Պեղումներ Հայաստանի տարածքում

[Chuk]

Ապեր, մի եռկու շաբաթ առաջ եմ եկել էնտեղից, էդ պատկերված խաչքարը էնտեղ էր, եկեղեցում, աչքովս եմ տեսել

Բայց ո՞վ ա ասում, որ էնդեղ չի
Էնդեղ ա, անշուշտ:
Միայն թե Սամվել Կարապետյանն Իռլանդական խաչերի նախօրինակների մասին խոսելուց դժվար թե դա նկատի ունեցած լիներ, հենց թեկուզ այն պատճառով, որ դրա վրա շրջան չկա, իսկ ինքը խոսում է շրջանից:

[Պանդուխտ]

Տիգրանակերտով շատ ուրախ եմ:
Գիտնական Համլետ Պետրոսեանի խօսքից մէջբերում

«Սա

սպիտակ քաղաքների կարոտ ունեցող հայերի համար շատ երանելի մի իրողությունէ,- նշեց հնագետն ու հավելեց:- Մենք հիմա բավականին նյութեր ենք հավաքել Ղարաբաղին կամ «Սեւայգուն» հակադրվող սպիտակ երկրի մասին պատկերացումների, որի մեջ կարող ենք ներառել Աղվանքը, Աղվենը, Աղդամը, այսինքն` «աղ» բառով սկսվող բազմաթիվ եզրաբանություններ, որոնք հին հնդեվրոպականում պիտի «ալ»` սպիտակ կամ ձյուն նշանակեին

Ես էլ ապրում եմ սպիտակ կրաքարից կազմուած քաղաքում, ու կարօտ եմ գունաւոր քարերով քաղաքի: Ամէն ոք իր չունեցածին կը տենչայ:
Գիտնականը նշում է հին տեղանուններ, որոնց ուզում է տալ Աղդամ քաղաքի անուան ստուգաբանութեան նման ստուգաբանութիւններ: Մինչդեռ գիտենք, որ Աղդամ քաղաքը, իր անունով հանդերձ, նոր է: Թուրքերէն ակ/աղ «սպիտակ» եւ դամ «երդիք»: Մինչդեռ Աղուէն, Աղուանք անունները հին են, չեն ստուգաբանուել, իսկ եթէ ստուգաբանուած էլ համարենք, ըստ գիտնականի վարկածին, ապա աղ (Հնդեւրոպական նախալեզուի sald) առնչւում է հանքային նիւթին եւ իմաստային առումով կապ ունի «աղտ»ի հետ: Թէեւ աղը սպիտակ է, սակայն հայերէնում սպիտակ գոյնին առնչւում է «ալ» արմատը, որ նշանակում է ալիք, յետոյ մազ-սպիտակ մազ: Իսկ սպիտակ գոյնը նշող մեր ալ (ալիք) արմատը երբէք չի դարձել արտասանութեամբ աղ,հայերի շրջապատում:

Աղուան եւ Աղուէն տեղանունների աղ արմատը (կարծում եմ աւելի ճիշտ է ասել աղու արմատը), երբեւէ չի կարող կապ ունենալ Աղդամ քաղաքի անուան «աղ» արմատի հետ:

Չուկ ջան, կցորդներով մէջբերածդ պատկերները որմնաքանդակներ են, խաչքարեր չեն:

[Chuk]

Չուկ ջան, կցորդներով մէջբերածդ պատկերները որմնաքանդակներ են, խաչքարեր չեն:

Պանդուխտ ջան, tert.am-ից մեջբերումը՝ «Տիգրանակերտի տարածքում կատարված պեղումների արդյունքում նույնպես հայտնաբերվել են շրջանակների մեջ խաչեր։»
Հետք.ամ-ից համապատասխան հատվածը՝ «բայց կապող օղակ չկար, քանի մենք չունեինք շրջանի մեջ ներառված խաչեր: Եվ ահա Տիգրանակերտի պեղումները տվել են նման խաչերի 5 օրինակ»:

Խաչքար բառը շեշտվա՞ծ է: Ոչ: Հակառակը: Խոսք է գնում ԽԱՉ-ի մասին: Խոսք է գնում, իմ հասկանալով, սիմվոլիկայի մասին, այն մասին, որ մինչև հիմա մեր մշակույթում (էդ ժամանակաշրջանի) շրջանի մեջ առնված խաչի պատկեր, չի հանդիպել: Իսկ հիմա խնդրեմ՝ գտել են: Սա նշանակու՞մ է, որ իռլանդական խաչերը մեր մշակույթից են սերվել: Իմ կարծիքով՝ հեչ պարտադիր չի: Բայց այ ենթադրություններ անելու ու ուսումնասիրություններ անելու հիմք տալիս է:

[Պանդուխտ]

Պանդուխտ ջան, tert.am-ից մեջբերումը՝ «Տիգրանակերտի տարածքում կատարված պեղումների արդյունքում նույնպես հայտնաբերվել են շրջանակների մեջ խաչեր։»
Հետք.ամ-ից համապատասխան հատվածը՝ «բայց կապող օղակ չկար, քանի մենք չունեինք շրջանի մեջ ներառված խաչեր: Եվ ահա Տիգրանակերտի պեղումները տվել են նման խաչերի 5 օրինակ»:

Խաչքար բառը շեշտվա՞ծ է: Ոչ: Հակառակը: Խոսք է գնում ԽԱՉ-ի մասին: Խոսք է գնում, իմ հասկանալով, սիմվոլիկայի մասին, այն մասին, որ մինչև հիմա մեր մշակույթում (էդ ժամանակաշրջանի) շրջանի մեջ առնված խաչի պատկեր, չի հանդիպել: Իսկ հիմա խնդրեմ՝ գտել են: Սա նշանակու՞մ է, որ իռլանդական խաչերը մեր մշակույթից են սերվել: Իմ կարծիքով՝ հեչ պարտադիր չի: Բայց այ ենթադրություններ անելու ու ուսումնասիրություններ անելու հիմք տալիս է:

Վաղ շրջանի քրիստոնէական խաչի մոթիվ է եւ բիւզանդական (եւ Հռոմէական) եկեղեցիներում շատ են պատկերւում:

[Chuk]

Ահա մի հայկական խաչքար, որ նման է իռլանդականին: Արդեօք գիտէ՞ք որտեղ է գտնւում: Էջմիածնո՞ւմ:
Կցորդ 49499

Այս խաչքարի մասին. Ծագում է Հարանց վանքից, 1639 թ.: Քանդականախշված է չորս կողմից, ինչը եզակի երևույթ է խաչքարային մշակույթում: Արևմտյան երեսի նրբաքանդակ խաչը վերին թևում կրում է քառակերպ աթոռին բազմած Քրիստոսի պատկերը: Մարկոս և Ղուկաս ավետարանիչների խորհրդանշանները՝ առյուծը և ցուլը, քանդակված են հորիզոնական թևերին: Գրքի հեղինակի (որտեղից մեջբերում եմ տեղեկությունը) խոսքերով առանձնապես հետաքրքիր է այս խաչքարի արևելահայաց խաչահատումն ընդգծող, բեկբեկյալ հարդարված շրջանակը:

Ի դեպ այս հոյակապ գրքի հեղինակը էլի նույն Համլետ Պետրոյսանն է, գիրքն էլ հրատարակվել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության ու ազգագրության ինստիտուտի գիտ. խորհրդի որոշմամբ (Պետրոսյան Համլետ Լենսերի, «Խաչքար. ծագումը, գործառույթը, պատկերագրությունը, իմաստաբանությունը», Եր., Փրինթինֆո, 2008):

Բայց այ ճիշտն ասած այս խաչքարի մասին տվյալները որոնելիս երբ տարբեր գրքեր է թերթում, այդ թվում այս գիրքը, սկսեցի ընդհանրապես չհասկանալ, թե Համլետ Պետրոսյանն ինչ նկատի ունի, որովհետև հասցրեցի տեսնել շրջանների մեջ առնված տարբեր խաչեր՝ թե՛ որմնաքանդակների տեսքով, թե՛ տարբեր խաչքարերի վրա, Հայաստանի ամենատարբեր վայրերից, ամենատարբեր ժամանակաշրջանների:

Ինչևէ, հարցը ինձ շատ հետաքրքրեց: Կսպասեմ Համլետ Պետրոսյանի խոստացած այս թեմաներով գիտական հոդվածներին:

---------- Ավելացվել է՝ 20:52 ---------- Սկզբնական գրառումը՝ 20:49 ----------

հ.գ. Մոռացա ասել, Պանդուխտի ներկայացրած նկարի խաչքարը հիմա իսկապես Էջմիածնում է գտնվում:

[Հայկօ]

Իրականում վերոհիշյալ նկարը 180 աստիճանով շրջելու դեպքում հստակ երևում է, որ հնագետները պեղածը ոչ թե խաչ է, այլ ինչ-որ մարդապատկեր: Մի փոքր տրամաբանելուց հետո գտնում ենք միակ ճշմարիտ պատասխանը. Չուկի բարձրաքանդակը/ավատարը շուռ էր եկել.

[Lion]

Հայաստանը հնդեվրոպական քաղաքակրթության օրրանն է

Հայ հնէաբանների վերջին հայտնագործությունները կարող են առիթ տալ, որ մոտ ապագայում Հին աշխարհի պատմությունը վերաշարադրվի

Հնագույն քաղաքակրթությունների ուսումնասիրությունների ժամանակ հաճախ Հայաստանն անտեսվել է, կարծես, դուրս մնալով համընդհանուր պատմական շրջադարձերից: Հետազոտողների հետաքրքրությունները համարյա միշտ սահմանափակվել են հիմնականում հին Միջագետքի և Եգիպտոսի տարածքների ուսումնասիրություններով: Բնականաբար, հնարավոր չէր հին քաղաքակրթությունների կազմավորման գործում ամբողջությամբ բացառել Հայաստանի գործոնը. բավականին շատ էին ապացույցները: Սակայն, այս կամ այն պատճառով Հայաստանը, համենայն դեպս, դուրս էր մղվել հնարավոր առաջնորդների ցուցակից:
13 հուլիսի 2010

