և հաճախ փախցնում էր հայացքը: Քառորդ ժամ անց նա Առնակին գոռոզ ու ինքնահավան թվաց, ևս հինգ րոպե անց երիտասարդն ինչ-որ բան ապացուցելու կամ ցույց տալու անբացատրելի և բուռն ցանկություն զգաց, սակայն նրա բոլոր փորձերն անբնական ու բռնազբոսիկ էին: Ի վերջո նրանց միջև անջրպետն ավելի խորացավ. հիմա արդեն աստղագետի որդին ավելի շատ կուզեր որևէ կծու խոսք հնչեցնել Աստղիկի հասցեին, ինչ-որ կերպ ակնարկել, որ նա այնքան գեղեցիկ չէ, ինչքան կարծում է: Սակայն պարզվեց, որ դա այնքան հեշտ չէ: Աղջիկն իրեն ընդգծված քաղաքավարի ու խիստ պաշտոնական էր պահում և առիթ չէր տալիս ընդարձակվելու իր անձի շուրջը: Երիտասարդները լարված մնացին մինչև մրցույթի ավարտը: Աստղիկը շփոթված էր, Առնակը` հիասթափված: Ի տարբերություն նրանց, ավագների զրույցը խիստ աշխույժ էր ու բովանդակալից, ուստի վերադառնանք նրանց:

- Իմ իսկական կոչումը պոետ լինելն է,- առանց երկար-բարակ մտածելու հայտարարեց Արտաշեսը,- և եթե հայրենիքը պաշտպանելու խնդիրը չլիներ, այսօր միգուցե ես էլ այս մասնակիցների թվում լինեի: Քսան տարեկան էլ չկայի, երբ իմ հերթական բանաստեղծություն ազդեցության տակ Վիրքի թագաժառանգի կինը, որն այդ ժամանակ ամուսնու հետ հյուրընկալվում էր մեր արքունիքում, մինչև ականջները սիրահարվեց ինձ և պատրաստ էր գալ հետևիցս ուր որ գնայի: Բայց ամուսնու խիստ հսկողության պատճառով համարյա չկարողացանք տեսնվել, չնայած… Հիմա այդ թագաժառանգը Վիրքի Արտակ թագավորն է, նրա ավագ որդին, ասում են, նույնպես պոետական հակումներ ունի... Ահա այս բանաստեղծությունն էր, որ ստիպեց մեծաշուք գեղեցկուհուն հալվել ինչպես սառույցը կրակի մեջ...
Այս ասելով` պալատական Արտաշեսը մի կրակոտ բանաստեղծություն արտասանեց, որը խիստ ծանոթ թվաց Վարդան Բագրատունուն և աննկարագրելիորեն զարմացրեց նրան: Մեծապես զարմացավ նաև Տաճատ Անձևացին, որը մի քանի վայրկյան անց նաև հիշեց բանաստեղծության իսկական հեղինակին: Իսկ ամենաշատը զարմացավ գուսան Համազասպը` կերտողն այդ չնաշխարհիկ բանաստեղծության, որը երեսուն տարի առաջ այդպես տակնուվրա էր արել Վիրքի արքայադստեր հոգին:
Բարեբախտաբար Արտաշեսն այդ պահին տարվեց ցորենի բլիթներով, որոնց հանդեպ, պետք է ասել, մյուսներն անտարբեր էին, և խոսքն անցավ քրմապետ Տաճատ Անձևացուն:

[Malxas]

