ՈՐՆ Է ԲՈՒՆՏԻ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԸ
Էդգար Վարդանյան. քաղաքագետ, անկախ վերլուծաբան, հրապարակախոս
Էդգար, վերջին շրջանում շատ է խոսվում այն մասին, որ մեր ներքաղաքական կյանքում ղրղզական սցենարի զարգացում հնարավոր չէ:
Նախ, փորձեմ ոչ թե խորությամբ խոսել ղրղզական դեպքերի մասին, այլ միանգամից ասեմ, որ, այո, ղրղզական սցենարը Հայաստանում հնարավոր է, որովհետև նախևառաջ և Ղրղստանում, և Հայաստանում կա իշխանությունների լեգիտիմության պակաս: Ի դեպ, այստեղ շատերը հակափաստարկ են բերում` չէ՞ որ Բակիևը լեգիտիմ էր: Խնդիրն այն չէ, որ նա օրինական կերպով էր եկել իշխանության: Լեգիտմությունը հենց տարբերվում է լեգալությունից նրանով, որ հասարակական վստահության դեֆիցիտի հետ գործ ունի, այսինքն`դու կարող ես լեգալ ճանապարհով գալ իշխանության, բայց մեկ ամիս անց, հակառակ քո կողմից հռչակված դրույթներին, քաղաքականություն վարես և ծայրահեղ դժգոհություն առաջացնես հասարակության մոտ: Այդժամ դու դառնում ես ոչ լեգիտիմ: Եվ ինչու եմ ասում` ղրղզական սցենարը մեզանում հնարավոր է, որովհետև այնտեղ էլ, ինչպես մեզանում, կլանային համակարգ կա, սոցիալական բավական վատթար իրավիճակ է, չձևավորված քաղաքական ինստիտուտներ են, բողոք, համատարած դժգոհություն հասարակության լայն զանգվածների մոտ: Այս առումով նույնն են ղրղզական և հայաստանյան խնդիրները:
Կարծիքներ կան, որ դրսի ուժերն էին կազմակերպել:
Ինձ համար առաջնային եմ համարում ներքինը, արտաքինը երկորդական է, որը կարող է մի փոքր նպաստել կամ խոչընդոտել, ոչ ավել: Ես չեմ կարծում, որ ինչ-որ երկիր ի զորու է մի այլ երկրում կազմակերպել ընդվզում, հեղափոխութուն, բունտ և այլն:
Կարծիքներ կան նաեւ, որ եթե դրսի ուժերն ուզենային, փոփոխությունը մեզանում շատ արագ տեղի կունենար:
Համաձայն չեմ այդ գնահատականների հետ, որովհետև արտաքին ուժերը չեն կարող զբաղվել մեր երկրում քաղաքականություն իրականացնելով, նրանք ունեն իրենց խնդիրները: Ասելով, որ Ղրղզստանում ստեղծված իրավիճակը շատ մոտ է Հայաստանում առկա իրավիճակին, պետք է այնուամենայնիվ նշել, որ կան որոշակի առանձնահատկություններ, տարբերություններ: Մեզ մոտ կա այսպիսի մի գործոն` արտաքին վտանգ, որն իշխանությունների կողմից անընդհատ օգտագործվում է ժողովրդին զսպելու համար` անընդհատ շահարկելով, որ եթե դուք որևէ գործողություն կատարեք, կարող է այսօրվա համեմատաբար կայուն վիճակը խաթարել, ինչը ձեռնտու կլինի մեր թշնամիներին, և մենք կտուժենք: Սա որոշակիորեն զսպիչ դեր է կատարում: Եվս մի հանգամանք. Ղրղզստանում օլիգարխիկ համակարգը դեռևս հստակ չէր ձևավորված. Հայաստանում օլիգարխիկ կամ քրեաօլիգարխիկ համակարգը բավականին կայուն է, համեմատած Ղրղզստանի