PanARMENIAN.Net - Կան, իհարկե, գիտնականներ, ովքեր կարծիք են հայտնել այն մասին, որ Հայկական լեռնաշխարհի նվաճումները մետալուրգիայի, ճարտարապետության, ռազմական գործում, գինեգործության ասպարեզում ներմուծվել են Ասորեստանում, Պաղեստինում, Եգիպտոսում և Հյուսիսային Կովկասում: Օրինակ` անգլիացի արևելագետ և հնէաբան Գ. Չայլդի կարծիքով, Հայկական լեռնաշխարհի մշակույթն իր ազդեցիկ հնությամբ և արժեքներով կարող է մրցակցել Միջագետքի և Նեղոսի հովիտների հնագույն մշակույթների հետ:

Ճշմարտության որոնումների ընթացքում գիտնականները միշտ էլ բախվում են բազում հիմնահարցերի հետ: Այդպիսի հիմնահարցերից են` առաջին` որտեղ են ծագել կամ ի հայտ եկել հնագույն քաղաքակրթությունների եզակի գիտելիքները. երկրորդ` հնագույն քաղաքակրթությունների (Միջագետք, Եգիպտոս, Հնդկաստան, Իրան և այլն) տարեգրությունը նախնական փուլում չի արձանագրել գիտությունների և արհեստների զարգացում: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, կարծես, «ակնթարթային» տեխնիկական հեղափոխություն է տեղի ունեցել: Տեխնիկական առաջընթացը երկարատև զարգացում է, որը պետք է արտացոլվի կիրառվող տեխնոլոգիաների էվոլյուցիայի մեջ: Փուլային զարգացման գործընթացը պետք է արտացոլվի այս կամ այն քաղաքակրթության մշակութային շերտերում: Այս մասին պետք է վկայեն գտածոները, որոնք կարող էին հնագույն հայտնագործությունների հիման վրա հաստատել այդ քաղաքակրթությունների «հեղինակային իրավունքները»: Երրորդ` վաղ ժամանակաշրջանում Միջագետքի, Եգիպտոսի և այլ երկրների առաջադեմ լինելու մասին վկայող իրերը հաճախ ներկրված են եղել: Այդ են վկայում ճշգրիտ գիտությունների մեթոդների կիրառմամբ (սպեկտրալ, ռադիոկարբոնային և այլն) իրականացված լաբորատոր հետազոտությունները: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, կարծես, մինչ այժմ հայտնի առաջադեմ քաղաքակրթությունները սնվել են ինչ-որ անհայտ աղբյուրից, որն ապահովել է նրանց մշակութատեխնիկական աճը: Պատմաբաններին միշտ էլ հուզել է այն հարցը, թե որտեղի՞ց են սկիզբ առել այդ զարմանահրաշ գիտելիքները: Հայ հնէաբանների վերջին տվյալները լրացնում են այդ բացթողումը: Արագած լեռան հարավային լանջերին փռված տարածքում, որը հնուց ի վեր կոչվում է Նավեր, 1975 թ. հայտնաբերվել են մեծ դամբարանադաշտեր (Ներքին նավեր` գերեզմանոցի ստորին հատվածը և Վերին նավեր` գերեզմանոցի վերին հատվածը): Գտածոն անմիջապես հնէաբանների ուշադրությունն է գրավել: Հասկանալի է դարձել նաև, թե ինչպես է ծնվել տեղի անվանումը: «Նավ» կամ «նեֆ» շատ հնդեվրոպական լեզուներում ոչ միայն նավ է նշանակում, այլև գերեզման: Ամենայն հավանականությամբ, հնում այդ հասկացությունները կապ են ունեցել ոչ միայն ծովային ճանապարհորդությունների հետ: Այն նաև սրբազան իմաստ է ունեցել. նավերով հանգուցյալների հոգիները տեղափոխվել են անդրշիրիմյան կյանք: Այդպիսի նավերի մի ամբողջ նավատորմ աշխարհին ներկայացրեց անհայտության քողով ծածկված այնքան առատ փաստեր, որոնք ապշեցրել են հետազոտողներին: Գերեզմանաթմբերի ժամանակաշրջանը թվագրվում է մ.թ.ա. 3-2 հազ.: Այդ են հաստատել գտածոների ռադիոածխածնային մի շարք հետազոտությունները, որոնք իրականացվել են Գերմանիայի և ԱՄՆ լաբորատորիաներում: Այդ տվյալները զարմանալիորեն հաստատում են հին հայ պատմիչների գրավոր վկայությունները, մասնավորապես` Մովսես Խորենացու «Պատմություն հայոց»-ը, որում ասվում է, որ Միջագետքի բռնակալ թագավոր Բելի դեմ Հայկի (հայերի նախահայրը) տարած հաղթանակից հետո Հայկի որդի Արամանյակը իր տոհմով հիմնավորվում է Արագածի հարավային լանջերին, գետից ոչ հեռու: Հայ մեկ այլ պատմիչ Ղևոնդ Ալիշանի թվագրության համաձայն, դա տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 2492 թ.:

Ներքին նավերը բարձրաստիճան հանգուցյալների հուղարկավորման վայրն էր, իսկ Վերինը` գեղջուկների: Վերին գերեզմանաբլուրում 7 հազ. ք/կմ տարածք է փորվել, որտեղ հայտնաբերվել է հասարակ մարդկանց 70 գերեզմանաթումբ, Ներքին գերեզմանաբլուրում հայտնաբերվել է ընդամենը 8 իշխանական գերեզմանաթումբ: «Հավաքած բոլոր նյութերը հաստատում են, որ Հայաստանը հնդեվրոպական քաղաքակրթության նախահայրենիքն է, - պատմում է ՀՀ մշակույթի նախարարությանն առընթեր պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական ինստիտուտի տնօրեն, պատմական գիտությունների թեկնածու Հակոբ Սիմոնյանը: - Սրանք ամենահին դամբարաններն են, որտեղ արձանագրված են արիական կենսաձևի, արիական մտածողության մասին տվյալներ: Այստեղ մենք գտնում ենք այն ժամանակների համար եզակի արտադրանքների վկայություններ: Գտածոները մեզ տանում են դեպի քաղաքակրթության զարգացման մի նոր մակարդակի ուսումնասիրման»: Գերեզմանաթմբերում հայտնաբերվել են բազմաթիվ ոսկյա զարդեր, զենքեր, պաշտամունք դարձած կենդանիների ոսկորներ, հիանալիորեն պատկերազարդված սև և կարմրափայլ սափորներ: Դա այն ժամանակաշրջանի հուղարկավորման արարողությանը հատուկ ավանդույթների մի փունջ է: Սակայն շշմեցնող գտածոները այդ գերեզմանաբլուրը առանձնացնում են այդ նույն ժամանակահատվածին վերագրվող մյուս գերեզմանաբլուրներից: Այդ ամենը հիանալի պատկերացում է տալիս հնագույն հայկական քաղաքակրթության դերի և նշանակության մասին:

Բոլոր չափանիշներով այդ գերեզմանոցները համապատասխանում են արիական ժողովուրդների կենսաձևի մասին պատկերացումներին: Հուղարկավորման արարողությունը շատ բարդ էր; «Այստեղ մենք տեսնում ենք հնդեվրոպական թաղման արարողության բոլոր ավանդույթները. բարձրաստիճան անձանց դիակիզված աճյուն, հատուկ վարժեցված շների կողմից հոշոտված դիակներ (թագավորի մերձավորների) և հասարակ մարդկանց` գեղջուկների հուղարկավորություն: Վերջիններիս թաղել են կողքի վրա` տղամարդկանց աջ կողքի վրա, իսկ կանանց` ձախ, - շարունակում է պատմել Հակոբ Սիմոնյանը: - Որպես կանոն, թագավորական յուրաքանչյուր գերեզմանաթմբում հայտնաբերվում է զոհաբերված երկու ձիերի դիակներ: Բայց ամենազարմանալի իրը, որ մենք այստեղ հայտնաբերել ենք, մետաղե սանձերն են, որոնք քիմիական հետազոտման արդյունքների համաձայն, իրենց կազմությամբ նման են այսօր հայտնի ամենահին մետաղե իրերին, որոնք էլ հայտնաբերվել են Դորակում և Ալաջա Ույուկում (Փոքր Ասիա, մ.թ.ա. 3 հազ. վերջ): Փաստորեն, սա աշխարհում հայտնաբերված երրորդ նմանատիպ գտածոն է, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 23-րդ դ.: Թիվ 2 գերեզմանաբլուրում գտնվել է սև կարաս, որի վերին մասում պատկերված է կառքի 6 զույգ անիվ: Անիվներն ունեն 4 անվաճաղ: Սա ամենահին կառքերի անիվներին է հատուկ: Մեկ այլ զարմանահրաշ գտածո է կարմրափայլ սափորը, որի վրա պատկերված է ցեղական ձիերի երամակ: Այս մասին պատկերավոր խոսում են նրանց գեղեցիկ կտրած բաշերը և հյուսած մազապոչերը: Երամակի այսպիսի հնության պատկեր դեռևս չի հայտնաբերվել Առաջավոր Արևելքում: Այս հանգամանքը ծանրակշիռ փաստարկ է հօգուտ այն բանի, որ Հայաստանը եղել է ձիաբուծության հայրենիք: Պատկերը լրացնում են նրբագեղ ոսկե զարդերը, գունավոր ապակուց պատրաստված հուլունքները: Որոշ զարդեր պատրաստված են կվարցից: Դա զարմացնում է, եթե հաշվի առնենք, որ կվարցի հալեցման ջերմաստիճանը 1700 աստիճան պետք է լինի, ըստ Ցելսիուսի: Թե ինչպես են նրանք այդ ջերմաստիճանը ստացել` դեռևս անհայտ է: Այդ որակի ապակի չի հայտնաբերվել հնագույն Արևելքում մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջին վերագրվող գտածոներում: Ապակյա հուլունքները գտնվել են նաև Շենգավիթ քաղաքում (մ.թ.ա. 4-3-րդ հազ.): Դրանք այդ գտածոներից 1000 տարով ավելի հին են: Ոսկյա զարդերի վրայի նախշերը կրկնում են խեցեգործական զարդերի զարդանկարները: Եվ քանի որ խեցիները, որպես կանոն, տեղական արտադրության են, ապա տրամաբանական կլինի ենթադրել, որ ոսկյա զարդերը նույնպես տեղացի վարպետների ձեռքի գործերն են»:

Բազմաթիվ փաստեր կան, որոնք վկայում են, որ Հայաստանն այդ ժամանակաշրջանում ներգրավված էր միջազգային առևտրային կապերի մեջ: Դրա վառ օրինակներից են Միջագետքի ծովային կակղամորթների խեցիները, ագալթոմելիթի հուլունքահատիկները (այս քարի հանքավայրերը գտնվում են միայն Կորեայում, Չինաստանում, Ճապոնիայում), երկնագույն դժոխաքարից պատրաստված հուլունքները Միջին Ասիայի Բադաշխանից բերված, Միջերկրական ծովի արևելյան ափերից ներկրված իրերը և այլն: Այստեղից հետևում է, որ առևտրային հարաբերություններն արդեն կարգավորվում էին որոշակի իրավական չափանիշներով, օրինակ` առևտրի, փոխանակման պայմանագրերով և այլն:

Մեկ այլ գտածո, որն իր նշանակությամբ առանձնահատուկ տեղ է գրավում, սուսերն է: Սուսերը ռազմական մասնագիտացված առաջին զենքն է: Այն վերագրվում է մ.թ.ա. 23-րդ դարին: Լուսապատկերային հետազոտությունը ցույց է տվել, որ սուսերը պատրաստված է անագե բրոնզից: Անագի պարունակությունը սուսերում 11-12 տոկոս է: Սա դասական բանաձևն է: Իզոտոպային հետազոտության տվյալների համաձայն, պղնձի հանքաքարը հայկական ծագման է: Այն հանել են Ալավերդու հանքավայրերից: Անագը բերվել է, հավանաբար Միջին Ասիայից; Հարկ է նշել, որ այս ամենը համընկնում է Շենգավիթից գտնված գտածոների հետ: Այստեղ ևս նկատելի էր արհեստների և տեխնոլոգիաների բուռն զարգացում (բրուտագործություն, մետալուրգիա, գինեգործություն):

Այս առիթով Փենսիլվանիայի համալսարանի պրոֆեսոր, հնէաբան Միշել Ռոտմանը, որ մասնակցում է Շենգավիթի պեղումներին, հայտարարել է, որ բոլոր փաստերը վկայում են, որ մոտավորապես մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում հին Հայաստանի մշակույթը տարածվել է ողջ աշխարհում: «Շենգավիթն ու Նավերը լրացնում են թերի մնացած այն օղակները, որոնց մենք բախվել ենք Միջագետքի մշակույթը ուսումնասիրելիս», - ասել է Ռոտմանը:

Ամերիկացի գիտնականի խոսքը համընկնում է հին Միջագետքի աղբյուրների հետ (պոեմ Գիլգամեշի մասին, մ.թ.ա. 3-րդ հազ. և այլն), որոնցում խոսվում է այն մասին, որ Հայաստանից Միջագետք է հասել և տարածում գտել գիտության հինգ ճյուղ` շինարարությունը, մետալուրգիան, հացի արտադրությունը, այգեգործությունը, գինեգործությունը (տես`Արտակ Մովսիսյանի «Հայաստանը Ք.ծ.ա. 3-րդ հազարամյակում»):

Այս նորահայտ փաստերը հաշվի առնելով, բացառված չէ, որ մոտ ապագայում հարկ կլինի վերաշարադրել Հնագույն աշխարհի պատմությունը: Սակայն ամեն ինչ իր ժամանակին:

http://www.panarmenian.net/arm/cultu...�րրանն_է

[Lion]

Դեռևս մանուկ հասակից Կլաուս Շմիդտը սիրում էր ուսումնասիրել քարանձավներն իր հայրենի Գերմանիայում` հույս ունենալով հայտնաբերել նախապատմական պատկերներ: Երեսուն տարի անց, հանդես գալով որպես Գերմանիայի Հնագիտական Ինստիտուտի ներկայացուցիչ, նա հայտնաբերեց անչափ ավելի կարևոր մի բան` տաճարային մի համալիր, որը մոլորակի վրա եղած ցանկացած նմանատիպ կոթողից գրեթե երկու անգամ ավելի հին է:

«Այս վայրը ցնցող մի բացահայտում է», - ասում է Շմիդտը` կանգնած լինելով մի մենակյաց ծառի տակ` քամահար մի բլրի գագաթին, որը գտնվում է Սիրիայի և Թուրքիայի սահմանից 35 մղոն դեպի հյուսիս: «Այն պահին, երբ առաջին անգամ տեսա այս վայրը, հասկացա, որ ունեմ երկու ընտրություն` հեռանալ և չասել այդ մասին ոչ ոքի, կամ էլ անցկացնել կյանքիս մնացած ողջ մասն այստեղ աշխատելով»:
Նրա ետևում գտնվում են Անատոլիական սարահարթի [1] առաջին ծալքերը: Առջևում փռված է Միջագետքի հարթավայրը, որն, ասես փոշագույն մի ծով, ձգվում է հարյուրավոր մղոններ դեպի հարավ` հասնելով և անցնելով Բաղդադը: Պորտասարի (Ն. Բիրչն օգտագործում է թուրքերեն Գյոբեքլի թեփե տեղանունը, որը բառացիորեն թարգմանվում է Պորտասար՝ «Արարատ» ՌԿ-ի խմբ.) քարե շրջանակները հենց նրա դիմացն են գտնվում` թաքնված բլրի ելուստի տակ:
Համեմատած Սթոունհենջի` Բրիտանիայի ամենանշանավոր նախապատմական վայրի հետ, նրանք համեստ տեսք ունեն: Պեղած շրջանակներից և ո՛չ մեկի տրամագիծը 30 մետրից չի անցնում (դրանք թվով չորսն են, մինչդեռ հաշվարկներով նրանց թիվը հասնում է քսանի): Հայտնագործությունն աչքի է ընկնում վարազների, աղվեսների, առյուծների, թռչունների, օձերի և կարիճների փորագրություններով, ինչպես նաև դրանց տարիքով: Ժամանակագրված մոտ մ.թ.ա. 9,500 թվականով` այս քարերը 5,500 տարով ավելի հին են քան Միջագետքի առաջին քաղաքները և մոտ 7,000 տարով էլ հին են Սթոունհենջից:
Չհաշված այս շրջանաձև օրինակները և քարերի վրա արված փորագրությունները` այն մարդիկ, ովքեր վեր են խոյացրել այս կոթողը չէին տիրապետում անգամ կավագործությանը կամ ցորեն ստանալու մշակույթին: Նրանք ապրում էին գյուղերում, բայց ոչ թե հողագործներ էին, այլ որսորդներ:
«Ընդունված է համարել, որ միայն հիերարխիկ քաղաքակրթությունները կարող են ստեղծել այսպիսի մոնումենտալ շինություններ, և որ վերջիններս ի հայտ են եկել միայն հողագործության սկզբնավորման հետ մեկտեղ», - ասում է Յան Հոդերը` Ստենֆորդի Համալսարանի մարդաբանության պրոֆեսորը, ով 1993-ից ի վեր ղեկավարել է պեղումները Չատալհոյուկում` Թուրքիայի ամենահայտնի նեոլիթյան վայրում: «Պորտասարն ամեն ինչ փոխում է: Այն իրենից ներկայացնում է մշակված համալիր և նախահողագործական հնավայր: Միայն այս փաստը Պորտասարը դարձնում է հնագիտական ամենակարևոր հայտնագործություններից մեկը բավականին երկար ժամանակահատվածում»:
Այժմ, երբ մի տասնամյակ տևած պեղումներից հետո դուրս է բերվել հնավայրի մի մասը միայն, դժվար է ասել, թե Պորտասարն ինչ նշանակություն է ունեցել այն մարդկանց համար, ովքեր այն կառուցել են: Ոմանք կարծում են, որ այն եղել է պտղաբերության ծեսի վայր` յուրաքանչյուր շրջանակի կենտրոնում տեղադրված երկու բարձր քարերով, որոնք խորհրդանշում են տղամարդու և կնոջ:
Սա մի տեսություն է, որը խանդավառորեն տարածում է հարևան Ուրֆա քաղաքի զբոսաշրջության կենտրոնը. «Այցելե՛ք եդեմական պարտեզը, - ազդարարում են նրանք, – տեսե՛ք Ադամին և Եվային»:
Շմիդտը թերահավատորեն է վերաբերվում պտղաբերության տեսությանը: Նա համաձայնում է, որ Պորտասարը հավանաբար կիսա-քոչվորական աշխարհի վերջին բարգավաճումն է, որը շատ շուտով պետք է ոչնչացվեր երկրագործության գալուստով և նշում է, որ եթե այսօր այն գրեթե անթերի վիճակում է գտնվում, ապա դա այն բանի շնորհիվ է, որ կառուցողները շինարարության ավարտից անմիջապես հետո այն թաղել են տոննաներով հողի շերտի տակ, կարծես նրա` վայրի կենդանիներով հարուստ աշխարհը կորցրել էր իր ողջ իմաստը:
Այս հնագիտական վայրը, սակայն, զերծ է պտղաբերության խորհրդանշաններից, որոնք հայտնաբերվել են Նոր քարի դարի այլ հնավայրերում, իսկ T-աձև սյուները, որոնք ակնհայտորեն կիսով չափ մարդկային կերպարանք են հիշեցնում, չունեն սեռային պատկանելություն:
«Ես կարծում եմ` այստեղ մեր առջև են աստվածների ամենավաղ պատկերները, - ասում է Շմիդտը մատնանշելով ամենամեծ քարերից մեկը, - նրանք չունեն ո՛չ աչք, ո՛չ բերան և ոչ էլ դեմք: Բայց նրանք ունեն ձեռքեր և դաստակներ: Նրանք կերտողներ են: Իմ կարծիքով մարդիկ, որոնք քանդակել են դրանք, իրենք իրենց տվել են մեծագույն հարցերը, - շարունակում է Շմիդտը - Ի՞նչ է այս տիեզերքը: Ի՞նչու ենք մենք այստեղ»:
Քանի որ այս կոթողների մոտակայքում չկան ո՛չ տների, և ո՛չ էլ գերեզմանների հետքեր, Շմիդտը կարծում է, որ բլրի գագաթը ուխտատեղի է եղել շրջակա համայնքների համար` հարյուրավոր մղոն շառավղով: Նա նշում է, որ ամենաբարձր քարերը բոլորը դեմքով նայում են դեպի հարավ-արևելք` կարծես ուշադրությամբ զննելով հարթավայրերը, որոնց մեջ պարփակված են շատ առումներով Պորտասարից ոչ պակաս արժեքավոր հնագիտական վայրեր:
Դրա օրինակն է այն, որ անցած տարի Հյուսիսային Սիրիայի Ջադ ալ-Մուղարայում աշխատող Ֆրանսիացի հնագետները պեղել էին երբևէ բացահայտված ամենահին որմնանկարը: «Երկու քառակուսի մետր երկրաչափական պատկերներ` կարմիր, սև և սպիտակ գույներով, որոնք փոքր-ինչ հիշեցնում են Պոլ Կլեի [2] կտավները», - մեկնաբանում է Էրիկ Կոքեգնիոտը` Լիոնի համալսարանի հնագետը, որը ղեկավարում է պեղումները:
Կոքեգնիոտը գտնում է, որ Շմիդտի վարկածը, ըստ որի Պորտասարը ծիսակատարությունների, տոնախմբությունների և մտքերի փոխանակման հավաքատեղի էր, բավականին հրապուրիչ է` հաշվի առնելով տեղանքի տպավորիչ դիրքը: Բայց նա նշում է նաև, որ այդ շրջանի հետազոտությունները դեռ շատ նախնական փուլում են գտնվում: «Վաղը մեկը կարող է ինչ-որ մի տեղ հայտնաբերել ավելի նշանակալից մի բան»:
Վեչիհի Օսկայան` Կորպիկտեպեում (որը գտնվում է Տիգրիս գետի վրա, մոտ 120 մղոն Ուրֆայից դեպի արևելք) անցկացվող պեղումների ղեկավարը, կասկածում է, որ այն հազարավոր քարե անոթներ, որ նա հայտնաբերել է 2001 թվականից ի վեր հարյուրավոր 11,500-ամյա գերեզմաններում իսկապես այդ արժեքն ունեն: Բայց նրա ոգևորությունն լցնում է Դիարբեքիրում գտնվող Դիկլ Համալսարանի նրա խիստ գրասենյակը:
«Ապա նայե՛ք այստեղ, - ասում է նա` ցույց տալով նրբորեն փորագրած մի քանդակի լուսանկար, որը պատկերում է կիսամարդ-կիսառյուծ մի կենդանու, - սա սֆինքս է` հազարավոր տարիներ Եգիպտոսից առաջ: Հարավարևելյան Թուրքիա, հյուսիսային Սիրիա… Այս տարածաշրջանը մեր քաղաքակրթության սաղմնավորման ականատեսն է եղել»:

Նիկոլաս Բիրչը Թուրքիայի, Իրանի և միջինարևելյան հարցերի մասնագետ է:

———————-

[1] Այս վայրը գտնվում է ոչ թե Անատոլիական սարահարթում (որը Փոքր Ասիայում է), այլ Հայկական լեռնաշխարհի հարավային մատույցներում (տե՜ս պատ. գիտ. դոկտոր Է. Դանիելյանի մեկնաբանությունը)։
[2] Պոլ Կլե (1879-1940) գերմանական ծագման շվեդ նկարիչ:

«Արարատ» ՌԿ-ի խնդրանքով, Պորտասարի մասին այս նյութը մեկնաբանում է պատմագիտության դոկտոր-պրոֆ. Էդուարդ Լ. Դանիելյանը

Հայկական լեռնաշխարհի հարավային մատույցներում` Հայոց Միջագետքի հարավում` Ուրհա-Եդեսիայից 15 կմ հյուսիս-արևելք գտնվում է Պորտասարի հնավայրը` Հայկական (Արևելյան) Տավրոսի լեռնանցքներով վանակատի (օբսիդիան) արտահանման ուղիների վրա[*]: Հնավայրը պաշտամունքային նշանակության հետ մեկտեղ վանակատի նետասլաքների արտադրության կենտրոն է եղել և թվագրվում է մ.թ.ա. 10-րդ հազարամյակով (Klaus Schmidt, Sie bauten die ersten Tempel, München, 2006): Հնավայրի կառույցների սյուները կենդանակերպ քանդակազարդեր ունեն` օձերի, խոյի, ցուլի, վարազի, շան, աղվեսի, կռունկի, առյուծների պատկերներով: Մարդակերպ կերպարները խորհրդանշում են առնականություն և մայրություն: Բնակիչների զբաղմունքը հիմնականում որսը և հավաքչությունն էր. նրանք նաև ունեին ընտանի ոչխար և այծ: Հարակից հնավայրերով Պորտասարը համարվում է կարևոր օղակ միջին քարի դարից նոր քարի դարին անցման փուլում: Համադրությունը Հայկական լեռնաշխարհի ժայռապատկերների, քարե աստղադիտարանների և հնագիտական հուշարձանների հետ վկայում է, որ Պորտասարը Հայոց Միջագետքի հարևան հնավայրերով մտնում է Հայոց վաղագույն քաղաքակրթական զարգացումների ազդեցության ոլորտի մեջ:

———————-
[*]Հայկական լեռնաշխարհը վանակատի արտահանման հնագույն գլխավոր կենտրոնն էր Առաջավոր Ասիայում: Առևտրական ճանապարհներով Հայաստանից վանակատը հասել է Միջերկրական ծովի արևելյան ավազանի և Միջագետքի շրջանները (J. Dixon, J. Cann and C. Renfrew, „Obsidian and the Origins of Trade,“ – Scientific America, 1968, N 218, p. 46):

http://artmamul.ararat-center.org/?p=16

[Tig]

Աշխարհում ամենահին գինեգործարանը Արենիում է
18:58 • 11.01.11

Գիտնականների միջազգային խումբը Հայաստանում հայտնաբերել է աշխարհում ամենահին գինեգործարանը: Ըստ մասնագետների` գինեգործարանը 6,1 հազար տարեկան է: Պեղումները կատարվել են Վայոց ձորի մարզի Արենի գյուղի մերձակայքում գտնվող քարանձավներում: Այս մասին գրում է ամերիկյան The Wall Street Journal թերթը:

Քարանձավներում հնագետները հայտնաբերել են խաղող ճմլելու համար նախատեսված հարթակի վրա տեղակայված 50-55 լիտր տարողությամբ գուռի բեկորներ: Նշված վայրում գտնվել են նաև խաղողի կտեր, տերևներ ու խաղողի մզվածք: Խեցեբեկորի հետազոտության արդյունքում Հայաստանի, Միացյալ Նահանգների ու Իռլանդիայի հետազոտողները հայտնաբերել են մալդիվինի պիգմենտ, որը խաղողին ու գինուն պարգևում է ալ կարմիր գույն: Հնում վարպետ գինեգործները գինի պատրաստելու նպատակով օգտագործել են խաղողի տեղական սորտերը, որոնք ներկայում էլ տեղի խաղողագործները մշակում են գինի ստանալու համար:

«Ամենայն հավանականությամբ, պղնձի դարում այս քարանձավային համակարգն օգտագործվել է որպես գերեզմանատեղի ու ծիսատեղի: Եվ գինու պատրաստումը կարող է կապված լինել ծիսակարգերի հետ»,- ասել է Կալիֆոռնիայի համալսարանի Կոստենի հնագիտական ինստիտուտի հետազոտող, հետազոտական խմբի ղեկավարներից Գրիգորի Արեշյանը:

Մինչ Արենիի քարայրների հետազոտումը, ենթադրվում էր, որ աշխարհում ամենահին գինեգործական մամլիչը (5 հազար տարեկան) Կրետե կղզում է: Իրանի Զագրոս լեռներում հայտնաբերված գինու ամենահին մնացուկները շուրջ 7,4 հազար տարեկան են: 2006թ. կատարված գենետիկ հետազոտությունների համաձայն, որոնց ընթացքում հետազոտվել էր խաղողի 110 ժամանակակից տեսակ, խաղողի հայրենիք էր ընդունված համարել Վրաստանը:

Արենիի քարանձավային համակարգն առաջին անգամ հետազոտվել է Խորհրդային Հայաստանի տարիներին ռազմաբազաներ տեղակայելու նպատակով: 2007թ., երբ հետազոտողների խումբը վերոնշյալ քարանձավներում հայտնաբերեց 39 աճյուն, նոր թափ առավ քարայրների ուսումնասիրությունը: Այստեղ է հայտնաբերվել նաև աշխարհում առաջին կաշվե տրեխը, որը 5,5 հազար տարեկան է:

Արենիի ուսումնասիրությունը հովանավորել էր National Geographic ամսագիրը: Հետազոտության արդյունքները հրապարակվելու են Journal of Archaeological Science պարբերականում:

Tert.am

[Tig]

Էս ի՞նչ ա...

http://www.tert.am/blog/?p=1613

[Lion]

Չհավատացի: Աչքերի վրա մետաղադրամներ, էն էլ Տիգրան Մեծի օրերի ու... մեկ էլ հանկարծ, դամբարանը. "... մ.թ.ա. 2-րդ դար է:"

[Malxas]

Չհավատացի: Աչքերի վրա մետաղադրամներ, էն էլ Տիգրան Մեծի օրերի ու... մեկ էլ հանկարծ, դամբարանը. "... մ.թ.ա. 2-րդ դար է:"

Հոդվածի մեջ երկու դամբարանների մասին է խոսվում ու տարբեր ժամանակների մետաղադրամների 100 տարվա տարբերությամբ:

[Lion]

Եսիմ? Կարծես "Քաղաքային լեգենդներ"-ի ոճի մի բան է...??!!

[Malxas]

Հիմա բա ոնց իմանանք թագը տակով արեցին թե ոնց?
Թեղուտի հանքի մասին էլ սլել եմ, որ վերին շերտը մաքուր զմրուխտ է, նոր մնացածը մոլիբդեն էր թէ ինչ էր...

[Tig]

Այս քաղաքն ավերվել է մարդու կողմից

հ.գ. ...պատմեցին մոտ երկու տարի առաջ հայտնաբերված Կարկառ քաղաքի մասին:...