26. Բանաստեղծների մրցույթը

Հայկական օրացույցի բոլոր ամիսները, ամսվա և շաբաթվա օրերը ու նույնիսկ ժամերը իրենց անուններն ունեն: Այնքան բազմազան, տարաշխարհիկ, խնամքով ու սիրով ընտրված, որ թվում է հայերը րոպեներին ու վայրկյաններին էլ անուններ կտային, եթե գործնականում հնարավոր լիներ և իմաստ ունենար: Այսպիսով, հայկական թվագրության երկու հազար երեք հարյուր իննսունվեց թվականի չորրորդ ամսվա յոթերորդ օրը, այսինքն ճիշտ այնքան տարի, ամիս և օր անց, երբ Հայկը նետահարեց Բելին, որը մեր նկարագրած գործողությունների ամսաթիվը լինելով հանդերձ` պաշտոնապես կոչվում էր Տրե ամսվա Աստղիկի օր ( Ք.Ա. 96 թ., նոյեմբերի տասնվեց), հազարապետ Վարդան Բագրատունին պալատական Արտաշեսին և Մարդպետունի գործակալության զինվոր Առնակին ուղեկցեց Տիր աստծո տաճար, որտեղ, ինչպես և ամեն տարի այդ ժամանակ, չտեսնված եռուզեռ էր: Ամեն ամսվա յոթերորդ օրը համազգային սիրո տոնի էր վերածվում, քանի որ ամբողջովին Աստղիկ աստվածուհուն էր նվիրված: Այդ օրը Վահան Վահունին անպայման գնում էր Աստղիկի տաճար, որի քրմապետն էր, և անձամբ օրհնում տոնախմբությունը, որ դադար չէր առնում առավոտից մինչև իրիկուն: Աստղիկի օրն առատորեն հարսանիքներ ու նշանադրություններ էին լինում, սիրահարներն իրար ծաղիկ էին նվիրում, սիրո խոստովանություններ անում ու հավատարիմ լինելու երդումներ տալիս: Սակայն Տրե ամսին, այսինքն Տիր աստծուն նվիրված ամսին, Աստղիկի օրը մեկ այլ իմաստ էր ստանում. այն, որ արվեստների հովանավոր աստծուն հայերը մեկ ամբողջ ամիս էին նվիրել, պերճախոս վկայում էր նրանց արվեստապաշտության մասին: Եվ գործն էլ, իսկապես, միայն անուն տալով չէր սահմանափակվում: Տրե ամսվա առաջին իսկ օրվանից բոլոր արվեստագետները միահամուռ աշխուժանում էին ու ձգտում եռանդուն մասնակցություն ունենալ այն մրցույթներին ու միջոցառումներին, որ կազմակերպում ու հովանավորում էր Տիր աստծո տաճարը:

Արվեստների տաճարին մոտենալիս Վարդան Բագրատունին, Արտաշեսն ու Առնակը դեռ հեռվից զգացին տոնական դրամադրությունը: Տիրի տաճարը դժժում էր մեղվի փեթակի պես: Քրմապետ Տաճատ Անձևացին, մոտ քառասուն տարեկան հսկայամարմին և առնական մի մարդ, որին ավելի շատ զորավարի դերը կսազեր, քան քրմի, իր անսպառ եռանդով շարժման մեջ էր դրել բոլոր տաճարականներին: Ոմանք հյուրերին էին ընդունում, ոմանք մրցույթի մասնակիցներին ցուցակագրում, իսկ մյուսները զբաղված էին տոնական սեղանով: Չնայած խիստ զբաղվածությանը` քրմապետն անձամբ դիմավորեց Վարդան Բագրատունուն ու շատ ուրախ էր երևում, որ նա ուրիշ հյուրեր էլ է բերել: Ծանոթանալով Արտաշեսի և Առնակի հետ` Տաճատ Անձևացին հյուրերին արագ սեղանի մոտ առաջնորդեց: Ի ցավ Արտաշեսի` ճաշը տրվելու էր մրցույթից հետո, սակայն կարող էր սփոփվել նրանով, որ սեղանին գինի և ցորենի բլիթներ կային: Անընդհատ նորանոր հյուրեր էին գալիս: Հիմնականում ազնվական արվեստասերներ էին, շատերն իրենց կանանց ու դուստրերի, ոմանք էլ` միայնակ կամ ընկերների հետ: Ի թիվս մյուսների եկավ նաև պալատական գուսան Համազասպը, յոթանասունին մոտ սպիտակահեր մի ծերունի, որն իր հետ բերել էր դեռատի դստերը` նուրբ դիմագծերով մի գեղեցիկ աղջկա: Տաճատ Անձևացին նրանց էլ հրավիրեց իր սեղանին: Ավագները` գուսան Համազասպը, քրմապետ Տաճատ Անձևացին, հազարապետ Վարդան Բագրատունին և պալատական Արտաշեսն իսկույն մի աշխույժ քառյակ կազմեցին, ու յուրաքանչյուրը ձգտում էր ավելի շատ խոսել, քան լսել և իր պարտքն էր համարում դիմացինի գիտակցությանը հասցնել արվեստի մասին սեփական անկրկնելի և իմաստություններով լի կարծիքը: Ամենաաշխույժն, իհարկե, պալատական Արտաշեսն էր, որն, ինչպես անսպասելիորեն պարզվեց, բանաստեղծությունների հանդեպ հսկայական սեր ուներ և տաղերգության իսկական գիտակ էր: Նախկին քուրմը հազվադեպ էր լռում և այն էլ` որպեսզի հերթական բլիթը անէացնի իր հսկայական երախում ու վրայից խմի Արարատյան դաշտի անուշաբույր գինին: Իսկ ահա Առնակը դուրս էր մնացել այդ պատկառելի քառյակ կղզյակից, և դա ուներ իր պատճառները: Նախ` փոքր ինչ հեռու էր նստած նրանցից, երկրորդ` երիտասարդի վրա ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում, և, բացի այդ, հե՞շտ է անդամ դառնալ մի հասարակության, որտեղ ամենակրտսերը` քաջարի Վարդան Բագրատունին, Առնակի երկու տարիքն ուներ և ըստ վարվելակերպի պատշաճ կանոնների` հազվադեպ էր խառնվում ավագների վիճաբանությանը: Սակայն պետք է նշել, որ երիտասարդն այնքան էլ դժգոհ չէր իր բախտավիճակից: Սկզբում փոքր-ինչ կաշկանդված էր, որ մնացել է գուսանի դստեր ու երկու քրմուհիների շրջապատում (նրանց Տաճատ Անձևացին էր նրբանկատորեն հրավիրել, որ դեռատի աղջիկը մենակ չմնա տղամարդկանց մեջ), սակայն մի հայացք գցելով գուսանի աղջկան` Առնակն անմիջապես ըմբռնեց նրա աչքերի խորությունն ու զգաց, թե ինչ ձգող ուժ ունեն: Տասնութ տարեկան պատանու համար դա, իհարկե, գերադասելի էր գինովցած տղամարդկանց գոռում-գոչյունների կիսախելագար հորձանուտում լինելուց: Սկզբում Առնակը մի քանի մաշված արտահայտություններ փոխանակեց զրուցակիցների հետ, իմացավ որ գուսանի դստերն Աստղիկ են կոչում, և մտածեց, որ նա Աստղիկ աստվածուհու նման գեղեցիկ է (քրմուհիների անունները լսելուն պես մոռացավ): Քրմուհիները մի քանի հարց տվեցին երիտասարդին, ի միջի այլոց հետաքրքրվեցին նրա զինվորական ծառայությամբ, իրար երեսի նայեցին և եկան եզրակացության, որ գավառացի երիտասարդը ոչ մի հետաքրքրություն չի ներկայացնում: Հետո տարերայնորեն բաժանվեցին Առնակից ու Աստղիկից և սկսեցին իրար ականջի մի երկխոսություն փսփսալ, որը, դատելով խոսակցության ձևից, խիստ կարևոր էր ու նախատեսված չէր օտար ականջների համար: Ահա այսպես, դեպքերի բերումով Առնակն ու Աստղիկը մենակ մնացին, ու երիտասարդն արդեն հարաբերությունների զարգացում էր ակընկալում, սակայն հետագա զրույցը ոչ մի կերպ չստացվեց: Աստղիկը հարցերին հիմնականում միավանկ էր պատասխանում, երբեմն խիստ անբնական ժպիտ էր քամում իր գեղեցիկ դեմքից և հաճախ փախցնում էր հայացքը: Քառորդ ժամ անց նա Առնակին գոռոզ ու ինքնահավան թվաց, ևս հինգ րոպե անց երիտասարդն ինչ-որ բան ապացուցելու կամ ցույց տալու անբացատրելի և բուռն ցանկություն զգաց, սակայն նրա բոլոր փորձերն անբնական ու բռնազբոսիկ էին: Ի վերջո նրանց միջև անջրպետն ավելի խորացավ. հիմա արդեն աստղագետի որդին ավելի շատ կուզեր որևէ կծու խոսք հնչեցնել Աստղիկի հասցեին, ինչ-որ կերպ ակնարկել, որ նա այնքան գեղեցիկ չէ, ինչքան կարծում է: Սակայն պարզվեց, որ դա այնքան հեշտ չէ: Աղջիկն իրեն ընդգծված քաղաքավարի ու խիստ պաշտոնական էր պահում և առիթ չէր տալիս ընդարձակվելու իր անձի շուրջը: Երիտասարդները լարված մնացին մինչև մրցույթի ավարտը: Աստղիկը շփոթված էր, Առնակը` հիասթափված: Ի տարբերություն նրանց, ավագների զրույցը խիստ աշխույժ էր ու բովանդակալից, ուստի վերադառնանք նրանց:

- Իմ իսկական կոչումը պոետ լինելն է,- առանց երկար-բարակ մտածելու հայտարարեց Արտաշեսը,- և եթե հայրենիքը պաշտպանելու խնդիրը չլիներ, այսօր միգուցե ես էլ այս մասնակիցների թվում լինեի: Քսան տարեկան էլ չկայի, երբ իմ հերթական բանաստեղծություն ազդեցության տակ Վիրքի թագաժառանգի կինը, որն այդ ժամանակ ամուսնու հետ հյուրընկալվում էր մեր արքունիքում, մինչև ականջները սիրահարվեց ինձ և պատրաստ էր գալ հետևիցս ուր որ գնայի: Բայց ամուսնու խիստ հսկողության պատճառով համարյա չկարողացանք տեսնվել, չնայած… Հիմա այդ թագաժառանգը Վիրքի Արտակ թագավորն է, նրա ավագ որդին, ասում են, նույնպես պոետական հակումներ ունի... Ահա այս բանաստեղծությունն էր, որ ստիպեց մեծաշուք գեղեցկուհուն հալվել ինչպես սառույցը կրակի մեջ...
Այս ասելով` պալատական Արտաշեսը մի կրակոտ բանաստեղծություն արտասանեց, որը խիստ ծանոթ թվաց Վարդան Բագրատունուն և աննկարագրելիորեն զարմացրեց նրան: Մեծապես զարմացավ նաև Տաճատ Անձևացին, որը մի քանի վայրկյան անց նաև հիշեց բանաստեղծության իսկական հեղինակին: Իսկ ամենաշատը զարմացավ գուսան Համազասպը` կերտողն այդ չնաշխարհիկ բանաստեղծության, որը երեսուն տարի առաջ այդպես տակնուվրա էր արել Վիրքի արքայադստեր հոգին:
Բարեբախտաբար Արտաշեսն այդ պահին տարվեց ցորենի բլիթներով, որոնց հանդեպ, պետք է ասել, մյուսներն անտարբեր էին, և խոսքն անցավ քրմապետ Տաճատ Անձևացուն:

[Malxas]