հետ, շատ ավելի ձևավորված է, շատ ավելի խորը արմատներ է ձգել: Իսկապես, մեզանում կա որոշակի համաձայնություն օլիգարխների միջև հիմնական խաղի կանոնների շուրջ: Նրանք ունեն իրենց ազդեցության ոլորտները, տիրապետում են իրենց ազդեցության ոլորտում ընթացող իրադարձություններին և ամբողջությամբ վերահսկում են, և մեկը մյուսին միշտ զսպում է: Այսինքն` կարելի է ասել, որ այսպես ասած օլիգարխական դաշտում գործում է զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմը: Դա թույլ էր կամ չկար Ղրղզստանում և այնտեղ նաև այսպիսի մի միտում կար, որ Բակիևը ցանկանում էր ավելի կենտրոնացնել իշխանությունը հենց իր ընտանիքի ձեռքում: Այսինքն` նա չէր ցանկանում, որ լինեն տարբեր, իր կողմից չվերահսկվող օլիգարխներ:
Ղրղզական դեպքերը շատ քաղաքագետներ տարբեր կերպ են մեկնաբանում, և չկա միանշանակ մոտեցում, թե ինչպես կարելի է կոչել այն, ինչ տեղի ունեցավ` բո՞ւնտ, հեղաշրջո՞ւմ, ապստամբությո՞ւն, հեղափոխությո՞ւն, եթե հեղափոխություն, ապա ինչպիսի՞ հեղափոխություն:
Ես այս պահին դժվարանում եմ միանշանակ գնահատական տալ ղրղզական դեպքերին, սակայն կարող եմ նշել հետևյալը. այնտեղ կար բունտ, դա միանշանակ էր: Բունտը հիմնականում սոցիալական դժգոհություն է, որը արտահայտվում է շատ էմոցիոնալ, անկառավարելի ձևով: Այն, որ մինչև հիմա Ղրղզստանում անկառավարելի գործողություններ են կատարվում, որոնք չեն վերահսկվում ընդդիմության կողմից, դրա ապացույցն է: Եվ այդ ամբոխի կողմից իրականացվող ավերածությունները իսկապես ցույց են տալիս, որ ընդդիմությունը չի կարողանում վերահսկել իրավիճակը, և ես չեմ կարծում, որ ընդդիմությունը հենց ինքն էր կազմակերպել այդ ամենը:
Հայաստանում հնարավո՞ր է սոցիալական բունտ:
Գիտեք, ես չէի ցանկանա Հայաստանում սոցիալական բունտ լիներ, որովհետև այն բերում է մի շարք բացասական հետևանքների, և քանի որ այն անկառավարելի է, ուրեմն մենք չենք կարողանում հասկանալ նպատակը, մենք չենք կարողանում վերահսկել, մենք վերջիվերջո չենք հասկանում` մեզ հաջողվե՞ց վիճակը փոխել, թե՞ ոչ: Սոցիալական բունտը, ի տարբերություն ապստամբության կամ հեղափոխության, վայրի է, այսինքն` մենք ջղայանացած ենք և սկսում ենք ավերել` ցանկանալով, որ այն, ինչ վատ է, չլինի: Հեղափոխությունը կամ ապստամաբությունը տարբերվում են նրանով, որ հստակ նպատակով, հստակ կազմակերպված քաղաքական ուժով կատարվող գործողություն են, որը միտված է ուղղակիորեն քաղաքական համակարգը փոխելուն: Այս դեպքում արդեն հեղափոխության և ապստամբության կազմակերպողները գիտեն, թե ինչ տեսակի պետություն են կառուցում: Ես համոզված չեմ, որ այդ սոցիալական դժգոհությունների, ընդվզումների մասնակիցները հասկանում են` ինչ պետությունն են իրենք ուզում ստեղծել, հասկանում են` ինչ մեխանիզիմներ են անհրաժեշտ, որոնք զերծ են պահելու այլևս այն իրավիճակից, որից իրենք դժգոհ են:
Ի՞նչ պայմաններ կարող են նպաստել դրան:
Սոցիալական բունտին նպաստող հանգամանքներ կան, որոնց մեջ նախ պետք է նշել իշխանությունների անկարողությունը տարբեր սոցիալական հարցեր լուծելու մեջ, մյուս կողմից` ընդդիմության անկարողությունը, քաղաքական համակարգը կազմակերպված, նպատակաուղղված ձևով փոփոխելու: Եթե այս երկուսը չկան, արդյունքում մարդկանց վիճակն անընդհատ վատանում է, եւ ամեն մեկն իր մեջ է տեսնելու լուծման, խնդիրը փոխելու ճանապարհը, իր մեջ, բայց ոչ կազմակերպված ուժի մեջ: Եթե հարևաններով վեր կենանք խանութ ջարդենք, բունտ անենք, ի՞նչ կլինի, ոչինչ, որովհետև երկրի քաղաքական համակարգը հնավորություն չունի փոխվելու: Հարցն այն չէ, որ իքս մարդկանց փոխենք զեթ մարդկանցով, հարցը մեխանիզմները, սկզբունքները փոխելու մեջ է, որի հիման վրա ապրում է, գոյատևում է ներկայիս քաղաքական համակարգը: Եթե այդ սկզբունքները, մեխանիզմները մենք չենք կարողանում փոխել, ուրեմն ի՞նչ իմաստ ունի բունտը: Մյուս կողմից էլ, եթե մենք քայլեր չձեռնարկենք, բունտն անխուսափելի է: Այսինքն` եթե իշխանությունները շարունակելու են անտեսել հասարակության խնդիրները, իսկ ընդդիմությունը չի գտնելու տարբերակներ, որ փոխի քաղաքական համակարգը, որպեսզի ներդնի այն սկզբունքները, որի հիման վրա պետք է կառուցվի ժողովրդավարական պետություն, մենք բունտի իրականացման նախադրյալներ ենք ստեղծում:
Մարդու իրավունքի պաշտպան Արմեն Հարությունյանը մեզ հետ զրույցում նշեց, որ իշխանության մոտ ինչ-ինչ փոփոխությունների ծիլեր է նկատում, մասնավորապես օլիգարխների սահմանափակումների հետ կապված:
Իրականում, եթե այն, ինչի մասին ասվում է, իրականացվի, կնշանակի քաղաքական համակարգը փոխվում է: Իսկ դա նշանակում է, որ այն բոլորը մեխանիզմները, բոլոր սկզբունքները, որոնց հիման վրա գործում է քաղաքական համակարգը, այլևս չեզոքացվում են, ի չիք են դառնում, դա նշանակում է, որ այդ մեխանիզմով սնվող քաղաքական գործիչը, օլիգարխները դառնալու են սնանկ, այսինքն` դա ինքնասպանություն է, ես չեմ կարծում, որ նրանք պատրաստ են ինքնասպանության: Միգուցե իշխանության որոշ էլեմենտներ ցանկանան սահմանափակել որոշ օլիգարխների իշխանությունը, բայց ոչ թե նրա համար, որպեսզի հաստատեն դեմոկրատական պետություն, այլ որպեսզի ամրապնդեն իրենց անձնական իշխանությունը, այսինքն` ավելի ավտորիտար, ավելի միակենտրոն դարձնեն իշխանությունը, ավելի նեղ շրջանակում կենտրոնացված կլինի հարստությունը, իշխանությունը, նրանց մոտիվացիան միգուցե այդպիսին կարող է լինել:
Մինչև հասարակությունը չձևավորի իրավական պետության սկզբունքները, մեխանիզմները, մինչև չձևավորվի իրեն հարգող հասարակության կազմակերպված հատված, որը գիտակցում է, որ այս հատվածում բոլորը սուբյեկտ են, երբ հավասար են, ոչինչ չի փոխվի, և խնդիրն այսպես պետք է դնել` ոչ թե էլիտաների փոփոխություն, այլ իրավական պետության կառուցում, այսինքն` պետք է ձևավորվեն այն մեխանիզմները, որոնք հնարավորություն կտան հավասար մրցակցություն հիման վրա տարբեր դեմոկրատական ուժերին ձեռք բերել որոշակի կառավարչական լծակներ և իրականացնել այս կամ այն սոցիալ-տնտեսական ծրագիրը: Մեր խնդիրը դեմոկրատական մեխանիզմների ներմուծմամբ պետության ստեղծումն է, մեր խնդիրը լավ իշխանություն ձևավորելը չէ: Իսկ սոցիալ-տնտեսական ծրագիրն ընտրվում է ժողովրդի կողմից, ինչը նշանակում է, որ պետք է լինեն մեխանիզմներ, որոնք հնարավորություն կտան, որ ժողովուրդն ընտրի: Քանի դեռ չկան այդ մեխանիզմները, ինչ-որ սոցիալ-տնտեսական ծրագիր ներկայացնելն անիմաստ է: Հիմա պետք է մտածենք մեխանիզմներ ստեղծելու մասին:
Ո՞վ պետք է ստեղծի, եթե իշխանության քայլներն անկեղծ չեն, ուրմեն ընդդիմությո՞ւնը պետք է անի:
Երբ խոսում ենք ընդդիմության մասին, չպետք է մոռանանք, որ այն ոչ դեմոկրատական համակարգերում ձևավորված ընդդիմություն է, և ուրեմն այլ, յուրահատուկ օրակարգ պետք է ունենա` այնպես անել, որ ստեղծվի իրավական պետություն: Իմ կարծիքով, այսօր ընդդիմությունը պետք է դառնա կազմակերպված հասարակություն, որի նպատակն է ոչ թե իշխանության գալը, այլ քաղաքական համակարգի փոփոխությունը, նոր քաղաքական համակարգի հաստատումը: Եթե մենք սա չենք գիտակցում, ընկնում ենք ծուղակի մեջ` այս ուժն է լավ, թե այն մյուսը, այս լինդերն է լավը, թե մյուսը: Այսինքն`սկսում ենք դեմոկրատական պետություններին բնորոշ բանավեճ վարել, ինչը շատ անհասկանալի է: Կարծում եմ` սխալ մարտավարություն է ընտրած, դրական է սահմանադրական կարգ հաստատելու ընդդիմության նպատակը, բայց ինչպես հաստատել` սոցիալ- տնտեսական ծրագիր գրելո՞վ. սահմանադրական կարգը նախ պետք է հաստատվի, որ նոր միայն սոցիալ-տնտեսական ծրագիրն իրականացնես, այն էլ այն դեպքում, եթե քեզ ժողովուրդը ընտրի:
Մարինե Պետրոսյանն ասում է, որ նոր ուժ է պետք ստեղծված իրավիճակում: Համաձա՞յն եք:
Նրանք, ովքեր ասում են, որ պետք է ստեղծվի նոր ուժ, հենց իրենք պետք է ստեղծեն նոր ուժ, ուրեմն մենք այդ նոր ուժը մեզնից դուրս չպետք է դիտարկենք, օրինակ `ում դուր չի գալիս ընդդիմության մարտավարությունը, այդ թվում` նաև ինձ, մենք պետք է դրա մասին ասենք, հարցեր ուղղենք հենց ընդդիմությանը: Եթե ընդդիմությունը չի ցանկանում մեզ լսել, խնդիր չէ: Մենք մեր գործը պետք է անենք, առաջին հերթին` համախմբվենք իրավական պետություն ստեղծելու գաղափարի շուրջ:
Մեջբերել
Էջանիշներ