- Այս տարի առանձնապես շատ մարդ է հավաքվել,- ասաց նա:- Մի քանի տասնյակ տարի առաջ մենք ընդամենը բանաստեղծների մրցույթով էինք սահմանափակվում, իսկ հիմա ավելացել են երաժիշտները, քանդակագործներն ու նկարիչները ու դեռ բանաստեղծներին էլ տարանջատել ենք: Առաջին օրը թեմա տվեցինք կատակերգուներին և հաջորդ օրն իսկ մրցույթ անցկացրինք: Հետո հերթը եկավ ողբերգակներին, ապա մեկ օր ընդմիջում տվեցինք ու կանչեցինք բանաստեղծներին: Պետք է ասեմ, որ այսքան պոետ երբեք չէր հավաքվել, արդեն նույնիսկ Մեծ Հայքի հեռավոր գավառներից, Ծոփքից, Կոմմագենից ու Փոքր Հայքից են գալիս: Փոքր Ասիայի և Սիրիայի քաղաքներից հույն բանաստեղծներ են եկել: Նրանք մեր թանկագին հյուրերն են, ելույթ կունենան իրենց մայրենի լեզվով և մրցույթից դուրս… Ի դեպ, շատ եմ ափսոսում, որ այսօր հյուրի կարգավիճակով է նաև պալատական գուսանը…
Ծեր բանաստեղծը դանդաղ ու մտածկոտ թարթեց աչքերը: Քրմապետի ակնարկը նրան հետ տարավ` այն հեռավոր ժամանակները, երբ ինքը երիտասարդ էր, ուժեղ, իր գրիչը` հուզիչ ու արգասաբեր: Ասես երեկ լիներ, որ առաջին անգամ հաղթեց Տիրի տաճարի մրցույթում, իսկ դա համարյա հիսուն տարի առաջ էր, Արտավազդ թագավորի կառավարման տասնվեցերորդ տարում, երբ Արտաշես Մեծի հիշատակը դեռ թարմ էր մարդկանց սրտերում, և արվեստագետների գլուխգործոցների թեման մեծավ մասամբ հենց նա էր: Արտաշեսի սխրանքներով ոգևորված Համազասպն այնպիսի նրբերանգ երկ էր կերտել, որ նույնիսկ հակառակորդներին հուզեց մինչև հոգու վերջին ծալքերը, իսկ դրանք հիմնականում այնպիսի մարդիկ էին, որոնք իրենցից բացի ոչ ոքի բանաստեղծ չէին ճանաչում: Հետո ամեն ինչ ասես երազի մեջ եղավ: Գուսանին բարձրացրին ձեռքերի վրա և սրբազան ծառերի ճյուղերից պսակներ դրեցին գլխին:

- Անցավ մեր ժամանակը, իմ թանկագին Տաճա՛տ,- պատասխանեց նա,- հիմա պետք է երիտասարդներին ճանապարհ տալ:

- Ինչ եք ասում, չմասնակցե՞մ այսօրվա մրցույթին,- նորից մեջ ընկավ Արտաշեսը, որն արդեն երեք բլիթ էր կերել ու վրայից մի մեծ գավաթ գինի խմել,- մինչև երկու-երեք մարդ ելույթ ունենան, կհասցնեմ մի գեղեցիկ բանաստեղծություն հորինել: Ո՞րն է այսօրվա թեման, հա՛յր սուրբ:
Անհանգստություն երևաց քրմապետի դեմքին: Հանկարծ բեմ չբարձրանա՞ այս նախկին քուրմը և Համազասպի հերթական բանաստեղծությունը ներկայացնի որպես իրենը:

- Դեռ մեկ օր առաջ բոլորը սրտի տրոփյունով էին սպասում դրան: Ավելի ձեռներեց բանաստեղծները անընդհատ փորձում էին մեր քրմերի միջոցով նախօրոք իմանալ մրցույթի թեման: Երեկվա դրությամբ տասնհինգ ամենահավանական վարկածներ էին շրջում նրանց շուրթերին, իսկ ճշմարտությունն այն է, որ նույնիսկ ես չգիտեմ, թե ինչ է լինելու, քանի որ ամեն ինչ որոշվում է վերջին պահին, վիճակահանությամբ: Այսպիսով, այսօր բանաստեղծները կգովերգեն Արագակին և նրա քույր Լուսնին:
Դա հինավուրց և գեղեցիկ մի առասպել էր:

Արեգակն ու Լուսինը քույր ու եղբայր էին: Կար ժամանակ, երբ միասին էին շրջում երկնակամարում: Սակայն գեղեցկուհի Լուսինը մի օր հիվանդանում է, և դեմքն ամբողջովին կարմիր բշտիկներով է պատվում: Եվ նա խնդրում է եղբորը, որ ծակի այն մարդկանց աչքերը, որոնք կհանդգնեն վերև նայել, իսկ ինքն էլ ամոթից սկսում է միայն գիշերով դուրս գալ...
Սկսվեց մրցույթը, և բոլորը համոզվեցին, որ բանաստեղծների երևակայությունը չափ ու սահման չունի: Զարմանալ կարելի էր, որ այդ ամենը գրվել է ընդամենը մեկ օրվա ընթացքում: Ծավալուն ու հուզիչ գործերը մարդկանց ստիպում էին մտածել դրանց վաղօրոք գրված լինելու մասին, սակայն բոլորովին էլ այդպես չէր: Մեծ Հայքում արվեստները ծաղկում էին, իսկ պոեզիան առանձնապես սիրված էր: Հայերը տաղերով փառաբանում էին իրենց աստվածներին ու թագավորներին, հերոսներին ու սիրած էակներին, հայրենիքը և նախնիներին:

Սկզբում ելույթ ունեցան ավելի երիտասարդ ու անփորձ բանաստեղծները: Շատերը տաղանդ ունեին, բայց վարպետությունը դեռ հղկված չէր, ու նրանք չէին կարող լուրջ մրցակցություն ցույց տալ: Էլ ավելի շատերի պարագայում վարպետությունից զատ բացակայում էր նաև տաղանդը, սակայն երիտասարդներից մեկն, այնուամենայնիվ, իր վրա ուշադրություն գրավեց: Հազիվ քսան տարեկան մի տղա էր, աշխատանքն` իր տարիքին ոչ բնորոշ հմտությամբ արված, իսկ տաղանդի ուժն այնքան վառ էր արտահայտվում նրա ստեղծագործության մեջ, որ լիովին ծածկում էր վարպետության պակասը: Երիտասարդը խնամքով մասերի էր բաժանել իր բանաստեղծությունը և, բացի այդ, արտասանում էր գեղեցիկ ու արտահայտիչ ձայնով: Սկզբում նկարագրվում էր հայոց սուրբ աշխարհը, ուր մի ժամանակ աստվածներ էին բնակվում: Հենց այս երկիր էին գալիս երկրպագելու իրենց աստվածներին Շումերի և Աքքադի քրմերը, որն իրենց լեզվով Արատտա էին կոչում և որի մասին սրբազան գրեր են թողել իրենց տաճարներում: Հետո պատմվում էր հսկա եղբայրների մասին: Սրանց, որպես հայոց աշխարհի պահապաններ, աստվածներն էին բնակեցրել այստեղ և պատվիրել Արեգակի շողերի հետ արթնանալ, կապել գերբնական ուժ տվող գոտիները և երբեք չտրվել ծուլության: Հետո խոսքն աննկատ անցնում էր Հայաստանի լեռներին` սրբազան երկրի երբեմնի հսկաներին, որոնք տարիների հետ այնուամենայնիվ ծուլացել և որպես պատիժ քարացել էին, կանաչ դաշտերին, որոնք ոչ այլ ինչ էին, եթե ոչ հսկաների գերբնական գոտիները, և վերջապես` գետերին, այն արցունքներին, որ թափում էին հսկա լեռները` ողբալով իրենց չար բախտը: Ահա այս լեռների մեջ, մի բացառիկ գեղատեսիլ վայրում, ուր արցունքներն առանձնապես շատ էին կուտակվել, առաջացել էր Վանա լիճը, որն իր գեղեցկությամբ աննկարագրելիորեն հմայել էր Արագակին և ստիպել ամեն գիշեր զովանալ այդտեղ: Ցերեկը Արեգակն իր սիրելի քրոջ` գեղեցկուհի Լուսնի հետ շրջում էր երկնակամարում, մութն ընկնելուն պես իր դղյակը վերադառնում` հանգստանալու, իսկ առավոտվա դեմ դեպի Վանա լիճ էր դարձնում իր ոսկե քառաձի կառքը, որին ուղեկցում էին տասներկու աստղ-թիկնապահները, ինչպես նաև ամենատես Արծիվը, որն իր սուր աչքերով առաջինն էր նկատում թշնամիներին, և սպառազեն Առյուծը, որն իր գերբնական թրով ոչնչացնում էր այդ թշնամիներին: Կար ևս մեկ ուղեկից: Ծկակ անվանյալ հսկա թռչունն էր, որն Արեգակի` երկրին մոտենալու պահին իր վիթխարի թևերը պարզած` պաշտպանում էր հայոց երկիրը և չնայած այրված թևերով Վանա լիճն էր ընկնում, կենսատու ջրերի մեջ վերակենդանանում էր: Արեգակը Վանա լճում լողանում ու մաքրվում էր` երեսին ջուր ցողելով, որից սար ու դաշտ ցողով էին պատվում, իսկ թռչուններն արթնանում էին և սկսում ուրախ երգել ու ծլվլալ: Հետո տասներկու թիկնապահները հրեղեն զգեսներ էին հագցնում Արագակին, և նա սկսում էր իր մշտական պտույտը կատարել երկնակամարում, ուր նրան միանում էր նաև գեղեցկուհի Լուսինը...

Բանաստեղծությունն ավարտվեց: Մի քանի վայրկյան քար լռություն էր, այնուհետև հիացմունքն ու խանդավառությունն այնքան բուռն արտահայտվեցին, որ պալատական գուսանին թվաց` ժամանակը երեսուն տարով հետ է գնացել, բեմում կանգնածն ինքն է, և հանդիսատեսը հենց իրեն է ծափահարում: Նույնիսկ պալատական Արտաշեսն էր ստիպված խոստովանել, որ դժվար կարողանար հաղթել այդ երիտասարդին, եթե, այնուամենայնիվ, որոշեր մասնակցել մրցույթին: Երիտասարդ բանաստեղծի ելույթի ազդեցության տակ Առնակը մի քանի վայրկյան մոռացավ Աստղիկին, իսկ աղջկա դեմքից անհետացել էր գոռոզամտության ու անտարբերության շինծու քողը ու գծագրվել էր աղջկական մաքուր և անբասիր հոգին:

Ընդմիջում հայտարարվեց: Տիրի տաճարում ճոխ հյուրասիրություն սկսվեց, որից հետո պետք է տեղի ունենար մրցույթի երկրորդ կեսը: Սակայն բոլորը չէ, որ մնացին ունկնդրելու ավելի տարիքավորների ու ճանաչվածների ելույթը: Պալատական Արտաշեսը, Վարդան Բագրատունին և Առնակը ճաշից անմիջապես հետո հրաժեշտ տվեցին Տաճատ Անձևացուն, իսկ պալատական գուսանն ու դուստրը Տիրի տաճարը լքել էին դեռևս խնջույքից առաջ:

[Lion]

Իմ կարծիքով գոյություն է ունեցել պարզապես պոռնկություն, առանց սրբազանի:
Թրի ու նիզակի պահով եկեք ավելի խորությամբ ուսումնասիրենք եղելությունը և նոր գրենք մեր կարծիքները:

Չէ դե, ապեր, էդ դեպքում ամեն ինչ ավելի անհասկանալի է դառնում - տաճարները հո հասարակաց տներ չէին? Պոռնկությունը այնտեղ կարող էր լիներ, եթե լիներ, միայն. "սրբազան" տեսքով, հակառակ դեպքում դա արդեն տաճար չէ...

[Malxas]

Չէ դե, ապեր, էդ դեպքում ամեն ինչ ավելի անհասկանալի է դառնում - տաճարները հո հասարակաց տներ չէին? Պոռնկությունը այնտեղ կարող էր լիներ, եթե լիներ, միայն. "սրբազան" տեսքով, հակառակ դեպքում դա արդեն տաճար չէ...

Ցավոք դժվար է գուշակել, թե դա իրականում ինչպես է եղել:

[Varzor]

Իմ կարծիքով գոյություն է ունեցել պարզապես պոռնկություն, առանց սրբազանի:
Թրի ու նիզակի պահով եկեք ավելի խորությամբ ուսումնասիրենք եղելությունը և նոր գրենք մեր կարծիքները:

Չէ, դե պոռնկությունը հնագույն մասնագիտությունն է: Բայց դրա "սրբազան" տարբերակը տարածված է եղել ամբողջ հին աշխարհում: Մանավանդ հելլենիզմի շրջանում: Ափսոս չեմ կարողանում ճշգրիտ գտնել, թե կոնկրետ որ աղբյուրներում եմ կարդացել այդ մասին (Հայաստանում եղած տաճարական պոռնկության):
Նիզակի ու թրի պահով լրացուցիչ ուսումնասիրելու բան չունեմ` 7-8 տարի ուսումնասիրել եմ Բանը նրանումն է, որ նիզակ նետելու համար մարտական հմտություն անհրաժեշտ չէ: Բավարար է ընդամենը ունենալ ուժ, աչքաչափ և մի քիչ մարզվել: Նետման երկու պարամետր կա` հեռավորության վրա և ճշտության: Նույնը նաև նետաձգության պարագայում: Հին աշխարհում մրցում էին այդ պարամետրերով ինչպես առանձին-առանձին, այնպես էլ միասնաբար:
Օր.` ներկայիս օլիմպիական մարզաձևը, որը իր արմատներով 2000 տարուց ավելի հին է, զուտ հեռավորության մասով է: Սակայն ճշտության պարագայում մրցույթն այսպիսին էր. ինչ-որ հեռավորության թիրախի վրա էին նետում: Խոցողները անցնում էին հաջորդ փուլ, թիրախը հեռացվում էր: Եբ այդպես շարունակ, մինչև մնում էր մի խոցող, կամ էլ թիրախն այլևս հնարավոր չէր հեռացնել և գնահատվում էր խոցման ճշտությունը:
Թրամարտի մրցությունն այսքան հեշտ չէր "դատվում": Ամբոցջ արդյունքը կախված էր մենամարտող զույգի արդյունքից: Ու բնական է, որ այստեղ առանց փորձի (բավականաչափ մարզվածության) հնարավոր չէ մարտը շահել եթե ակնհայտ առավելություն չունես (անհամեմատ մեծ ուժ, ավելի լավ որակի սուր, գաղտնի հարված կամ հնարք և այլն): Բնական է, որ փորձված մարտիկը այս պարագայում առավելություն ունի հնարքների ու տեխնիկայի մասով, բացի այդ կարողանում է մարտնչել նաև ֆիզիկապես ավելի ուժեղ մարտիկի հետ: Լավ սուր ունենալն էլ մեծապես կախված էր մարտիկի ծագումից ու նաև անցած ուղուց:

[Varzor]

Չէ դե, ապեր, էդ դեպքում ամեն ինչ ավելի անհասկանալի է դառնում - տաճարները հո հասարակաց տներ չէին? Պոռնկությունը այնտեղ կարող էր լիներ, եթե լիներ, միայն. "սրբազան" տեսքով, հակառակ դեպքում դա արդեն տաճար չէ...

դե հիմա անունն ինչ ուզում ես դիր, "սրբազան" թե սովորական, բայց երևույթը նույնն է
Սրբազանի անվան տակ տաճաները փող էին աշխատում, ինչպես նաև արժանանում էին ազնվականության բարեհաճությանը:
Եթե հիշում եք Միջագետքում այդ ձևով տղամարդւց զրկված կանայք իրենց համար ժամանակավոր զուգընկեր էին ճարում:
Նստում էին տաճարի առջև ու սպասում էին, մինչև մի տղամարդ իրենց գումար կտա: Ու անկախ գումարի չափից կինը-աղջիկը պարտավոր էր կենակցել այդ տղամարդու հետ` "սրբազան" պարտք էր:
Բնական է, որ հաճարի մուտքին ավելի մոտ էին նստում ավելի բարձր վճարի սպասով ու նույնիսկ հայտնի ընտանիքների կանայք-աղջիկները:
Կուրտիզանուհիների երևույթը համատարած էր, մինչև հիմա էլ պահպանված է: Նույնիսկ քրիստոնյան Եվրոպայում այդ երևույթը չվերացավ: Հիմա վերափոխվել է հասարակաց տների` ճիսակրոնական մասը դուսր է եկել: